семинар  1. Қарттық кезеңге психологиялық сипаттама

Есте сақтауы ойлаумен тығыз байланысты логикалық байланыстарға негізделеді, 
сондықтанда қарт адамның ойлауы өзге таңымдық үрдістерге қарағанда жоғары
дамыған.
Эмоциялық сфераларында басқаруға келмейтін күшті аффективті реакциялар (күшті 
жүйкелік қозу) көрініс береді. Адам эгоцетрлі болады. Күрделі жағдайлармен күресу 
қабілеттері төмендейді. Еркектер – пассивті болса, әйелдер – агрессивті билікке құштар 
болады. Қарт адамдар өлім туралы көп ойлайды. Қарттық кезеңде «мен концепциясы» 
өзгерістерге ұшырайды. Адам өзінің өткен шағын, қазіргі уақытын және болашағын
салыстыруға тырысады. 
Қарттық жастағылардың жалпы мінез-құлқы. Қарттар мен егде жастағы 
адамдардың психикасы мен мінез-құлық ерекшеліктерін, жас психологиясының бір 
саласы геронтологиялық психологиясы зерттейді. Ол қартаюдың белгілерін, яғни адам 
организмінің функционалдық мүмкіндіктерін (қимыл белсенділігінің баяулауы, күш қуаты 
азайып, денсаулығының нашарлауы) біртіндеп төмендеуін қарастырады. Психика 
функцияларының (зерде, ес, зейін және т.б.) өзгерістер бір жақты ғана байқалады. Қарт 
адамдардың психикасына интеллектуалдық және эмоциялдық ішкі әлемге кету, өткізген 
өмірін бағалау мен ұғынуға байланысты қайғыру, өміріндегі басты мақсаттары 
орындалмаса өкіну, түңілу сияқты қасиеттер тән болады. Алайда қартаюдың тек 
регрессивті құбылыс деп қарамау керек. Бұл кезеңде адамның рухани жетілу деңгейі 
төмен болады. Мысалы, қанағаттану, парызын өтеген жағдайда өмірге ризашылық, 
мейірімділік т.б. қасиеттермен қатар кемелденген адамдардың даналыққа жетуі. Қарт 
адамның шығармашылық белсенділігі жоғары болғандығы жиі байқалады. Қартаюдың 
психологиялық ерекшеліктері мен өзгерістеріне ерте кезден назар аударса, геронтология 
ғылымы пән ретінде егде жастағы адамның көбеюі, олардың жұмысқа қабілеттілігі мен 
тұрмыс жағдайының сондай-ақ іс-әрекетінің сипаты мен құндылықты бағдарларының 
өзгерулеріне, яғни жеке адамның даму мәселелеріне, т.б. байланысты пайда болады. 
Геронтологияның қазіргі кездегі негізгі міндеттеріне адамды кәрілікке дайындау, егде 
жастағы адамдармен белсенді әрі толық өмір сүру, амалдарын зерттеу т.б. жатады. 
Геронтолог ғалымдар кәрілік бұл – биологиялық феномен, яғни бұл психологиялық 
өзгеріспен бірге жүреді деп санайды. Көптеген зерттеушілер оның барлық жоғарлау
жиынтығы – экономикалық, әлеуметтік, индивидуалдық болады, яғни бұл даму 
кезеңіндегі автономия болуы мүмкін. 
Сондай-ақ қарттар мәселесі – биологиялық жүйенің функционалдық сәйкестігі, 
яғни өзіне лайықты психологиялық және өзін қоршаған әлеуметтік кеңістігіне 
бейімделуінсіз бұл орындалмайды. Қартаю – бұл жаңа әлеуметтік рөлге көшу, яғни жаңа 
топпен өзіндік қарым-қатынас орнайды. Дәл қазіргі уақытта кәрілік кезеңіне ғылыми 
қызығушылық тууда. Геронтопсихология – бұл қазіргі даму психологиясының ең жас 
бөлімі болып табылады. 
Қарттық кезеңнің өзіндік ерекшеліктері. Қарт кісілерге әлеуметтік көмек жүйесін 
ұсыну қажет. Даму психологиясының геронтопсихологиясына көп үлес қосқан 
ғалымдардың бірі Э. Эриксон. Оның теориясы өзгеде ғалымдардың қызығушылығын 
тудырады. Р. Пэкон мен Р. Пэк бұл кезеңді «сәтті қарттық» деп атады, яғни адам өзіндік 
дамуында негізгі үш тапсырманы орындау, ол «Эго» дифференциясына қарсы рөл. 
Адамдар өздерін тек қана өзінің жұмысына және отбасына арнайды, бұл зейнетке шығар 
жол, жұмыс ауысымы немесе балалардың үйден кетуі оларда жағымсыз эмоция тудырады. 
Екіншіден, бұл трасцсендация, бұл дегеніміз жан дүниесіне қарсыласу. Соңғы 
трансценденция «Эго» - «Эго» өзгерісіне қарсы, негізгісін меңгеруші, маңызды белгілер 
көрсетіледі. 
Әр түрлі формадағы жүріс-тұрысы, адамдардың бір типтегі ситуациялары өзіндік 
ерекшеліктерімен, қарттық кезеңге деген қабілетін көрсетеді. Қарттық кезеңді Ф. Гизе 
былай деп көрсеткен: 

