Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 2.56 Mb. Pdf көрінісі
|
| былдау стилистикасы деуге болады. Қабылдау стилистикасын негіздеушілердің қатарында
Л.В. Щербаны, М. Риффатерді, IO.C. Степановты, И.В. Арнольд жəне қазақ тіл білімі сала- сында Р.Сыздық,Б.Шалабай, К,Ахмедьяров, З.Ерназарованы,т.б. атау керек [1,108]. Оқырман үшін көркем мəтіндегі ұсыну қағидатының үлкен маңызы бар. Бұл қағидат бойынша көркем шығармадағы негізгі, маңызды ақпарды өзектеңдіретін арнайы тəсілдер болады, олар тіл жүйесінің барлық деңгейлеріндегі бірліктермен көріне алады. Ұсыну қағи- датының типтері ретінде конвергенция, контраст, қайталама, бірігу, алдамшы сенім əсерін, мəтіннің күшті позицияларын қарастырған жөн. Белгілі бір көркем шығармада олардың əр- кайсысы жеке-жеке де, конвергенциямен де қолданылуы мүмкін. Ұсыну қызметін атқаратын құралдардың бірі ретінде көркем мəтіндегі түрлі келтіріңді құрылымдарды атауға болады. Мұндай келтірінді құрылымдар оқырман оқып отырған мəтінге басқа функционалды жəне семиотикалық жүйе мəтіндерін, əлеуметтік саяси, та- рихи-мəдени деректерді еске салатын, олармен ассоциация тудыруға мүмкіндік жасайтын бір белгіні өзектендіретін үзінді, фрагмент түрінде енгізіледі. Олар өздері кіргізіліп оты- рған мəтінде ойды дамьггу, бағалау, айшықтау т.б. қызмет атқарып, екі мəтін семантика- сын қатар алу, қарсы қою, салыстыру нəтижесінде оқырман ойында барынша толық, жан- жақты, əсерлі ақпар қалыптастырады. Алғашында цитацияны жиі қолданатын модернизм жəне постмодернизм бағытындағы көркем əдебиет өкілдерінің шығармалары арқылы қарастырыла бастаған интертекстуалды байланыстар барлық бағьгггағы туындыларда кездеседі. Əлемдік мəдени үдерістің бір сала- сы ретінде қазақ əдебиетінде де постмодернизмнің жекелеген элементгері байқалғанмен, ци- тациямен жазу толық орныға қойған жоқ. Алайда қазақ қаламгерлерінің туындыларында ци- тация қағидатымен енгізіліп, мəтінаралық байланыстарды көрсететін келтірінді құрылымдар кездесетіні жəне олардың назардан тыс қалып келе жатқаны ақиқат. Мəтін-лингвистикалық тұрғыдан сипатталуы өте қиын, күрделі нысан, өйткені оның мазмұны оны құрайтын абзац немесе күрделі синтаксистік тұтастықтардың жай ғана қосындысы емес.Оның мəн-мағына- сы тек лингвистикалық нақты бірліктер ғана емес,сол кезеңдегі түрлі экстралингвистикалық факторлармен де байланысты болады.Ол белгілі бір мақсатты көздейтін,белгілі бір адресатқа арналған ақпардан тұрады,сондықтан да оның қалыптасқан формасы,қабылдап,түсінуге лай- ықталған тілдік құрылымы болуында. Мəтінді құрайтын немесе түзетін кез келген элемент қалай болса солай орналаспайды, олардың арасында белгілі бір байланыс болады да, əрқай- сысы мəтіннің тұтастығын қамтасыз етуде арнаулы қызмет атқарады. Сайып келгенде,мəтін- нің барлық элементттері автордың ниетіне сай іріктеліп,таңдалып алынады да,адресатқа сол ниетке сəйкес,дəл,толық ақпар жететіндей түзіледі. Мəтіннің авторы қашанда өз туындысын білім деңгейі, ой-өрісі, ақыл-парасаты өзімен