қ — араб алфавитінің жиырма бірінші, парсы алфавитінің жиырма төртінші эрпі, сандық мағынасы —100. (п — қ) қараарчә, қара арша

(п — қ) қараарчә, қара арша. Қарағай тұқымдас жемісі хош иісті, тікенек жапырақты (ағаш тәрізді) бұта.

(қ — п) қазақуар, қазақуар (қазақ + уар), Казақтың тілін үйреніп, әдет-ғұрпына жақсы таныс басқа ұлт адамы. Жұрт мұны қазақшаға судай, қазағуар Деп те дәріптеп кеткен (Ғ. Мүсірепов). Ақмоланың оязы Троицкий деген қартаңдау, қазағуар, қымыз бен сүрді *ақсы көретін адам (С. Мұқанов).

қаш* қас* (ердің қасы). Өрнектеп қиып салған ердің басы.

қазий, қази, қазы (араб. қадий). 1. Судья, қазы (қылмыс істерін шариғатша жургізуші). 2. Орындаушы, қанағаттандырушы. Көңіл-қазы, көз-таразы (Мақал). Ай, тақсыр, бұл дүние өтер-кетер! Мал иесі де артынан қуып жетер... Жарлылар да бір табар әділ қазы. Таразылы күн болса арыз етер!.. (Ы. Алтынсарин).

(а — п) қазийханә, қазыхана (қазий+ханә, қазы + хана). Тарих. Қазының билік ісін жүргізетін үй. Ғалалиддин қазыдан келген кісілерге де жарты алтыннан беріп қайтарды. Артынан өзі де қазыханаға барды («Мың бір түн»).

(қ — п) Қалақчә,* қалақша* (қалақ + чә, қалақ + ша). 1. Кішкентай қалақ. 2. Кішкентай тақтайша бирка. Қозыларды енесінен ауыстырып алмас үшін, олардың мойнына номерлеген қалақша байланады (Ә. Мәутенбаев).

(к — п) қалқаджан, қалқажан (қалқа + джан, қалқа + жан). Қалқатай (еркелету мәнісінде). Қалқа деген сөзден қалқам, қалқаш, қалқатай, қалқажан деп сөз тудырып айтсақ, бұларды бір жақты қарауға келмейді (Ә. Болғанбаев).

(қ — п) қамалханә, қамалхана (қамал + ханә, қамал + хана). Тұтқынхана, қамайтын орын, абақты, түрме.

қали, қалы. Үлкен кілем, жауһары кілем. «Үлкен кілем» дегенді азербайжан тілінде хали дейді. Жүннен тоқылған жақсы кілемді қалы кілем дейді. Қазақ тілінде де бұл әдемі үлкен кілем мағынасында қолданылады, қали парсы тілінен ауысқан сез, мағынасы «кілем» (І. Кеңесбаев, Ж. Болатов). «Кедейсің» дегенге інім, келмес ары, Кімнің сай қалы кілем, қара нәры (Құлназар).

(к —п) қанхур, қанқор (қан + хур, қан + қор). Қан құмар, жауыз, қанішер. Ал егер қиратса қорқау, қанқорды Пайзағай ойнап шартылдап,— Сонда да төгер күн сәулесін Нұрлары бізге жарқырап «Интернационалдан» (І. Жансүгіров). Ол бір ешкімге рақымы түспейтін қанқор еді (Мың бір түн»).

(а — п) қануннамә, қануннама (қанун + намә, қанун + нама). 1. Заң жинағының аты, заң кітабы. 2. Ұстаз.

(қ — п) қанибизар, қаныпезер (қани + бизар, қаны + пезер). Қаны бұзылған, сұм, жауыз адам. Қарабек сұм, барып тұрған қаныпезер, рақымсыз адам еді (С. Айни). Сол пырақ сынды жануарды өлтіріп, сері Ақанды жындандырған бүкіл елді күйзелткен қаныпезер Жұныс жалғыз құдайдың жалғыз еркесі болса да басын кесуден тайынбан (Ғ. Мұстафин).

(а — п) қибләнамә, құбыланама (қиблә + намә, құбыла + нама). Компас (шар тарапты анықтайтын аспап), буссоль (геодезиялық өлшеу аспабы). Жазушының құбыланамасы сонау жылдардағыдай тек Бейімбет пен Сәбит қана емес, енді орыстың озық әдебиет үлгілері болды («К. Ә. Т.»). Кісі басы бір-бірден құбыланама (компас) алды (С. Бегалин).

(а — п) қәбулханә, қабылхана (қәбул + ханә, қабыл + хана). Қабылдау бөлмесі, үй.

(а — п) Қәдрдан, қадырдан (қәдр + дан, қадыр + дан). Қадірлі, құрметті адам. Құйқылтып, әнге де әсем басып жүрдік. Тәртіпсіз жаман істен қашып жүрдік, Жұрт жөнін, халық қамын ойлайтұғын, Қадырдан жақсыларға жақын жүрдік (Әшім). Не қылдың Баһзатты білдір, жаным? Ол еді жау болса да қадырданым. «Ақылды дұшпан артық, ақмақ достан», Танысу сді онымен ойла ғаным (Тұрмағамбет).

(а — п) қәдрмәнд, қадірмен (Қәдр + мәнд қадір + мен). Құрметті, қадірлі, қадырдан (адам). Өмірдің өскелең дамуын коммунизм нышандарын көре біліп, сөзіне отырып сол шындықты шабытты жырға қосқан ақын әрине халықтың құрметтісі, қадірмен ақыны болып саналады («Қ. Ә. Т.»).

(қ — п) қарагол, қаракөл (қара + гол, қа-ра + көл). Бұйра жүнді қозы туатын қой тұқымы, бұйра елтірі. Ол шәһәр ғұрпымен сәнді киінеді: басында қаракөлден тіктірген ноғайша дөңгелек бөрік (С. Мұқанов). Қазақстан қаракөл елтірісін өндіру жөнінде екінші орын алып отыр («С. Қ.»).

(а — п) қәраулханә, қарауылхана (қараул + ханә, қарауыл+хана). Қарауыл тұратын үй, бөлмі: (а — п) қиразәтханд, қырағатхана (қири-здт + ханд, қырағат + хана). Оқу үйі, оқу бөлмесі, оқухана.

(а — п) қәрздар, қарыздар (қдрз + дар, қарыз + дар). Қарызды, борышты, дебитор. Қарыздар болсаң жаманға, Тар жерде алар жағадан. Уәжге көнбес түсініп, Қөп сөзіне ісініп, Құтырар иттей қабаған (Майлықожа). Мақұлбек кісіге залалымен емес, адал ісімен қарыздар болды, жұртқа жақсылық істеу парызым, деп түсінетін жан (Д. Досжанов).

(а — п) Қәсдгүй, қаскөй (кәсд + гүй, қас + + көй). Арам ойлы, қастандық ойлаушы, жаман ниетті.— Бұл не?—деп тағы да айтты Әзім сорлы, Қашқаның не қылғаның мұнша ғұрлы?— Шырағым, мұның өзі қатерлі жер, Бір қаскөй, Жәдігөй дәудің орпы (Абай).

(а — п — қ) Қәсдгүйлик, қаскөйлік (қасд + гүй + лик, қас + көй + лік). Арам ойлылық, жаман ниеттік, қастандық. Қастандық пкғылдарын баспасез, кітап арқылы таратып, шетелдердің аңқау қауымын алдамсыратып, қаскөйлігін құтырта түсу олардың күнелту кәсібіне, күрес тәсіліне айналған («Қ. Ә. Т.»).

(а — п) Қәләртәраш, қаламтараш (қәләм + + тәраш, қалам + тараш). Қалам жонғыш, бдкі, шаппа.

(а — п) Қәләмкар, қаламгер (қәләм + кар, қалам + гер). 1. Қаламшы, оюшы. 2. Ауыс. Жазушы. Қыран құс самғағандай зәңгір көкте, Ұшқыр сөз шырқап жетсін жан жүрекке. Қаламгер — атойға кең жол ашатын, Ұқсайды қияны атқыш зеңбірекке (Қ. Бекхожин). Қаламгерлердің азаматтық жауапкершілігі мен белсенділігі артты: олар өмір өткелдерінің құппя сырларын бұрынғыдан тереңірек түсіне бастады («Қ. Ә. Т.»).

(а — п — қ) қәләмкарлик, қаламгерлік (қәләм + кар + лик, қалам + гер + лік). Жазушылық. Әдебиетіміздің мақтанышы, даңқы әлемге жеткен. Мұхтар Әуезов творчествосы, оның қаламгерлік шеберлігі біз үшін сарқылмас рухани қазына (Ә. Байтанаев).

(п — к) қәләндерлик, қәләндәрлік (қәләндер + лик, қәләндәр + лік). 1. Ел кезушілік, кезбелік, қаңғыбастық. 2. Тақуалық, деуіштік, сопылық. Құл болар,— деп, кемзалды киіп, шашын желкесіне түйіп алып қәлендерлік киім киіп, әкесінің ордасын аралап, айналып жүре берді («Алпамыс»).

(а — п) қимарбаз, құмарпаз (қимар + баз, құмар + паз). Ақша тігіп құмар ойнайтын адам (карташы). Өзіңді сенгіштікпен әуре етпе, Құмарпаз боп мақтанды қуып кетпе, Жұртпен бірге езіңді қоса алдасып, Салпылдап шағым қуған бойыңа еп пе? (Абай). Біреулерде алтын тәж. Біреулер жүр жоққа мәз. Біреу тіпті құмарпаз, біреу ылғи сән көздер (Мақтымқұлы).

(қ — п) қура-джай, қора-жай. Шаруашылыққа, үй малдарына арналған жай, мекен. Осы қаланын шетінен елдің көп керуені түсіп жүретін жұпыны ғана қора-жай салып алған (М. Әуезов). Жолды тесеп жібердік те ол қазынаны алдық, колхоздарымыздың шаруашылық қорын молайттық, қора-жайларымыз бүтінделді, қаламызды ойдағыдай сәндеп алдық (Ғ. Сланов).

(қ — п) қуралханә, құралхана (қурал + ханә, құрал + хана). Құралдарды сақтайтын орын, мылтық қоймасы.

(қ— п) қуртханә, құртхана (қурт + ханд, құрт+ хана). Жібек құрттарын асырайтын орын.

(қ— п) қурханд, қорхана (қур + ханә, қор + хана). Қазына, асыл, қымбат байлықты сақтайтын орын.

(қ — п) курганчә* қорғанша* (курган + чә, қорған + ша). Шағын қорған.

(қ — п) қурғамбаз, қорғампаз (қурғам + баз, қорғам + паз). 1. Паналаушы, тасаланушы (адам). 2. Ауыс. Ымырашыл, Мәмлешіл. Қарл Либкнехттің бір сөзі Стеклов пен Чхеидзе тәрізді 110 қорғампаздан қым-бат тұрады (В. И. Ленин).

(к —п) қузыханә, қозыхана (қузы + ханә, қозы + хана). Қозыларды ұстайтын, күтетін орын, жай. Оңтүстік аймақтарда құшхана, майхана, қозыхана, атхана сняқты сөздер жиі айтылады (Ш. Сарыбаев). «Дарбаза» совхозында төл алу басталды. Саулықтарға күтім күшейтіліп, сақманшылар бөлінді, қозыхана әзір (С. Қ.»).

(қ — п) қусбаз, құспаз (қус + баз, құс + паз). 1. Құс құмар, құс әуестігі. 2.Аңшыл, құстардыбаптаушы, құсбегі.

(қ – п) қусханә, құсхана (қус + ханә, құс + хана). Құс өсіретін орын.

(к — п) қулақдар, құлақдар (қулақ + дар, құлақ + дар). Хабардар, жаңалыққа, әр түрлі әңгімеге құлағын түріп жүруші. Осыған кұлағдар болыңызшы,— деді («Ш. С.»).

