Парсыша сөздік кіріспе тіл — қоғамның ең қажетті қатынас құралы. Егер халқымыз «Өнер алды қызыл тіл»

(п — қ) джантәласу, жанталасу (джан + тәласу, жан + таласу). Арпалысу, жанын сақтау, өзін қорғау. Сол қапатта Мазепа қазақтары жанталаса кескілесіп жатты (А. Толстой). Жау тыным таппай құралдың барлық түрінеп дамылсыз атып жанталасуда (Қ. Оразалин).

(п — қ) джаиджуйә, жан-жүйе. Бүкіл дене, жүйке тамырлары. Жұлынып құйқасынан төбе шашы, Шымырлап жан-жүйесі, ағып жасы (Т. Жароков).

(п — қ) джанқиар, жанқияр (докан + қиар, жан + қияр). Жан аямайтын, жан беруге дайын (адам). Душар болған соғыстың салдарынан еліміз Герман фашизміне қарсы жанқияр тартысына кірісгі (Сталин).

(п — қ) джанкештилиқ, жанкештілік (джанкеш + тилик, жанкеш + тілік). Еңбекқорлық, аян-баулық. Олар жанкештілігіне жаңа кірісіп, атып, асу жазасына жұмсалғанда, Совет Армиясы тұтқиылдап бас-салып, талқанын шығарды (К. Әбдіқадіров). Б. Майлипнің «Қырманда» повесінде колхоз құрылысының жауы Жүсіптің жасырын әрекеті, жанкештілік жоспары пайымды суреттелген («К. Ә. Т.»).

(қ — п) джаугәр, жаугер (джау + гәр, жау + гер). Жаулаушы, жаудап ешін алушы. Сайхұнның самал соқпай кең арнасы, Тулақтай тықыр болған кегал басы. Жағасы қалың тобыр жаугер басып, Алқапта айбат шекті хан ордасы (К Бекхоокин). Әке кегі жоқтаусыз кетті.

Артында қалған көп жаман, жігіт мол, жаугәр ел табынға тиісуге бата алмайды (3. Шүкіров).

джай, жай. 1. Орын, мекен, тұрақ, 2. Ауыс. Тыныштық, рахат, жайлылық. Әсем жай, алуан ойын бәрі сопда Көкке ұшып, суға жүзіп, добын қақса... (І. Жансүгіров). Съезге келген делегаттарға арналғап айналасы биік кірпіш қорғанмен қоршалған, оның ішіндегі бірталай үй күңірген кірпіштен салынып, шатырлары қаңылтырмен жабылған жайлар екен (С. Мұқанов).

(п — к) джай-докапсар, жай-жапсар. Істің мән-жайы, жағдайы. Кедей Жақыпбектен әңгіменің жай-жапсарын сұрай бастады (М. Иманжанов). Геолог А. Медоевтің «Жер асты ескерткіші», «Адайлар графикасы» деген мақалаларында Маңқыстаудағы ескерткіштердің жай-жапсарын сөз етеді («К. Ә.»).

(п — а) джай-фәрағәт, жайбарақат (докай + фәрағәт, жай + барақат). Тыныш, байсалды, бейқам. Митрофаповиаға жайбарақат отыргап жұрт жалт етіп ду ете түсті (М. Әуезов). Қолына бергенде не істейді?—деді Шоқан, «жайбарақат» бола қалған түрінен шираңқырап (С. Мұқанов).

(п — к) джай-күй, жай-күй. Күй-жай, әл-жай, әл-ауқаты. Дегенмен елеңмен жазылған үлкен хат Сараны көп білетін, оның жай-күйін көбірек аңғартатын, басындағы хал-жайды көбірек түсіпетін адамныц атынан жазған хатқа ұқсайды (І. Омаров). Еркін келген күнніц ертеңіне-ақ жұмысшылардың үйді-үйіне кіріп, тегіс аралап шыққаіі, әрқайсысымсн әңгімелесіп, жай-күйін байқаған (Ғ. Мүстафин).