Қарт – негативист. Өз бойында байқалатын қандайда қарттық белгілерін 
мойындамайды. 
Қарт – экстравер. Сыртқы ықпалдар және айналысындағы шындықты бақылау 
жолымен, әсіресе зейнеткерлік демалысқа шығу (жастардың өсуі, көзқарастары мен 
қызығушылықтарындағы айырмашылықтар, дос және жақын адамдарының қайтыс болуы, 
техникалық және әлеуметтік өмірдегі жаңалықтар, отбасындағы жаңа орны) арқылы 
қарттық кезеңді мойындайды. 
Қарт – интроверт. Қартаю үрдісін қатты уайыммен қарсы алады. Жаңңаға 
қызығушылық танытпайды, өткенін көп ойлайды, есіне түсіреді, эмоциясы әлсірейді, 
тыныштыққа ұмтылады. 
Қарт адамдарда гипоксия ауруының дамуы байқалады. Қан тамырының
серпімділігі азайып, оларда атеросклероз дамиды. Кәрілік адам өміріндегі соңғы кезең 
болғандықтан өлім мен оған деген қатынас туралы бірнеше мәселелер туындайды.
Өлімге дайындалу керек пе? Оны адам қалай уайымдайды. Өлім әрқашанда қайғылы ма? 
немесе табиғи үрдіс болып табылады ма? Өлім мәселесі – философиялық және діни 
мәселелермен байланыста болғанмен де психологиялық мәселе болып табылады. 
Танатология - (грек тілінен аударғанда «танатос» - өлім, ажал) өлімді зерттеуге 
бағытталған бағыт. Өлім – бұл адам өмірінде орын алатын соңғы кезең. Физиологиялық 
тұрғыда өлім дегеніміз барлық өмірлік функциялардың тоқтауы. Психологиялық жағынан 
туыстарына, жақын адамдарына және өлушінің өзіне де жеке маңыздылығы. Өлімге деген 
қатынасқа антикалық замандағы философтардың өздері көңіл бөлген. 
Жан жүйесі қатты күйзелген күйде не психологиялық аурудың ықпалымен 
адамның өз-өзіне қол жұмсауы суицид (ағылш. Suicide – өзін-өзі өлтіру) деп аталады. 
Сонымен, кәрілік жас – адамның орта жастан кейін келетін қоғамдық еңбектен 
босап, еңбегінің зейнетін көретін материалдық қамтамасыз етілетін құрметті демалысқа 
шығатын жасы. Шартты түрде кәрілік адамның зейнетке шығуы жасына жетуінен 
басталады деп есептеледі. Кәрілік жаста адамның ақыл-ойының сарқылуы байқалады. 
Қазақта мұны алжу дейді. 
Кәрі жастағы адамдардың психофизиологиялық ерекшеліктері. Геронтогенез 
уақытында ағза түрлі өзгерістерге тап болады. Адамның сенсорлық мүмкіндіктері 
әлсірейді. Есту қабілеті де нашарлайды – әсіресе ер адамдарда кездесетін құбылыс. Нақты 
айтқанда, есту қабілетінің нашарлауы қартайған адамдардың өмірін қиындатады. Оған 
қоса жасы келе «с», «ш», «ч», «ф» дыбыстары кездесетін сөздері есту қабілеті төмендейді. 
Қартайған кезде көру қабілетінің төмендеуі кеңінен таралған. Кәрі кісілерде көз өткірлігі – 
ұсақ заттарды танып-білу мүмкіндігі төмендейді. Кейде бұл құбылыс көз бұршағының 
икемділігінің жоғалуына немесе тор рецепторларының нашарлауына байланысты. 
Сонымен қатар, кәрі кісілерге мәні жоқ қоздырғыштарды анықтау қиынға тиеді. Мысалы, 
осы уақытта керекті жол белгісін басқаларының арасынан табуы қиын. Дәм түйсіктері 
қартайған кезде қатты өзгермейді, тәттіні сезіну мүмкіндігі сақталады. 
Қартайған кезде бұлшық ет салмағы азаяды. Оған қоса, күш пен төзімділік 
төмендейді. Бұлшық еттің азаюына қарай, дене салмағының төмендеуі мүмкін. Жас 
кезінде қарағанда, қартайғанда адамның бойы 3-5 см төмен болады. Сүйектер нәзік, 
үзілгіш жиі сынып, ұзақ уақыт өспей қалады. Мұндай құбылыстарға әсіресе кәрі әйелдер 
тап болады, өйткені репродуктивтік кезеңнің соңынан олардың қолындағы эстрогендердің 
мөлшері азаяды. 
Кәрілік кезеңіндегі тану белсенділігінің төмендеуі тікелей және жанама
себептерден болуы мүмкін. Тікелей себептерге албцгеймер ауруы және мидың 
зақымдануы жатады. Парасаттылықтың төмендеуінің себептері денсаулықтың 
нашарлауы, білімнің деңгейінің төмендеуі. 
Ең алғашқы белгі – ұмытушылық. Алғашқыда адам ұсақ-түйектерді ұмытады; 
аурудың дамуына қарай болған жерлерін, күнделікті жұмысты және жақында болған 
оқиғаларды тез уақытта ұмытады. 

Кәрілік кезінде ақыл-ойының төмендеуінің себептері психологиялық күтімдер, 
психологиялық денсаулық және басқа да факторлар болуы мүмкін. Адамның психикалық 
денсаулығын тану есептерінің шешіміне тікелей әсер етеді. Жақын адамды жоғалтқан
кезде, адам депрессияға ұшырайды. Нақты айтқанда, депрессия – мотивациялық саланың 
өзгеруімен, тану мүмкіндігінің және мінез-құлықтың жалпы төмендеуімен сипатталатын 
адамның психикалық жағдайы. 

жүктеу/скачать 0.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: