Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1.43 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ол төбеге барған соң,
Жалғыз ағаш қағады, Көзінен жасы ағады, Өксіп-өксіп жылады. Мұңын кімге шағады... 37 Осындай жетімдік пен жалғыздықты Аңшыбайдын шөбересі Құттықия да, оның баласы Едіге де бастан кешіреді. Жетімдік қасіретін Қарасай мен Қази да тартады. Осылай өскен батыр еш кек сақтамайды, өйткені ата жолын қуып, оның ісін жалғастыру – әр батырдың қасиетті борышы, оны эпостың өзі де айтады: Қиссасы Аңшыбайдың тәмам болды, О кезде жаугершілік заман болды. «Ата көрген оқ жонар» дегендейін Немересі бастады талай қолды. 38 Расында да, жырда Аңшыбайдың ерлігін жалғастырушы болып оның немересі Парпария суреттеледі. Ал Аңшыбайдың баласы кім екені жайында эпоста ештеңе айтылмайды. Тек қана «Парпарияда» мынандай дерек бар: «Парпарияның әкесі Баба Түкті Шашты Әзіз әулие болған кісі екен. Өзінің мешіті бар, тақуа. Одан Парпария жалғыз болып туады», 39 – делінеді. [ 173 ] Бұған қарағанда Аңшыбайдың баласы – Баба Түкті Шашты Әзіз болғаны ғой. Мұны жырдан да, дәлірек айтқанда, Баба Әзіздің өз сөзінен анық байқауға болады. Ол елге жау келгенін естіп, баласына былай дейді: «Түрегел, балам, сен, – деді, – Тілеймін соны мен, – деді. – Еліңді жау шапқанда, Жедел жеткенің жөн, – деді. – Шамаң жетсе, жан балам, Жіберме кекті сен, – деді. Артынан қуып жет, – деді, – Ерлерше қайрат ет, – деді, – Қолыңа түскен қалмақты Жермен-жексен ет, – деді. Сенің атаң – Аңшыбай Жаудан сағы сынбаған, Еліне біткен қалмақтан Кегін алмай тынбаған. Сол атаңа бара кет Ақ батасын ала кет...» 40 Бұл тұста байқалатын бір нәрсе – қаһармандық эпос ше жірелік тұтастануға түссе де, әкесінің батыр болғанын баласына жырламауы. Баба Түкті Шашты Әзіз – Аңшыбайдың бел баласы, бірақ ол батырлық жолына емес, молдалық, тақуалық, әулиелік жолына түскен адам. Рас, кейбір нұсқаларда Баба Түкті Шашты Әзіз Едігенің әкесі болып көрсетіледі. Онда да ол – батыр емес, керісінше, өте бейбітшіл, керемет иесі. Бұдан шығатын қорытынды: шежірелік тұтастану бойынша өмірдегі сияқты, әкесінің ісін оның баласы ғана емес, немересі де, шөбересі де жалғастыруға тиіс, оның кегін қайтаруға міндетті. Басқаша айтқанда, батырлық жыр шежірелік си пат ты болғанмен, әкесінің жолын қумаған баланы арнайы мадақтамайды, дәріптемейді. Соның нәтижесінде ол туралы эпос жасалмайды. Ендігі бір көңіл аударарлық нәрсе – шежірелік эпоста кө рінетін әке мен бала арасындағы қатынастың рөлі. Ол – [ 174 ] халықтың қалайтын жағдайында. Әдетте, әкесі өлмей, жасы ұлғайған кезде аренаға шыққан жас батыр міндетті түрде атасынан бата алады, соның өсиетін, ақылкеңесін тыңдайды. Ал үлкен батыр мұндайда өз өреніне ақ батасын беріп, ақыл айтады, «ерлік көрсет» дей отырып, байсалдыққа шақырады, «жауға кегіңді жіберме» дей отырып, «кешірімді, кең бола біл» дейді. Кейбір жырларда әкесі жас батырға бұрынғы ата бабаларының ерлігін баяндап, үлгі етеді, соларға ұқсауға міндеттейді, солардың ісін жалғастыруды жүктейді. Мәселен, Аңшыбай батыр немересі Парпарияға бата беріп тұрып, былай дейді: Парпария қарағым, Қайырлы болсын талабың. Ел қорғаны болам деген Тілегіңді қабыл аламын. Аңысын аңда әр істің, Айыра біл асықпай Тоғыз жолдың торабын. Орнын тауып жұмсай біл Бойыңа біткен күш-қайрат, Ақыл-ой мен сананың. Тайғақ кешу, тар жолда Аруағы жар болсын Бұрынғы өткен бабаңның. Дүниенің сыры көп, Әккі жаудың қыры көп, Жан-жағыңа шолып қарағын. Өз бойыңа сай болсын Сауыт-сайман, жарағың. Тұлпар болсын мінгенің, Сұңқар болсын ілгенің, Сұлу болсын сүйгенің, Асыл болсын кигенің. Жауыңды жеңіп, ел алсаң, Қатын-балаға тимегін, Жазықсыз жанды жылатпа, Тарихи тамды құлатпа. [ 175 ] Қайратыңа мастанып, Кем адамды кемітпе, Қағып-соғып құлатпа. Қартты көрсең қайырылып, Барың болса беріп кет, Үй-үйден қайыр сұратпа, Жауыңды