(п — қ) джигердай, жігердей (джигәр + дай, жігер + дей). Қыршындай, жігерлі. Жігіттің кезі айнадан түскен сәуледей қыздың бстінен таймады. Жігердей жас жігітті қыз да жек көре алмады:—«бұпырса далаға кетпесін» деп ішінен иемденіп қойды («Мың бір түн»).

(п — к) джигарли, жігерлі (джигәр + ли, жігер + лі). Күш-қуатты, ынталы, талапты. Бір адам өлесің деп жібермеді, Жаны ашып бауырына бүгерледі. Басына қоя бер деп қойып қалдым, Олдағы өте күшті, жігерлі еді (Тұрмағамбет). «Шынын айтсақ, халық — ұлы, халық — жігерлі, халық жазушы да, халық — ақын да»,- дейді Ғабдолла (С. Сейітов).

(а—п) докииниханә, жындыхана. Ақылдан адасқандарды емдейтін аурухана. Бұл үйлер жуық араға дейін жындыхана болган (С. Мұқанов). Қиратты-ау, терезені. Бар қазақтың маңдайыпдағы жалғыз институт еді. Жындыханаға айналды,— деді Табыпбаев (Ш. Хұсаинов).

(а — п — қ) джәуабгәршилик, жауапкершілік (джәуаб + гер + шилик, окауап + кер + шілік). Жауаптылық. Біз, алуан түрлі ұлттар әдебиетшілері, поэзияны бір тілден екінші тілге аударудың адам жүрегін бір кеудеден екінші кеудеге әкеліп орнатқан хирургтің жауапкершілігімен барабар екенін жақсы білеміз (Ж. Молдағалиев). Жұрт алдында аз сөйлегені, жүрексінетіні де бар,— жауапкершілікті, университет атына дақ түсірмеуді сезіну де бар (С. Шаймерденов).

(а — п) джәуабнамә, жауапнама, жауаптама. Жауап жазылған қағаз, хат арқылы жауап. Кешікпей ол патшаға бұл хат кетті, Жазылған мына сөзден зәре кетті. Бейылаж бұл да жазып жауапнама, Адамды хат келтірген іззәт қылды (Тұрмағамбет).

джуал, Жуал. Жуалдыз (джуалдыз) тәрізді сәздерде кездесетін сөз, мағынасы «Қап, дағар, қанар».

докуалдуз, жуалдыз (джуал + дуз, жуал + дыз). Қап инесі, қап тігетін ұлкен жуан ине.

джәуан, жәуан. 1. Жас жігіт. 2. Жалны жас-желең.

джәуанмәрд, жомарт, жуванмәрт (джәуан + мәрд, жо + март, жуван + мәрт). Игі, игілікті, мейірбан, ақ көңіл, кең пейіл, қайырымды, қолы ашық. Белгілі жәуанмәрлік үш хаслат бірден болар деген сиддык, көрем, ғақыл — бұл үшіндән сиддық, ғадаләт болар (Абай). Жувонмард сөзінің мағынасы парсы тілінің сөздік құрамынан алынған. Осы тілдегі «жувон» сөзінің мағынасы қазақша бозбала жігіт деген ұғымды білдірсе, «мард» сөзінің мағынасы ізгілікті, жомарт, қолы ашық деген ұғымға сай келеді (М. Мырзахметов).

джуджә*, шөже*. Балапан, қүс балапаны. Көл өлік, қаз, қуы жоқ дауыстаған, Қалған құс — қарға, шөже сауысқаннан, Қөтеріп, кетереміи кез түртті боп, Арсыз жоқ азық-шөбін тауысқаннан (І. Жансүгіров).

