Семинар Жас ерекшелік психологиясының негізгі міндеттері
Психикалық дамуға бихевиористік көзқарас
жүктеу/скачать 0.82 Mb. Pdf көрінісі
|
| Психикалық дамуға бихевиористік көзқарас
Аталып өткен теориялармен қатар субьектіден ортаның басымдылығын жақтайтын, оларға қарама-қарсы бағыт та қалыптасты. Бұл бағыт бойынша, орта белсенді, ал субьект, тұлға, организм – сырттан танылған қағидалар бойынша өткізілетін ойын « сахнасы » ғана. Адам дегеніміз – қоршаған орта жасаған туынды.Бұл бихевиоризмнің негізгі методологиялық ұстанымы. Егер биогенетикалық бағыттарда психикалық даму ұғымы өсумен және дамумен шендестірілсе,бихевиоризмде даму үйретумен үйлестіріледі. Богенетикалық көзқарастың қалыптасуынша Ч.Дарвиннің эволюция жөніндегі көп ықпал етті, ал дамудың үйрету нәтижесі ретіндегі ұстнымға И.П.Павловтың идеялары зор әсерін тигізді. Америкалық зерттеушілер И.П.Павловтың иттердіңшартты рефлексінің қалыптасуын зеттейтін обьективті әдісімен қатар иемделу әрекеттері барлық тірі организмдерге тән деген идеяны да басшылыққа алды. Шартты рефлекс фономены талдап – сараптауға жеңіл,қарапайым мінез-құлықтық құбылыс ретінде қабылданды. Үйретуді зерттеудің бастапқы кезендеріндеынталандыру мен оған жауап ретінде іс- әрекеттің , шартты және шартты емес ынталандырулардың үйлесуі басты назарда болды: осы байланыстың уақытша параметрі айқындалды.Үйретудің ассоциативтік концепциясы ( Дж.Уотсон, Э. Газри ) осылай пайда болды. Б.Скиннер теориясы. Жаңа ассоциативтік ынталандыру – реактивті байланысты айқындаудың шартсыз ынталандыру функциялары зерттеушілер назарын аударғанда үйрету концепциясы пайда болды. Мұнда бекіту мәніне басқа көңіл бөлінді. Бұл Э.Торндайк пен Б.Скиннердің концепциясы еді. И.П.Павловтың зертхана жағдайында жануардың бойында жаңа мінез-құлық формаларын қалыптастыру идеясы Б.Скиннердің « мінез-құлық технологиясы » идеясына ұласты, ол бойынша бекіту арқылы кез келген мінез-құлық типін қалыптастыруға болады. Б.Скиннер дамуды үйретумен теңестіреді, үйрету мен дамудың бір ғана айырмашылығы бар: егер үйрету қысқа мерзімді қамтыса, даму ұзақ кезеңдерге созылады. Басқаша айтқанда даму үйретулердің жиынтығы. Б.Скиннер бойынша мінез құлық толығымен орта әсерінен туындайды. Б.Скиннер теориясындағы негізгі ұғым – « бекіту » ( подкрепление ), яғни сәйкес мінез-құлық актысының қайталануын ықтималды түрде жоғарлату не төмендету.Бекіту жағымды не жағымсыз болуы мүмкін. Бала мінез құлқына қатысты алғанда жағымды бекіту – бұл кез келген формадағы ата-ананың мақұлдауы, ал жағымсызы ата-ананы4 разы еместігі,олардың агрессиясынан қорқу. Б.Скиннер жағымды бекіту мен мадақтау және жағымсыз бекіту және жазалау бір емес екендігін ескереді, бекітуді бастапқы және шартты деп бөлінеді. Бастапқы бекіту қорек, су, суық және ыстық т.б. Шартты бекіту – бастапқы бекітулермен бірлесе отырып,бекіту функциясына ие болған нейтралды стимулдар. Бихевиоризмнің методологиялық кемшілігі адам мінез-құлқын механикалық тұрғыда түсінуінде,адам тұлғалығына мән берілмеді. Бірақ Б.Скиннердің қалыптастырған үйрету әдістері қазіргі уақытта оқыту, тәрбиелеу практикасында, психотерапияда кең қолданылады. С.Бижу және Д.Баердың даму теориялары. Б.Скиннер идеяларын С.Бижу мен Д.Баер ары жетілдірді, олар да мінез-құлық және бекіту ұғымдарын қолданды. Мінез-құлық реактивті ( жауап ретіндегі ) және оперантты болуы мүмкін. Оперантты мінез-құлық алдымен жүзеге асырылады., содан кейін ғана бекітуге ие болады. Стимулдар физикалық, химиялық, ағзалық және әлеуметтік болуы мүмкін. Көбінесе жеке тітіркендіргіштер орнына тұтастай комплекстер ықпал етеді. Мінез-құлықтың жауаптық және операнттық болып бөлінуі даму психологиясы үшін өте мәнді. Оперантты мінез-құлық стимулдарды қалыптастырады, ал олар өз кезектерінде жауаптық мінез-құлыққа әсер етеді. Әсерлерді үш топқа бөлуге болады: 1) қоршаған орта 2) индивид(организм) және оның әдеттері 3) әсер етуші қоршаған ортаға индивидтің өзгерген әсерлері. Адамның өмір бойғы өзгерістерінің себептерін түсіндіру мақсатында С.Баер мен Д.Бижу өзара әрекеттестік ұғымын енгізді. Авторлардың пікірінше, индивидуалды даму келесі кезеңдерден тұрады: Базалық кезең ( әмбебап немесе инфантильді деп те аталады) – биологиялық қажеттіліктердің қанағаттандырылуы, жауаптық және зерттеу мінез-құлқының басымдылығы, сөздік мінез-құлықтың туындауымен аяқталады. Негізгі кезең – ағзалық шектеулерден біртндеп арыла бастау (ұйқы азаяды, бұлшықет күші, икемділік көбейеді ), екінші сигналдық жүйе ретіндегі сөйлеудің пада болуы, қарым-қатынастың биологиялық мәнді тұлғалардан бүкіл отбасына дейін кеңеюі, бұл кезең бірнешеге бөлінеді. А) ерте балалық: отбасылық әлеуметтену, алғашқы өз беттіліктің көрінуі Б) орта балалық : бастауыш мектептегі әлеуметтену, әлеуметтік, интеллектуалды және қозғалыс іскерліктерінің дамуы В) жасөспірімділік: гетеросексуалды әлеуметтену 3) Әлеуметтік кезең – ересек өмір, оның кезеңдері: А) ересек жасы: мінез-құлық тұрақтылығы,кәсіби,некелік және қоғамдық әлеуметтену Б) қарттық жас: әлеуметтік, интеллектуалды және моторлық мүмкіндіктердің баяулауы және компенсациялаушы мінез-құлықтың қалыптасуы. Осылайша, классикалық бихевиоризмде даму мәселесіне ерекше екпін жасалмады, онда тек бекітудің болуы не болмауы негізіндегі үйрену мәселесі ғана қарастырылады. Р.Сирс теориясы. Р.Сирс бала мен ата-ана қарым-қатынасын Фрейд идеяларының ықпалымен зерттеді. Б.Скиннер бойынша, бекіту белгілі бір мінез-құлықтың көріну ықтималдылығын арттыратын болса , К.Халал бойынша, бекіту ең алдымен мотивацияның төмендеуіне соқтырады.Сирс Халл теориясына бағдарланды. Р.Сирс пікірінше бала дамуын тәрбиелеу практикасы анықтайды, сондықтан, ата-аналарға бұл жайлы мағлұмат беру маңызды. Р.Сирс дамуды үш фазаға бөледі: 1. Рудименталдық мінез-құлық фазасы, туа берілетін қажеттіліктер мен ерте нәрестелік кезеңдегі үйретуге негізделеді, алғашқы мотивтердің дамуы – туғаннан 1,6 жасқа дейін 2.Екін ші реттік (әлеуметтендірілген) мотивациялық жүйелер фазасы, отбасы шеңберіндегі үйренуге негізделеді – 1,6 –дан 5 жасқа дейін 3.Отбасынан тыс әлеуметтенуге ( екінші реттік әлеуметтену) негізделген екінші реттік мотивациялық жүйелер фазасы Әр балада әрекеттер жиынтығы болады,даму барысында олар алмасып отырады. Дұрыс даму кезінде рудиментарлы мінез-құлық дидактикалық әлеуметтік мінез- құлықпен біртіндеп алмастырылады. Р.Сирс бойынша, үйретудің орталық компоненті – тәуелділік. Диадалық қатынас баланың анасына тәуелділігін қалыптастырып, оны бекітеді. Бала тәуелділігі, Р.Сирс бойынша, маңызды қажеттілік, оны ескермеуге болмайды. З.Фрейд психика үш қабаттан тұрады - саналы, санаға дейінгі және бейсаналық, онда тұлғаның негізгі құрылымдары орналасады деп есептеді. Сонымен қатар, бейсаналық мазмұны, Фрейд бойынша, кез келген жағдайда дерлік санаға қол жетімді емес. Сана алдындағы қабаттың мазмұнын адам жүзеге асыра алады, бірақ бұл одан айтарлықтай күш-жігерді қажет етеді. Ол сондай-ақ тұлға құрылымында үш бөлікті бөліп көрсетті: Id, Ego, Super-Ego. жүктеу/скачать 0.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|