жеңіп, ел алсаң, Ел сенгенше өзіңе, Сол жерде жылдап тұрақта. Таңдап ал, балам, досыңды, Сайлап ал қонар қосыңды Әрқашан да ұмытпа, Есіңе алып жүргейсің Өсиет деп менің осымды 41 . Көпті көрген кәрі батырдың бұл өсиеті, ойланып отырсақ, халық этикасы, нағыз батыр қандай болуы керек халық түсінігі, ер жігіттің бойында осындай қасиет болса екен деген халық арманы. Жырдың әрі қарайғы жалғасында Парпария осы тілектің мүддесінен шығады. Жалпы, мұндай мінез, ісәрекет барлық батырларға тән, өйткені эпоста, тіпті күллі фольклорда өмір дегі жайттан гөрі, өмір осылай болса екен деген ой жатады. Сол себепті шындық болмыс емес, армандағы болмыс, нағыз батыр емес, қиялдағы батыр, яғни реалдықтан гөрі сипат – фольклордың басты ерекшелігі. Міне, халық этикасына сай мінезқұлық, ісәрекет жырдағы елін қорғаған батырдың бәрінде бар. Сондықтан да эпоста атасы не әкесі жас батырға көпшілік мораліне сәйкес тілек айтады. Мысалы, сондай тілектер қатарында өзі тиіскен жауды аямау, әкесі жеңе алмаған дұшпаннан кек кайтару, жаудың қарапайым жұртына ылаң салмау, қаһарлы болып, адамгершілік қасиеттен айырылып қалмау, жеңіске мастанып артта қалған елжұртты, атаана мен сүйген жарды ұмытпау, т.т. Кейбір жырларда аға батыр жас ұланға әккі жаудың қамалын қалай алуға болатынын айтып, ақылкеңес береді. Бірақ эпоста ешқашан да әкесі баласына батырлықтың айла тәсілін, қаружарақты пайдаланудың жолдарын үйретпейді, [ 176 ] яғни батыр әке өз баласын батырлыққа тікелей өзі баулымайды. Тегінде, фольклорда, әсіресе, эпос та әкешеше жеке тәрбиемен шұғылданбайды, баласының жүрістұрысын күнде қадағалап отырмайды. Біздіңше, мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, қазақтың бұрынғы қаймағы бұзылмай тұрған рулық қоға мында халық этикасы әр адамның ісқимылын белгілі бір қалыпта (регламент) ұстады, яғни баланы әкешешемен қатар бүкіл қауым тәрбиеледі. Екіншіден, фольклор өмірдегі майда шүйдені, күнделікті күйбеңді көрсетпейді, себебі оның мақса ты – жинақтау (типизация) мен дәріптеу (идеализация). Осы дан барып енді үшінші себеп шығады. Фольклорда шын өмір, шын адамнан гөрі қиял өмір, идеал адам бейнеленетіндігі. Сондықтан батырдың қасиеттері өсе келе, тәрбие арқылы қа лыптаспайды, ол іштен біткен қасиет болып саналады. Ба тырдың мінезқұлқы даму үстінде көрсетілмейді, ол бір қа лыпта туа батыр болып, статикалық түрде бейнеленеді. Міне, фольклорды әдебиеттен бөлетін басты белгі осы. Ал шежіреленген эпоста жас батырдың әкесіне (атасына, ағасына) қатысы кандай? Енді осы мәселеге тоқталайық. Жырда әке – баласы үшін асқар тау, тәлім, үлгі алатын тау сылмас қазына. Ол әкесінің алдынан кесекөлденең өтпейді, бірдебір шаруасын әке рұқсатынсыз, ата батасын алмай бастамайды. Әкесінің батасы – бала үшін үлкен абырой, ісінің оңды болатынына кепілдік (гарантия). Ал әкесі болса, баласы атасының аруағын сыйлап өтуді, оның бастаған шаруасын тәмамдауды, ала алмаған кегін қайтару – өзінің перзенттік парызы деп біледі. Әке аруағы – ол үшін құдірет, оған бас иеді, табынады, одан көмек сұрап отырады. Батыр әкесіне ұқсау, оның атына кір келтірмеу, ерлік ісін жалғастыру – жырдағы қаһарманның қасиетті борышы, басты міндеті. Осы себепті шежірелік тұтастану Құрандағы эпостың жас батыры өзінің күшқайраты жағы әкесінен (атасынан, ағасынан) басымырақ болып келеді. Үлкендер жеңе алмаған жауды жалғыз өзі жайратады, үлкендері жете алмаған мақсатқа жетеді, олар ала алмаған қамалды алады, олар көксеген тыныштықты орнатады. Сөйтіп, халықтың «бала әкеден артып тууы керек» деген қағидасын делелдеуге тырысады. Бұдан «келешек жастардікі», «ақыл – жастан» деп үмітпен қараған халықтың тарих көшіне [ 177 ] сенім артқанын, әр ұрпақ қоғамды алға жылжытып, тарихқа өз үлесін қосуға тиісті деген түсінігін көреміз. жүктеу/скачать 1.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|