джухари, жүгері. Жуан паялы, дәні майда (ақ жүгері) және ірі дәнді (мекейі жүгері) дақыл өсімдік. Ексең егер жүгері — көп-ақ оның төгері (Мақал). Жүгері мал азығы шөп болады, Бабын тапсаң, түсімі көп болады. Тоғыз торқа оранған сұлулардай, Басында қызыл, жасыл шоқ болады (К. Әзірбаев).

Джурә, жора. Жолдас, ынтымақтас, ілтипаттас (адамдар). Енді, диссертацияға кірісер алдында Алматыға барып, жолдас-жораларды көріп, қаланың жаңалықтарын кәріп, көціл көтеріп қайтқым келеді (С. Мұқанов). Жаман бір жора сияқтанып, ойына бірдеме қадала қалғандай сезінді (Ғ. Мүсірепов).

(п — к) джурә-джулдас, жора-жолдас. Серіктес, замандас, достас. Жора-жолдастары оған ала кеңілсіз сенеді (М. Әуезов). Қасірет пе?... Көремін несібемнен. Бақыт неге қашады осы менен? Ағайын, жора-жолдас сырт бергенде, Тек өзіммеи қалады досым —өлең (Т. Бердияров).

(қ — п) джуримбаз, жүрімпаз (джурим + баз, жүрім + паз). Жүругс құмар жүргіш, кезбешіл.— Япырай, жүрмейтін жері болсайшы солардың. Не іздеді екен, ә?!—Бізден жүрімпаз деймісің,— деді ол (Ғ. Мұстафин).

(қ — п) джузимбаз, жүзімпаз (джузим + баз, жүзім + паз). Жүзуге эуес, қүмар, жүзгіш, жүзуге маман. Ол жүзімпаз адам екен (С. Мүқанов).

(п — к) джушу, жошу. Қозу, өршу. Кәңіл жошып сайраса, Көкірек қабы тарылып, Ретімен шығарған Сөз Сыймайды кернеліп (Базар жырау).

(п — қ) джумардтық, жомарттық (джумард + тық, жомарт + тық). Батылдық, мырзалық, берегендік, қолы ашықтық. Сейлейді кептер барлық сыр зарлығып, Сұңқардың жомарттығын, мырзалығын. Қез болып, қара орманда достық қылған, Үш ерге жан-тәнімен ырзалығын (С. Сейфуллин). Қолда мал жоқ болғанмен көңілім бай, Байлығым, жомарттығым Атымтайдап (Шашубай).

(қ — п) джумискар, жұмыскер (джумис + кар, жүмыс + кер). Жүмысшы. Жылында мың сегіз жүз дәл жетпіс бір, француз бейнетқоры көрсетті қыр. Ол жылы мақсатына жетпеген соң, Жұмыскер көңілінде байланды кір (Әріп). Тск біз — жұмыскері әлемпің Еңбектің ұлы әскері, Жержиһан билігі біздікі («Интернационалдан»).

джәһан, жаһан, жиһан. Әлем, бұкіл жер жүзі. Шығамын тірі болсам адам болып, Жүрмеймін бұл жиһанда жаман болып (С. Торайғыров). Береген бе, тәңірім саған өзге туыс, Қыласын Жер жиһанды бір-ақ уыс (Абай).

(п — қ) джэһандиқ, жаһандық (дждһан + диқ, жаһан + дық, жиһан + дық). Әлемдік, жер жүзілік, Кремль! Бұл үйге үмітпен көз біткен қарайды, Ленин бар бұл үйде, жадына жиһандық жинаған бар ойды (А. Тоқмағамбетов).

(п — қ) дждһанкиз, жаһанкез, жиһанкез («дждһан + киз, жаһан + кез, жиһан + кез). Жер жүзін кезуші, аралаушы. Жиһанкез Сағди ақын бір кездерде Азербайжанның Бейлақан, Тавриз қалалары арқылы да өтті (Б. Наурызбаев). Мен ғой, өзіңнің жаһанкезің ғой,— деді Мардан (Ә. Әбішев).