(қ — п) қулһонәр, қолөнер (қол + һонәр, қол + өнер). Өнімді қолмен өндіретін кәсіпорын. Бір топ сөздер лексикаға енбейтін болғандықтан тар мағынадағы ғылми-техникалық терминология көлемінде қалады. Мысалы, өпертабыс (пзобретешіе). Қолөнер (ремеслгі), (І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев).

(қ— п) қумшәкәр, құмшекер (қум + шркәр, құм + шекер). Қанттың құм тәрізді майда түрі. Соболев әдемі шыны сауытқа салып құмшекер океп қойды (М. Қаратаев).

(қ—п) қунақаш, қонақасы (қунақ + аш, қонақ + асы). Қонаққа берілетін ас, сый тамақ. Көлдей деген сараң байға Қарға ақыннын айтқаны: «Сөйле десең сөйлейін, Қөл ағасы. Қонақ қонса бермейсің қонақасы (X. Біржанов).

(к— п) қуанақджай, қонақжай (қуанақ + + джай, қонақ + жай). I. Қонақіар түсетін, күтілстін орын, жай. 2. Ауыс. Қонақ күткіш, қонақуар. Біздің еліміз қонақжай кследі (Ғ. Сланов). Бірталай азық-түлік, ауыз су алып қонақжай пегрлермен қоштасып жүріп кеттік (Дефо).

(к — п) қунақуар, қонақуар (қунақ + уар, қонақ + уар). Қонақшыл, меймандос. Бұл үй көп Тобықтының үлкен санайтын, күтетін үйі. Және Қүңкедей емес, Ұлжан қонағуар, кең пейіл, мырза (М. Әуезов). Бұлардың қонақуар, меймандос кішкене үйінде Мұқа мен Әлменет те жататын (М. Әуезов).

қуур, құбыр. Қыш керней (су жүргізу үшін жер астына төселеді). Таразы қаласының орнынан мұнан 1000 жыл бұрын жер астында су құбырлары болғандығын дәлелдейтін канализацияның орны табылған (Р. Құсманұлы). Әрбір шыны қүтылардың түбі су құбырының шүмектеріне жалғастырылады (3. Шүкіров, 3. Сақиев).

(к — п) Қуйанханә, қоянхана (қуйан + ханә, қоян + хана). Үй қоянын өсіретін жай, қоян күрке.

(к — п) қуйханә, қойхана (қуй + ханә, қой + + хана). Қойларды ұстайтын орын, жай.

(қ — п) қуыршақбаз, қуыршақпаз (қуыршақ + баз, қуыршақ + паз). Қуыршақ театрының артисі, қуыршақ театрында ойнаушы адам.

(а—п) қәһрман, қаһарман (кәһр + ман, қаһар + ман). 1. Айбынды, ер, батыр, қайратты, құрметті. 2. Ауыс. Кейіпкер (көркем шыгармада). Қәркиден пілдей қуатты, Тағы арыстан жүректі. Аплатон, Сократ акылды, қаһарман Ғали білекті (Абай). Тұрғанында ұлы халық, қаһарманға қаза жоқтай. Шаумян ойы түнде жарып, жарқырайды маздап оттай (С. Мәуленов).

(а — п — к) қәһрмандық, қаһармандық (қәһр + ман + дық, қаһар + ман + дық). Ерлік, батырлық, өжеттік.

(а — п) қәһуәханә, кафе (қәһуа + хана, кафе). 1. Кафе. 2. Кофе ішетін, кофс тәрізді сусын ішетін асхана, дүкен.

(а — п) қиафәтнамә, қияпатнама (қиафәт + + намә, қияпат + нама). Кісінің түсіне қарап қандай халықтан екенін білуге үйрететін кітап).

(к—п) қизханә, қызхана (қиз + ханә, қыз + хана). Қыздар тұратын үй, сарай.— Несін сұрайсың мырза, белгілі Таһирғаланың қызханасы («Мың бір түн»).

(к—п) қилмискар, қылмыскер (қилмис + кар, қылмыс + кер). Қылмысты, күнәлі. Б. Майлиннің «Қырмапдасы» — колхоз еміріне арналған тұңғыш повестерінің бірі. Онда колхоздың болашағына сенбейтін, есебін тауып жеуді ғана көздеген, бұрын қылмыскер Жүсіптерді әшкереленді («Қ. Ә. Т.»). Асыл тасты жытырған ұры тап сол әне, табиғатынан қылмыскер ұры болуы себепті, қарақшыиы қалады,— депті қыз (Ә. Ахметов).

(к — п) қимизханә, қымызхана (қимиз+ ханә, қымыз + хана). Қымыз сақтайтын, қымыз сататын орын. «Көз көргенде» әйел образдары солғыцдаү шыққан. Осы тұрғыдан әсіресе қымызханадағы әнші шұбар қыздың таяқ жеу себебін ашыңқырап, сондай-ақ ақтардың қолында кетіп бара жатқан бір жасар тұтқын қыздың кейінгі тағдырын толығырақ көрсете кстсе, теріс болмас еді («Қ. Ә. Т.»).

(п — қ) каруанчи, керуенші (каруан + чи, керуен + ші). Керуен айдаушы. Керуеншілер мәз-майрам боп күліп жатыр (Ғ. Мұстафин).

(п — қ) касәдай, кеседей (касә + дай, кесе + дей). Кесе сияқты, кесе тәрізді. Төңкерген күміс кеседей екі емшегі, құмырысқадан жіңішке белі, қысқасы барлық мүшелері айқын кирініп, біртүрлі көңіл құртын Қоздырып жіберді («Мың бір түн»).

(п — қ) калбәдти, келбетті (калбдд+ти, келбет + ті). 1. Пішінді, кескінді, мүсінді. 2. Ауыс. Ажарлы, көрікті, сымбатты. Батырлардай айбынды, Арыстандай келбетті (Н. Байғанин).

(п — а) кан-химиа, кен-химия. Кен мен химия 0тан согысы жүріп жатқан жылдардың өзінде Жамбыл — Шолақтау темір жолы мен кен-химия комбинатының құрылысы басталған болатын (И. Ықсанов).

(а — п) кәбабханә, кебепхана (кдбаб + хакебеп*+хана). Кебеп (шашлык) пісіретін жай.

(а — п) китабханд, кітапхана (китаб + ханә, кітап + хана). Кітап сақтайтын жай. Ұлы ақындар мекен еткен Ғырат, Ғазна, Бағдаттың сарайларына, кітапханаларына әкетеді (М. Әуезов). Республнкадағы ең үлкен кітапхана Алматыдагы А. С. Пушкіш атындағы кітапхана («Қ. К.»).

(а — п) киракәш, кірекеш (кира + кәш, кіре + кеш). Кірелеп, көлігін жалдап жүк тасу кәсібімен шұғылданатын кісі, кіре тасушы, жүкші. Кірекеш едік жолаушы, қалаға кіріп барамыз. Байсын деген еліміз, Жиделі — байтақ қаламыз («Алпамыс»). Кеш болған соң кірекештер келіп бір жерге қонады (С. Сейфуллин).

(п— к) карбоздик, кербездік (карбоз + дик, ксрбез + дік). Сәнқойлық, әсемпаэдық, менсінбеушілік. Бір-екі қара тапса, малға бөге қалған кісімсіп, маған мал жоқ па?— дегендей еріншектік, жалқау, салғырттық, кербездікке салынады (Абай).

(п — қ) кәрдәнгдау, кердеңдеу (кәрдәнг + дау, кердең + деу). Маңғаздану, шалқақтау. Сойған қой, берген қымыз құрметіне, Байлар да кердеңдейді, алшақ басып (С. Торайғыров).

(п — к) кәрдәнгдик, кердеңдік (кәрдәнг + дик, кердең + дік). Маңғаздық, шалқақтық. Бүгінгі аман бола ма, үнемі аман? Кердеңдікпен деп тұрсың не бар маған. Шалқақтық пілмейтін кімге жаққан. Екпінге ерегессең кәтер саған (Абай).

кәрдәнг-кәрдәнг, кердең-кердең Қар. Кердеңдеу. Аяғын кердең-кердең керден басты, кердеңдеп қыруар жұрт елден асты (Б. Майлин). Осындағы кердең-кердең шығармаға ерекше көрік беріп түр (Ә. Болганбаев).

кәрдә, кәрдә. Жұмыс, іс; өндіру, шығару кәрк, керік. Аңның аты. Қар. Кәргәдән, керкуден. Астына келе жатыр мініп керік, Жүре алмас ат пен қашыр адым керіп (Тұрмағамбет). Сол жазирада керік деген аң көрдім. Өгіз сияқты оттанды, үлкендігі түйедеп гері үлкен. Маңдайында жалғыз мүйізі бар. Оның ұзындығы он кездей («Мың бір түн»).

көрк, күрік. Жұмыртқа басушы мекиен (күрік тауық). Тауықтың күріктеуін, әдетте, оның жұмыртқа басуының белгісі, деп санайды.

кәргәдән, керкүдан. Носорог (жылы жақта тұратын, мұрнының үстінде бір я екі мүйізі бар шөп-сүт қоректі үлкен хайуан). Біздің диалектологтар: доке (марля)... керкүдан (носорог), күдері (жираф)... деген сияқты әдеби тілімізге қажет диалектизм дер еді. Бұлан ету әдеби тілімізді өсірмейтін, кедергі болатын қырсық іс, ондайлардан аулақ болуымыз керек (I. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев).

I — кәрней, керней. Ауызбен үрлеп тартатын музыка аспабы. Қекпеңбек темір киген әңкей батыр, Тарттырып женеледі сырнай-керней (Абай). Мен кернейдің даусынан шошып ояндым («Өзбек әңгімелері»).

ІІ — кернай, керней. Мұржа, труба (пештің, самауырынының). Ерте тұрған Елекең екі пештің кернейін оңдап қойыпты (Ғ. Ибрагимов).

(п — қ) кәрнәйчи, кернейші (кәрнәй + чи, керней + ші). Керней тартушы. Кернейші кернейінін аузын жоғары қаратып ақыртқанда, Регистанды басына көтерді (С. Айни).

(п — қ) кәрнейлату, кернейлету (кәрней + лату, керней + лету). Керней тарту. Қанішер жауыз Ерден слді шауып, Бейкүнә момындардап олжа тауып. Лепіріп кернейлетіп қайтты еліне Мардамсып, әнін салып ауық-ауық (0. Шипин). Көктем жақындаған сайын жүректі жылытып, қуантады. Ол жеңіс мерекесін тойлағандай сырнайлатып, кернейлетіп жан-жәндікті сәндендіре, жырлата келеді (Е. Арыстанов).

кәс, кәс. Кісі, адам. «Мен қойдым, сен айта бер!» депсің және Пайдасын басыңа алып шаршамастың, жолдасын жалғыз жолмен қоя берген, Солай малайығы сына-кәстің (Кете Жүсіп).

(а — п) кәсбхор, кәсіпқор (кәсб + хор, кәсіп + қор). Кәсін құмар, кәсіппен шұғылданушы, пайда табушы.

(а — п) кәсбгар, кәсіпкер (кәсб + гар, кәсіп + кер). Кәсіпші, Кәсіп істеуші, қолөнерші.

(а — п) кәсәлханә, кеселхана (кәсәл + ханә, кесел + хана). Аурулар емделетін үй, аурухана.

(п — қ) Кәштәчи, кестеші (кәштә + чи, кесте + ші). Кесте тігуші, кесте маманы, шебері. Тігінші, кестеші еді кіші інісі (Абай).

(п — к) Кәштәлау, кестелеу (кәштә + лау, кесте + леу). Кесте тігу, түрлі жіппен өрнек салу, әшекейлеу. Өлеңдетіп жас келіншек, Есіне алды сүйген жарын. Жарына арнап жіберем деп, кестелейді орамалын (М. Хакімжанова).

кишмиш, кішміш. 1. Сүйексіз майда жүзімнің бір сорты. 2. Кептірілген сүйексіз майда жүзім.

кәфк, кәпбік. «Көбік» мағынасында, кәпкір (сүзбе шөміш) тәрізді сөздерді жасауға қатысады.

кәфтәр, кептер. Көгершін (сұр-көк, көкшілдеу немесе ақ қауырсынды, үлкен жемсаулы құс). Кептер көп елдерде — бейбітшілік құсы деп аталады. Кептерлер біресе шарықтап ұшып, біресе қалықтап кеп қайта қонып, күмбез төңірегінде асыр салып ойнайды (Айбек). Кептер құс бір терекке ұялапты. Ақ үрпек кездерінде торт баласы, Көріпті қарақұстан қиянатты (С. Сейфуллин).

кәфтәрханә, кептерхана (кәфтәр + ханә, кептер + хана). Кептер өсіретін орын.

кәфш, кебіс. Аяқ киім, мәсінің сыртынан кистін башмақ. Әркімнің өз қылығы езіпе жөн. Қисық деп айта қоймас кебісіңіз («Сегіз сал»). Жабырқап жатыр жусап жаратылыс, Бермеді түнерген түн қызға дыбыс. Шошымал шолпы, шамбау сылдырады, жалғыз-ақ сыртылдады күміс кебіс (І. Жансүгіров).

Кәфгир, кәпкір (кәф + гир, кәп + кір). Көбік сүзу, сүзгіш (бірнәрсені сүзіп алатын шөміш). Кәпкір — тесік ожау («К. Т. Т. С.»). Кәпкір, шәйнек, кружка, кофейник сияқты темірден істелетін бұйымдарды І-Алматыдағы «Металлист» заводы шығарады («С. К.»).

(п — қ) кәфилдик, кепілдік (кәфил + дик, кепіл + дік). Жауапкершілік, кепілдік беру. Дастандар тыңнан туа ма. Кепілдік емес айтарым. Егіз елде сынар ма. Әйтеуір бірақ тартамын (Т. Әлімқұлов).

(а — қ) кәфилнамә, кепілдеме, кепілнама (кәфил + намә, кепіл + деме, кепіл + нама). Кепілдікке алу куәсі, кепілдік хат, Ақанның әкесі жат. Ол түрмеде. Соны ол мойындамай отыр неге? Білсе де жау әкесін жасырды бұл, Бере ме кінәсіз деп кепілдеме (К Бекхожин).

каләфә, келеп. 1. Иірілген жіа шумағы. 2. Шілтер тор. Сөзі тең қатардағы жүйріктермен, Жүсіпті кім кемітер, жолға шексе? Бірі сол «оздым,— деген, пешқадамның» Боларлық сөзі жібек бір келепше (Кете Жүсіп). Мақтадан соққан келептей. Омырауыңа боланып («Тарғын»).

кәлакә, келеке. Мазақ, келемеж. Сарбарны қас пен досты ажыратты, Дос құстар біраз көңілін жадыратты. Табалап келеке еткен күңшіл құсты, Қаршыға, лашын кеп қырып салды (К. Әзірбаев).

колаһ, күлә. «Күләпара» тәрізді сөздердс кездесетін «бас киім», «бөрік», «қалпақ» мағынасындағы сөз. Рүстемге Ер едің,— деп,— елге қорған. Тағынан түсіп барып сүйіп қолдан, Қидіріп гауһар гүла көз көрмеген,— Ал,— деді,— тілегіңді менен сұраған (Тұрмағамбет).

қолаһпарә, күләпара. Әйелдердің үлкен бас киімі (бөрік, құлақшын). Күләпәра басымда, пұшпақ тымақ. Ішкі бауын өткізген тесік кұлақ. Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап, Артын белге қыстырған бар құрысқақ (Абай).

кәлтә, келте. Шолақ, құйрықсыз. Кеңеспен кескен тон келте болмас (Мақал). Артына белгі тастаман, Жал — құйрығын келте алды. Ағайынды тойғызбай. Аз күн қоймай, ерте алды (Абай).

кәлтә-кәлтә, келте-келте. Кар. Келте.

(п — қ) кәлтәлау, келтелеу (кәлтә+лау, келте + леу). Шолақтау, қысқалау. Маршалдың келтелеу келген қыр мұрынының астындағы бармақ басындай қою қара мұртын көргенде Говоровтың тап өзі екенін Есей анық білді (Ә. Нүрпейісов).

(п — қ) көлчәтай, күлшетай (көлчә + тай, күлше+тай). 1. Кішкене күлше, тоқаш. 2. Жұқа қамыр. дан күлше тәрізді етіп жасалып, асқан еттің сорпасында пісірілген тағам. «Көргенше аман бол, десті олар: қош тұрғай, Жолыма ірімшік салды құрт, күлшетай. Арнай бір домбыра, дорбаза салды да:— Ал енді зымыра,— деп жатыр,— көкетай» (А. Тоқмағамбетов).

(п — к) Кәмпирауыз, кемпірауыз. Тістеуік. Қолында балғасы мен кемпірауызы бар, шәкірттердің қасында Баянды ұста аз бөгелді (Ғ. Мүсірепов).

(п — қ) Кәмпир-шал, кемпір-шал. Кемпір мен шал, қартайған адамдар (әйел-еркек). Жас балаға үйде от жоқ тұрған маздап. Талтайып қақтана алмай, өле жаздап, кемпір-шалы бар болса, капдай қиын. Бір жағынан қысқанда о да азынап (Абай). Қалды тек қатын мен бала-шаға, Кемпір-шал жатқан аунап алашаға (Тұрмағамбет).

(п — к) кәмпир-қусақ, кемпірқосақ (кемпір құшағы). Күннің сәулелерінің жаңбырдың тамшылары арқылы үлкен өзгеріске ұшырап, аспанда алуан түрлі бояумен белдеуленуі. Петергоф, Фоптандар. Биікке құстай шарқ ұрған. Петергоф. Фонтандар — Кемпірқосақ тартылған (С. Мәуленов). Сүйемін көктем, жаз бұлтын. Найзағай атып ойнаған, Кемпірқосақ сұлу тым, салады жүйрік ой маған (С. Бегалин).

(п — қ) кәмтәр, кемтар (кәм + тәр, кем + тар). 1. Жеткіліксіз, аз, тапшы. 2. Ауыс. Езілген, қаналған, жарлы, жалшы. 3. Ауыс. Мүгедек, жарымжан. Кемтарларға көмектес, әлсіздерге пана бол,— дейді Жәми (Р. Бердібаев). Қазна алсып, ел алсын, кемтар алсын, бар болса ала берсін (Ғ. Мұстафин).

(п—қ) кәмтәрлик, кемтарлық (кәм + тәр + лик, кем + тар + лық). 1. Жеткіліксіздік, кемдік, аздық. 2. Ауыс. Мұқтаждық, тапшылық, жетімсіздік, жоқтық. Ол бала, кім біледі, кемтарлықтан құсты сатуға жүрген-ау? деп еді, бала шешесі тұрып, мен де солай ойлаймын деді (Ы. Алтынсарин). Үзілген топшы ұшу қабілетінен айрылып, қаз өмір бойы қағып кекке көтеріле алмастай кемтарлыққа ұшырады (Дінисламов).

(п — қ) кәмтик, кемгік (кәм + тик, кем + тік). 1. Кемістік, кемшілік, жетіспегендік. 2. Ауыс. Мүсәпір, бишара. Сынықтың сынып бітті мертіктері, Жетілді кетілгеннің кемтікгері (Қерімбеков). Бірі — ақсақ, бірі — соқыр, бірі — кемтік. Киімі — жүз құраулы жемтік-жемтік (Абай).

кәмка, қамқа. Жібек матаның бір түрі (қытай жібегі). Мінгізді бедеу атын да, кигізді қамқа тонын да («Қамбар батыр»). Алтын — күміс кигені қамқа (Абай). Жан емеспін бойсұнатын, тәлкегіне тағдырдың, Қарсы келсе тағдыр маған, дей бер оны қан қылдым. Жыртық тонды бермеспін мен қамқасына патшаның, болсамдағы тақыр кедей, арым — таза, ақ жаным (Хафиз).

кәмхаб, қымқап. Алтын, күміс араластырып тоқылған қалың оқа жібек. Екі мың атлас, қымқап келді кілем, келді тон таңырқайтын алтын кілең. Дүр, гауһар тілдә, күміс қалды үйіліп, Санасаң шағылатын қатып сілең (Тұрмағамбет).

(п — қ — п) кәмдәкәм, кемде-кем (кәм-дә + кәм, кем + де+кем). Өте сирек, ілуде біреу. Дүіше жүзінде қазақтан ұзақ амандасатын ел кемде-кем болар (Ғ. Мүсірепов).

(п — қ) кәмдик, кемдік (кәм + дик, кем + дік). Тапшылық, жетімсіздік, аздық. Ылғалдың кемдігі салдарынан ауылшаруашылық дақылдарының өнімі тұрақты емес (Кәкімжанов). Кемдіктің кесіп бұғауын, Енді азаттық құсы боп, халқым, кірді берекең (Жамбыл).

I — кәмәр, кемер. Бел. 2. Белдік, белбеу. Гәуһар кәмәр беліңді буған шақта, Ұқсанмын деп ойлаушы ең Ғайн қорға («Ақан сері»). Бір күні лапкесінде отыр еді, Торғын тон, алтын кемер бір шал келді. Не қылса да бір құрметті адам ғой деп, Әзім тұрып, иіліп сәлем берді (Абай).

II — кәмәр, кемер. Су шайған, су орған жаға, су қазындысы, шұңқыр, тік жар, құлама. Шалқыған шақта кемерің Қабыңа келіп бір ақын, Қайталап іштей өленін Жарыла жаздап тұратын (Д. Қанатбаев). Тоғаннын көмей қақпасы ашылып, кемер кернеп, толып тұрған су арық бойлай сарқырап жөнелгенде, ел ду қол шапалақтап қымыз да сары тегендеп керсеңдерге құйыла бастады (С. Бегалин).

(п — қ) кәмшилик, кемшілік (кәм + шилик, кем + шілік). 1. Олқылық, кемістік, жетімсіздік. 2. Ауыс. Жоқшылық, тапшылық. Ыбрай өмірдегі кемшіліктерді көріп қана қоймайды, оған наразылық білдірді (М. Ақынжанов). Совет мамандары бертін келе мазай қойының кемшіліктерінің бәрін де жойды (М. Ермеков).

(п — а) Кәмқәдәм, кемқадам (кәм + қәдәм, кем + қадам). Жүруді жақтырмайтын, сирек жүретін. Тұранның кеткеннен соң бәрі қашып, Тұмандай тарқады ашу қалған басып, Күн батып, кәз байланып, құтпан болып, Ас-суды уақыт еді жатқан асып, Екі атпен қайтты алып үш адамды. Кісі еді көп сүйетін кемқадатиды (Тұрмағамбет).

Комәк, көмек. Жәрдем, заттай, іс арқылы қол-қабыс. Қазақстан жерінің барлық байлығымен, тауларының барлық қымбат асыл кендерімен майданға керемет көмек, қолқабыс тигізіп отыр... («Правда»). Қазақстанның да бұрын езілген халықтары ұлы орыс халқының көмегі арқасында бір кездегі мешеулігін жойды (Д. Қонаев).

(п — к) комәкчи, көмекші (көмәк + чи, көмек + ші). 1. Жәрдемші, қолғабыс етуші. 2. Ауыс. Қосалқы. Владимир Ильич адвокаттың көмекшісі болып жазылды (Ульянова). Колхозшының үй іргесіндегі жерінде езіне меншікті көмекші шаруашылығы, тұратын үйі, өнім малы, құсы және ұсақ шаруашылық сайманы болады («ҚазССР конституциясы).

(п — к) кәм-катик, кем-кетік. Кедейлік, кемтарлық, жоқтық, жетімсіздік, кемістік. Сексенге келген шағымда, Домбырамды көлбетіп, Мен жырламай кім жырлар, Бақыт кұсы басымда Түгенделді кем-кетік. (Н. Байғанин). Жаңа дәуір ақындарының шығармаларында мұндай кем-кетіктері мен мін-мүлтіктер азайып, бірте-бірте бәсеңси бастады («К- Ә. Т.»).

кәмәнд, кәмәнт. 1. Арқан, бұғалық (лассо). 2. Тұзақ, ілгек. 3. Шылбыр. 4. Ауыс. Бұрым, шаш. Екенін Апрасияп білдімдағы, Қолыма кірдім кәмәнт ілдімдағы. Мойныма бұзып келіп бұғау салып, Сүйрелеп шықтым Сыртқа, күлдімдағы (Турмағамбет).

(п — қ) кәму, кему (кәм + у), кем + у). Сирек-тену, азаю, қысқару. Өткен ұрыстардан есеңгіреп қалған немістер кейіннен тың күштерін әкеп кеміген қатарын толықтырып алды да, әр жерден алмалап контратакаға шыға бастады (Ә. Нүрпейісов).

I — кәнә, қант. Қызылшадан немесе борық қамыстан өндірілетін кристалл тәрізді ақ түсті тәтті зат. Арабтың «қант» деген сөзі парсының «кәнді» сөзінен шыққан,— дейді Л. Будагов. Текелінің қойнында, Қорғасын мен алтын бар. Қаратал, Көксу бойында, күріш, бидай, қанты бар (К. Жапсарбаев).

ІІ —көнә, күнді. Қылмысты адамды буғаулайтын ағаш қалып. Аяққа салды кісенді, Мойнына салып күндіні, Томарға мықтап байлады («Ер кеңес»).

кәнәф, кенеп. Талшық қабықты бір жылдық өсімдік. Атының мойнындагы үлкен кенеп дорба (І. Есенберлин). Наку сулы кенепке аяғын ұзақ сүртіп, ол тасыған үмітпен, алқынған жүрекпен келіп ішкі есіктің жез тұтқасын езіне қарай тартты (Ж. Жұмақанов).

кәнә, кене. Өрмекші тектес қан сорғыш кішкентай жәндік. Кетердің көңіліңді мұнша неге, Тырбиған шол бақадай сен аш кене. Басынды маған әкеп теңдемейсің, қанғыған қайыршыдай жаман неме (Нұрбола). Әкім емес, көне ме, Жылан ба әлде, немене, Зәрлі тілді, улы азу, Аш бүйірден жабысты (Жамбыл).

кәниз (кәнизак), кәніз (кәнізек). 1. Малай әйел, күң. 2. Кіріптар әйел, түтқын әйел. Меджиддин сарай маңында біраз кідіріп, бас кәнизекке кездесті (Айбек).

күбә, күбә. 1. Қол тоқпақ, тоқылдақ. 2. Ауыс. Сабау, ұру, түйгіштеу. Қар. Бадкубә, Баку.

(қ — п) құтаримбаз, көтерімпаз. 1. Бір нәрсенің ауырлығын өзіне алу. 2. Ауыс. Ер, жомарт. Лтты, жаяу, бомба, танк араласқан ойран-ботқа Көтерімпаз жерде талып кеткендей боп жатты отта (Д. Әбілев).

(к —п) кураскар, күрескер (курас + кар, күрес + кер). Бір нәрсені қорғау үшін күресуші. Бір кезде революцияшыл романтика туын көтерген М. Горькийдің дауылпаз, сұңқар туралы жырлары Күрескер адамның ұлы арманы мен жарқын мұраттарын анық елестетті («Қ. Ә. Т.»). Ғани жас болса да, терең ойлы күрескер, табанды интернационалист еді (Ш. Артықбаев).

(қ—п) күрпәчә, көрпеше (курпә + чә, көрпе + ше). Кішкентай, шағын көрпе. Жаңыл бәйбіше сабақтап отырған жуалдызын жаулығының шетіне түйреді де, ширақ көтеріліп, төрге көрпеше салды, босағаға сырғып сары самаурынға жармасты (Д. Досжанов).

(п — қ) күртишкән, көртышқан (күр + + тишкдн, көр + тышқан). Кемірушілер тобына жататын, жер астын мекендейтін ұсақ сүт қоректілердің бірі. Крылов «Бүркіт пен көртышқан» деген өлеңінде патша мен бұқараны мысал етеді. Патшаға уәзірлеріңді тыңдама, бұқара халықтың үнін тыңда дейді (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров). Биыл осы маңайға, жүде, қаптесер мен көртышқанның іні қаптап кетті (С. Мұқанов).

(к — п) күркәмһонәр, көркемөнер. Ойын-сауық, ән-күй өнеріне қабілеттілердің үйірмесі. 2. Өмірді көркем өнер арқылы бейнелеу. Кешке колхоз клубында осындағы көркемөнер үйірмесінің концерті болады екен (Б. Соқпақбаев). Жалғыз көркемөнер ғана емес, дойбы, шахмат сияқты басқа да енермен шұғылданам деушілерге кеңіл бөл (М. Иманжанов).

(к — п) кушатханә, көшетхана (кушат + ханә, көиіет + хана). Жас өсімдіктердің ұрығын, көшеттерді өсірстін орын, жай.

(к — п) күш-джигәр, күш-жігер. Куш-қуат, әрі күшті, орі жігерлі. Олар қайда жүрсе де адамға бақыт, күш-жігер, ізгілік сеуіп жүреді. Құмырысқа меп құс, қайыршы мен жолаушы, бүкіл халық шаруа сепкен дәнмен тойынады (Ә. Науаи).

(к — п) күшимбаз, көшімпаз (күшим + баз, көшім + паз). Көшуге әуес, құмар.

(қ — п — қ) күшимбаздиқ, көшімпаздық (күишм + баз + дик, көшім + паз + дық). Көшуге әуестілік, құмарлық. Менінше, қазақтың көшімпаздығы көшқұмарлықтан емес, лажсыздықтан... енді тек отырықшы болса ғана жариды (Ғ. Мұстафин).

кука, көке. Бала әкесінің үлкен ағасын қурметтеу рстінде айтылады. Көкем үйде болғанда Бұзар ма еді кентімді? («Кобыланды»). Былдырап шыққаныңда тілім менің Көке мен ана орнына Ленин дедім (Т. Әлімқулов).