шамалас адресатқа арнайды. Əрбір мəтін қоғам мүшелері үшін түрлі қызмет атқарады, оның ақпараттық,коммуникативтік,эстетикалық,ко- мулятивтік мүмкіндіктері адам, уақыт жəне кеңістік сияқты əмбебап санаттарымен тығыз байланысты. Белгілі бір геосаяси, əлеуметтік-мəдени қауымдастық мүшелелерінің əр сипаттағы коммуникациясын жеңілдету,жеделдету жəне түсінікті ету үшін бəріне бірдей ортақ мəтіндер 192 түзіледі. Бұл мəтіндерді функционалды сипатына қарай ресми, ғылыми, публицистикалық жəне көркем мəтін деп бөлуге болады. Олардың əрқайсысының түзілу формасы, қолданыла- тын тілдік құралдары,қалыптасқан құрылымы, мақсаты болғандықтан, мəтін нормасы пайда болды. Ал мұның өзі функционалдық сипатына қарамастан мəтіндердің ортақ заңдылықтары негізінде туындайтынын көрсетеді. Дегенмен, мəтіндердің бəрі ортақ бірдей санат-өлшемге ие бола алмайтынын да айтуға тиіспіз. Функционалды стильдердің өздері əр типтегі мəтіндерден құралатынынын ескерсек,о- лардың қай-қайсысын да өз ерекшелігі болады. Ол ерекшелік –лексика-фразеологиялық, синтаксистік, құрылымдық, моно-немесе полисемантикалық тұрғыда танылады. Əр функци- оналдық стилдің міндетті, жетекші жəне факультативті белгілерін сипаттаудың өзі олардың семантикалық-құрылымдық өлшемдерін көрсете алмайды. Ғылыми стиль мəтіндері дискурс сипатына,прагматикасына қарай үшке бөлінеді: ғылы- ми, оқу, ғылыми-көпшілік. Ғылыми тұжырымдар мен қорытындылар тек бір саланың маман- дарына ғана арналып, зерттеліп отырған мəселе арнайы лексика мен терминология арқылы баяндалуы мүмкін. Ал оқу материалдары сол ғылыми жетістіктерің жалпыхалықтық тіл мен терминологияны ұштастыра отырып жеткізеді,олар да ғылыми күрделі ұғымдар оқырман мен студенттің қабылдауына сай жеңілдетіліп,нормативтиік түсінік ретінде беріледі. Ғылы- ми- көпшілік əдебиеттің мақсаты бұқара халықты ғылымның əр саласындағы жаңалықтар- мен, жаңа теориялармен таныстыру болғандықтан,терминдер аз, көбіне сипаттама құрылым- ды ұғымдармен беріледі. Соның өзінде ғылыми-көпшілік əдебиеттің түсінілуі біркелкі болмайды, мəселен,гуманитарлық ғылымдар материалдарын барлық əлеуметтік топтардың өкілдері түсінсе, жаратылстану ғылымдарының хабарламалары туралы олай айта алмайыз. «Сингертика» терминін неміс физигі Г.Хакен ғылыми айналымға енгізген. «Синергетика» өзара ықпалдасу жəне өзді-өзі ұйымдасу туралы ғылым деп ұғынылады. Оның заңдылықта- рыы бойынша кез келген күрделі жүйені құрайтын элементтер тұрақты емес,олар кез келген уақытта алмасып келіп,бір-бірімен ықпалдасу,əрекетесу негізінде үнемі өзгеріп отырады жəне олардың өзектенуі рет-ретімен,бір бағытта бола бермейді,бірақ бұл элементер əр жүйеде түр- ліше өзектеніп отыруына байланысты күрделі жүйенің қабылдануын да өзгертіп отырады. Синергетика заңдылықтары кең мағынада адамның қоғамдағы лингвомəдени болмыспен не- месе кеңістікпен байланысырын көрсетеді. Ғылыми стиль мəтіндері жанрлық тұрғыдан үшке бөліп қарастырылады:академиялық жанр мəтіндері (белгілі бір ғылым саласына арналған мақала,баяндама, оқу құралы, оқулық, диссертация, автореферат,монографиялар); ғылы- ми-ақпараттық жанр мəтіндері (энциклопедия,сөздік, түрлі анықтамалықтар, техникалық си- паттама); ғылыми-бақылау жанры мəтіндері (рецензия,пікір,саяси қайраткердің талдамалы баяндамасы,сараптама қорытындысы). Ғылыми стиль мəтіндерінің белгілі бір құрылымы болады: (зерттеудің мақсат-міндеттері; авторлық бағалау, яғни өзектілігі, жаңалығы, ғылыми құндылығы), негізгі мəтін, қорытынды бөлім, пайдаланылған əдебиет, қосымша. Ғылыми стильге тəн ең негізгі ерекшелік-баяндау, яғни ойды түсінікті,толық, жүйелі, дəл,обьекивті жеткізу. Ғалымдар өзі зерттеп отырған мəселені белгілі бір əдіснаманы бас- шылыққа ала отырып,жан-жақты, диахронды жəне синхронды тұрғыда, басқа да ғылым не құбылыстармен салыстыра қарастырып,өзінің дəлелді,негізделген тұжырымын,қорытынды- сын ұсынды. Ал пікір,көзқарас дұрыстығын дəлелдеу үшін ойлау заңына, яғни логикаға сүй- ену қажет. Кез келген жаңалық,ескі түсініктердің күйреуі жəне жаңа тұжырымдардың пайда болуы интуиция мен ойлаудың белсенді қызметімен,бір нəрсені бағалау, сынау,дəлелдеу,сен- діру арқылы ғылымға жаңа теорияны қосу қажеттілігмен байланысты,сондықтан ғылыми стильдегі эмоционалдық пен экспрессивтілік қатаң сұрыпталған тілдік бірліктерден байқал- ды [2,24]. Ғылыми мəтіндерге тəн белгілер:сөйлемдер толық құрылымды,жалпылама мағыналы сөздер,бір мағыналы сөздер, қатаң логика,терминология,эмоционалды бояудың жоқтығы,күр- 193 делі сөздер, қысқарған сөздер, символдық белгілер, неологизмдер, сілтемелер, нақтылау, түсіндіру мақсатындағы қыстырынды құрылымдар,концептуалды метафоралар. Ғылыми мəтін лексикасын шартты түрде үш топқа бөлуге болады: жалпыхалықтық қолданыстағы лексика,барлық ғылым саласына ортақ терминдер жəне белгілі бір ғылым саласына ғана тəн терминдер.Құрылымдық белгілеріне сəйкес əр түрлі функционалды стильдегі мəтін- дердің өздерін қарапайым,күрделі жəне кешенді деп бөлу қалыптасқан.Қарапайым немесе примитив мəтіндерге түрлі ұрандар,жарнамалар ,тақырып атаулары,түрлі атаулар жатса,е- кенішісіне құрылымы да,семантикасы да күрделі,көп қатпарлы жəне көлемді көркем мəтін- дер мен ғылыми мəтіндер жатқызылады,ал кешенді мəтіндер қатарына мəтін ішіндегі мəтін құрылымды əдеби шығармаларды кіргізеді.Əрине,соңғы пікір даусыз емес. Қорытындылай келе,мəтін лингвистикасы-мəтін түзуші құралдар мен санаттар.Лингви- стикалық тұрғыдан,мəтін-коммуникативтік мақсаттарына қарай біріктірілген сөйлемдердің белгілі бір тəртіппен ұйымдастырылған жиынтығы. Когнитивтік бағыт бойынша,əлемді танып-білудің негізгі құралы-тіл,сол себепті мəтін автордың болмысты танып, түйсінуінің жеке дербес тілдік бейнесі ретінде қарастырылады да, концепт арқылы танылады. Мəтін лингвистикасы мен грамматикасы мəтіннің жалпы түзілк заңдылықтарын,фор- мальды құрылымы мен механизмдерін, сөйлем,абзац,күрделі синтаксистік тұтастықтар ара- сындағы байланыстарын қарастырады. жүктеу/скачать 2.56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|