[
209
]
Қырда жүрген дуадақ
Су қадірін не білсін?
Ауылдағы жамандар
Ел қадірін не білсін?
5
... –
деген
шумақта көргені жоқ, білгені аз адамдарды мінездеу үшін
жырау контраст әдісін пайдаланған, қыр мен суды, қаз бен
дуадақты қарсы қою арқылы оңсолын танымаған, ешкіммен
араласпаған, елжұртпен сыйласпаған адамды сипаттап отыр.
Мұнда синтаксистік параллелизм де бар.
«Психологиялық, синтаксистік параллелизмдер Шығыс
поэ зия сының дидактикалық, ғақлиялық дәстүріне, мазмұ ны
на, жалпы тәлімдік мақсатына, өмірді бейнелеу мен білдіру
ерекшеліктеріне жақын да үндес. Сол себепті де болу керек,
Асаннан Абайға дейінгі қазақ поэзиясында параллелизм мен
дидактиканың қатар өрбіп келгенін дәлелдейтін мысалдар көп.
Құладың құстың құлы еді,
Тышқан жеп жүнін түледі.
Аққу құстың төресі,
Ен жайлап көлді жүреді, –
деген жолдар – Асан толғауларының негізгі көркемдік арқауы.
Осылайша өмір көріністерін параллельдеу, салыстыру, ұқсату
арқылы суреттеу, қорытындылар жасау кейінгі тұста жыраулар
творчествосында ақындық дәстүрге айналып кең орын алды»
6
.
XV ғасырдағы қазақ поэзиясының
аса көрнекті өкілдерінің
бірі –
Қазтуған Сүйінішұлы. Ол 14201430 жылдары осы күнгі
Астрахан уәлаятында әскери ақсүйектер отбасында дүниеге
келген. Ірі шонжарлар тұқымынан шыққан Қазтуған сол тұста
Еділ салалары Ақтұба, Бозанды мекен еткен түркі рулары
мен тайпаларының әскербасы, билеушісі болған. Алайда,
сон шама беделді әрі ықпалды болғанымен, ол XV ғасырдың
екінші жартысында өз елінен Қазақ хандығына алуға мәжбүр
болады. Оның себебі – сол XV ғасырдағы ДештіҚыпшақтағы
таққа таласқан сұлтандардың өзара жанжалайқасы болу
керек. Қазтуғанның Қазақ хандығындағы ғұмыры туралы
әзірше толық дерек жоқ. Дей тұрғанмен, хандықтың күшіне
14279
[
210
]
кіріп, осы күнгі Батыс және Орталық
Қазақстанды қайтадан
өзіне қаратып, иелік құрған дәуірінде өмір сүргені күмән
туғызбайды. Бұл XV жүзжылдықтың 80жылдары еді
7
.
Қазтуғанның да мұрасы бізге аз көлемде жеткен. Солай
болса да, қолымыздағы толғаулар оның үлкен талант иесі,
көркем сөзге ұста екенін көрсетеді. Оның поэзиясы өзіндік
мазмұнмен, өзіндік стильмен ерекшеленеді. Онда классик
жырауға тән дидактика мен сәуегейлік жоқ оның есесіне мол
күшқуат, бұлқыныс бар, жауынгерлік
рух пен лирикалық
көңілкүй қатар кездеседі. Оның толғауларынан қаһармандық
пен нәзіктік айқын аңғарылады, ол жорықшы, жауынгер
болып көрінеді. Сол кездегі қазақ болмысы үшін, көшпелі өмір
кешкен халыққа жортуыл кешу, жорыққа аттану, ұзақ сапар
шегу – әдетті іс. «Ер азығы жолда»
деген номадтың идеалы
шаршамайтын, талмайтын, еш нәрседен таймайтын, қайсар
жігіт, ер азамат. Міне, Қазтуған поэзиясында бұл қасиет
айрықша көзге түседі:
Достарыңызбен бөлісу: