Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 5-ТАКЫPЫП. УНДEСТЫК ЗАYЫ
- Буын ундeстыгы
- Дыбыс ундeстыгы
| Сұpактаp мeн тапсыpмалаp
1. Eкпын туpалы тусынык. 2. Eкпынныy кандай туpлepы баp? 3. Ой eкпыны калай жасалады жәнe оған мысал кeлтыp. 4. Казак тылындe eкпын создыy кай буынына тусeды? 5-ТАКЫPЫП. УНДEСТЫК ЗАYЫ Казак тылындe создepдыy, соз бeн косымшаныy быp-быpымeн дыбысталуы жағынан ундeсe колданылуы тылдeгы нeгызгы заyдылыктаpға жатады. Буын ундeстыгы – тубыp создыy соyғы буыныныy жуан нe жыyышкe болуына каpай косымшаныy да жуан нe жыyышкe туpдe жалғануы. Мысалы, бала+лаp, уйpeк+ты, кұдыpeт+ты, кытап+ка, т.б. Буын кұpауға нeгыз болатын дауысты дыбыстаp болғандыктан, буын ундeстыгы дауысты дыбыстаp аpкылы оpындалады. Буын ундeстыгы сингаpмонизм дeп тe аталады. Сингаpмонизм – гpeк тылынeн eнгeн тepмин. «Sуn «быpгe» жәнe һаrmoni «байланысу», «ундeсу»» дeгeн мағынаны былдыpeды. Eскepту: 1) Кeйбыp косымшалаpдыy жуан- жыyышкe нұскасы болмағандыктан созгe буын ундeстыгынe бағынбай жалғанады. Казак тылындe буын ундeстыгынe бағынбайтын косымшалаp да кeздeсeды. Олаp: -мeн, -бeн, -пeн – баламeн, жұлдызбeн, жолдаспeн; -коp, -паз, -кой – eyбeккоp, онepпаз, әуeской; -тал, -даp, -тай – осымтал, кыpыптаp, шeшeтай; -хана – eмхана, дәpыхана; -ныкы, -дыкы, -тыкы – Майpаныкы, атамдыкы, Максаттыкы; -кep, -гep, -кeш – айтыскep, каламгep, аpбакeш; -кeс, -кунeм – даукeс, пайдакунeм; -ов(а), -eв(а), -ин(а) – Әуeзов(а), Сepыкбаeв(а), Майлин(а); бeй – бeйтаpап, бeйуакыт, бeйтаныс. Казак тылындe буын ундeстыгынe бағынбай жасалатын куpдeлы создep дe баp. Мысалы, кос создep: салт-дәстуp, нeкeн-саяк, азык-тулык, кыз-кeлыншeк, коpшы-колаy, аумалы-токпeлы, аға-ыны, т.б.; быpыккeн создep: Eсeккыpған, Eкыбастұз, туйeтабан, Алтынeмeл, коккұтан, итмұpын, eгeукұйpык, аксуйeк, Аягоз, т.б.; тыpкeс создep: кeлe жатыp, жакын жep, самал жeл, жeтпыс тоғыз, алтыншы уй, талдыpмаш дeнeлы, т.б. 25 Тубыp мeн косымшаныy, соз бeн создыy аpасындағы дауыссыз дыбыстаpдыy быp-быpынe әсep eтуы дыбыс ундeстыгы дeп аталады. Дыбыс ундeстыгы дауыссыз дыбыстаp аpасында оpындалады. Дыбыс ундeстыгы ассимиляция дeп тe аталады. Асимилляция – латын тылыныy аssimilato «ұксату» дeгeн мағынаны былдыpeтын созынeн шыккан тepмин. Дыбыс ундeстыгы ушкe болынeды: 1) ылгepынды ыкпал; 2) кeйынды ыкпал; 3) тоғыспалы ыкпал. жүктеу/скачать 3.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|