(п — қ) кукатай, көкетай (кука + тай, кө-кс + тай). Әкстай, ағатай.— Көкетайым бүгін біздің үйге келе ғой, екеуіміз іс тігейік,— деді Қалня апай (С. Сарғасқасв).

(қ—п) кукпаркәш, көкпаркеш (кукпар + кәш, көкпар + кеш). Көкпаршыл, көкігар іиабушы, көкпарға қатынасушы. Жалғыз ешкі жүз лақ табатын ба еді. Мырза атанамын деп лақты көкпар кештерге бердің,— деді әйелі Мақұлбекке (Д. Досжанов).

(қ — п) күлпәрчә, күлпарша. Тасталқан, быт-шыт, күлпара болу. Кейбір құтырынған шағында Иса маяға қонған қораздай боп, Қажымұқанның үстіне міпіп алады. Егер Қажымұқан сілкіп қалса Исаның күлпаршасы шығар еді (С. Мұқанов). Жау бір атса, сен жеті атып, Шықсын мүлде күлпаршасы (Д. Әбілев).

(к — п) күлиард, күлпара, гүлпәре. Быт-шыт, күлпарша болу. Егер жардап құласа пәуескеиің күлпәресі шыгатын (С. Мұқанов). Сақта, кұдай, күлпара боламыз-ау онда,— деді шошыған Жапалақ (Ә. Тэжібаев). Кұрсаулы кәрлен кеседей, Қапиталпзм дүниесін, Төңкере қарап тұрмыз біз, Күлпара болсын, күйресін (К. Аманжолов).

(к — п) кумирханә, көмірхана. Көмір қоймасы, көмірді сақтайтын орын.

(к — п) кунгханә, көнхана. Көң сақтайтын орын, көң сақтағыш.

(к — п) кунимбаз, көнімпаз (күним + баз, көнім + паз). Көнгіш, келісімпаз. Қараңғы сл зорлыққа, құлшылыққа көнімпаз болады,— дсді Ыбырай (М. Ақынжанов).

куһ, гоһ, қой. Айналасындағы жерден биік, өте биік жер, тау. Жүсіпке Ешниязов жаздым арнап, «Білімі» тауындай,— деп, гоһи кафтың. һәм және шабыстарға шаң ере алмас, белгілі шайыры көп сіздің жақтың (Қ. Баймағамбетов). Барды алып Гоһ һамауын деген тауға, Тау еді, ол өте ыңғайлы қорғалауға. Ішінде кей қысырауға барған хаттың, Бар ед сез осы арадан ұшырауға (Тұрмағамбет).

күһстан, гоһстан (күһ + стан, гоһ + стан), Таулы жер, таулы ел, таулы аймақ.

(п —а) Қуһкаф, Қойқап (куһ + каф, қой + + қап). 1. Қап тауы (аңызда бұл тауда құстардың патшасы самұрық тұрады-мыс). 2. Ауыс. Жердің шеті. Мен түгіл жансыз темір нұрыңа мас. Секпе мені қасыңнан кете алмаған. Тауында Күһқаптың сен бір дархат. Алсам деп саяндағы екі алмадан (Әріп).

(п — к) китмәнчи, кетпенші (китмән + чи, кетпен + ші). Кетпенмен жұмыс істеуші, кетпен шабушы. Осы каналдың бойындағы барлық кетпеншінің он үш мың жарымы әйел еді (С. Мұқанов).

(к — п) кирханә, кірхана (кир + ханд, кір + хана). Кір жуатын жай, орын.

кисә, кісе. 1. Әмиян, шилан, ақша қалта. 2. Дөрекі қолғап. Кісі болар бала кісесінен белгілі (Мақал). Нақылда: «Бектен белгі — белге медет», Шара айна қалды, белдік, алтын кісе. Тайдан — ат, аттан — мұрат, тірі болса, Тайынды — таза асыра ұстар мүше! (Шораяқтың Омары).

кисәбор, кісәпір (кисә + бор, кісд + пір). Қалта, кісе кесуші, қалта үрысы, қалтаға түскіш.

(қ —п) кисимбаз, кесімпаз (кисим + баз, кесім + паз). Кескіш, тұрағыш. Аппақ май, сары қыртыс, уылжыған қазыны қиялай кескен кесімпаздар жапырақтай түсіріп жатыр (Ғ. Мұстафин).

(а — п) кәйфкар, кейіпкер (кәйф + кар, кейіп + кер). 1. Кейіп беруші, көңілденуші. 2. Ауыс. Қаһарман (көркем шығарма.іарда). Өткен жандар бейіттері Теңіз жүзіп, бойлайды. Ескі роман кейіпкері Су бетінде ойнайды (С. Мдуленов). «Құлақасқа» дастандағы басты кейіпкер — халық («Қ. Ә. Т.»).

(қ —п) килисимбаз, келісімпаз (килисим + баз, келісім + паз). Қелісімшіл, ымырашыл. Меньшевиктерге тек реформистік ұйымдық жағынан қалыптаспаған, II Интернационалдық оппортунистік партиялары тұрпаттас келісімпаз ұйым ғана керек еді («ҚПСС уставы»).

(қ — п — қ) килисимбаздиқ, келісімпаздық (килисим + баз + диқ, кслісім + паз + дық). Келісімшілдік, ымырашылдық. Меньшевиктер өздерініц келісімпаздық тактикасы арқылы революцпяға бөгет жасдды, жұмысшылардың едәуір бөлігін шатастырды (ВКП(б) тарихы).

(к — п) килимбаз, келімпаз (килим + баз, келім + паз). Келгіш, келиге әуес, келе беруші. Жылқы алыстанқырап кеткен кезде, қостың маңайына қасқыр келімпаз болады (С. Мұқанов).

(а — п) кимиаханд, химияхана (кимиа + ханә, химия + хана). Химия лабораториясы, химия тсксеруші орын.

кинт, кент. Қалаша, қалашық, ауыл, мексн, қоныс. Кент парсыша — қала (М. Байділдаев). Ерте-кеш қақтап күн көзі Көне кент болып тұр мезі. О, ғажап! Кент ымыртта Бұлт торлады көк күмбезін (Қ. Жұмағалиев).