(п — қ) дждһанкиздик, жаһанкездік, жиһанкездік (дждһан + киздик, жаһан + кездік, жиһан + кездік); Жер жүзін кезушілік, аралаушылық... Мепің жиһанкездіктің рухы билеп, пысы басты, есілдертім ел аралау болды (Дено).

(қ — п) джидә-тднбан. жейде-дамбал. Көйлек және дамбал, ішкі жұқа киімдер. Жейде-дамбал, ақ саннан жарғақ шалбар. Жырым балақ, матамен әдіптеген (Абай).

(қ — п) джир-дждһан, жер-жаһан. Жер жүзі (жер мен көк), бүкіл дүние жүзі. Қыласың жер-жаһанды бір-ақ уыс (Абай). Жер-жаһанды нұр жайнатты, Ленин — күнім, уставың! Көркейтіп кеңлін сайратты, Біздердей бұлбұл құстарын! (Тұрмағамбет).

(қ — п) джир-тулд, жертөле. Жерден қазған үй. Жерден қазғап жөртөле үйдің қабырғасы мен тебесін күйелеп, түтей жанған май шам да өшті (С. Бақбергенов).

(қ — п) джириндихур, жырындықор (джиринди + хур, жырынды + қор). Көпті көрген, тәжірибелі. Қазақ байларына араласып, жырындықор боп қалған урядник сол арада Тәңірбергенді қолынан жетелеп әкеп, қаланың қақ ортасынан салғызып жатқан шатырлы үйіп көрсетіп тұрып: «мырза, байғазы бир»,— деп өзі білетін екі ауыз қазақшасын кәдеге асырып кетіпті (Ә. Нүрпейісов).

(к — п) джилнамд, жылнама (жил + намд, жыл + нама). Жылдық кітапша, календарь (жылдың күн есебін шығару әдісі, күндерді, анталарды, айларды, мейрамдарды көрсететін, др қилы анықтамалар беретін кітапша я кесте). Араб мәдениетінің, араб сөздерінің Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген түрік тектес халықтар тіліне ене бастауы біздің жылнамамыздың VII ғасырынан басталса, ал Иран сөздерінің ене бастауы одан әлдеқайда бұрынырақ болғандығы мәлім (Б. Әзірбаева). Әрі қарай жылнама жалаңтөстің Шердар мен Тіллә — Кәрі медреселерін қалай салдырғанын баяндап кетеді (Б. Алдамжаров).

(к— п) джилуханә, жылыхана (джилу + ханд, жылу + хана). Тұрлі өсімдіктер өсіретін жылы жай, теплица.

(қ— п) джимхур, жемқор (джим + хур, жем + қор). Жемге уйренген құс, мал. Ауыс. Жегіш, парақор (адам). Біреудің еңбегін қанап, пара алып, ел үстінен күн көретін жексұрын адамдарды парақор немесе жемқор дейміэ (Ә. Болғанбаев). Екеуі де (Байғазы, Құрымбай) елгенше парақорлар, жемқорлар кісі етінен басқапы арамсып байтындар (С. Көбеев).

(к — п) джингисгар, жеңіскер (джингис + гар, жеңіс + кер). Жеңісші, жеңуші. Сұлулық — албырт күндер агысында, Еңбектің ырғағында, жарысында. Лебінде, адамдардың екпіндеген, Сап кұрған жеңіскерлер маршында (К. Бекхожин).

(к — п) джингимбаз, жеңімпаз (джингим + баз, жеңім + наз). Жеңгіш, жеңіскер. Ленинизм — жеңімпаз идеялық қару («С. Қ.»). Қараңдар, өңшең берік анттай ұлдар, Іззетпсн бас киімді ап қойыңдар!— Жеңімпаз ұлы орыстың әскеріндей Құрметті қарауылда ақ қайыңдар (X. Ерғалиев).