т — араб алфавитінің үшінші, парсы алфавитінің төртінші әрпі, сан мағынасы — 400. таб, тау

I — таб, тап. Қызу, ыстық, аптап, күннің, оттың, шоқтың қызуы. Дүйсе қарттың ақылы бойыпша Әсет бақырды жерге түсіріп, оттың ыстық табына қойды (Қ. Оразалин).

ІI. табә, таба. Тамақ пісіруге я қуыруға арналып темірден, шойыннан жасалған кемерлі, дөңгелек ыдыс. Үгі иссі, қазды мүшелеп бөліп, табаға салып, майға қуырды (С. Мұқанов). Таба нан — табаға піскеп нан. Сапар үлкен таба нанды алды да, аузына бұралап тыға бастады (М. Иманжанов).

(қ — п) табискар, табыскер (табис + кар, табыс + кер). Пайда тапқыш, пайда келтіргіш. Шалқақтаған Шайбике лақап аты — Майбике. Күйеуі табыскер болып, дәуірлеп тұрды — толып (Смаханұлы).

(а — п) тарих-намә, тарихнама (тарих + намә, тарих + нама). Әдебиет сыны мен тарихы өскелең талапқа жауап берерлік табыстар ауқымында, әдебиет танудың құрамды саласына кіретін қосалқы сала, яғни библиография, текстология, тарихнама, деректеме... әдеби шежірелер боп көрсетіп қана отырған жоқ, қайсы бірі ғылми пәнге айналып келеді («Қ. Ә. Т.»).

(қ—п) талан-тарадж, талан-тараж. Талаушылық, бүліншілік, тонаушылық.— Жау Лепсі өңірін қанға бояп, селоларды, сол маңдағы қазақ ауылдарын талан-таражға салып, бейбіт халықты қырып-жоюда (С. Мұқанов). Нашарды талан-таражға түсіру, түрмеге жабу, кісі өлтіру — бұларға үйрепшікті іс, тіршіліктерінің өзі сол («Қ. Ә. Т.»).

(қ — п) талғамбаз, талғампаз (талғам + баз, талғам + паз). Таңдағыш, талғамы күшті, таңдауды жақсы көруші. Жалпы тұрмысында эстетикалық талғампаз Сәкен, жазу жұмысында да солай болуға тырысатып (С. Мұқанов).

(қ — п — қ) талғампаздиқ, талғампаздық (талғам + баз + диқ, талғам + паз + дық). Таңдағыштық, талғамы күштілік. Осының бәрі қыз бойындағы сәнмен бірге талғампаздықты да танытқандай (3. Қабдолов). Талант — табиғаттан, Талғампаздық — білімнен («Қ. Ә.»).

(қ — п) тамирдару, тамырдәрі (тамир + дару, тамыр + ддрі). Қос мекенді қарақұмық дәрі ретінде қолданылатын өсімдік.

(қ — п) тау-кен, тау-кен. Таудың, жердің кен байлығы, пайдалы кен қазбалар. Өзіме өте-мөте тапыс тау-кен ғылымы хақында бірер сөз. Бұл ретте Қазақстан тау-кен ғылымына геомеханика атты сала қосылғанына ең алдымен назар аударсам деймін (А. Машанов).

(қ — п) тауқханд, тауықхана (тауқ + ханд, тауық+хана). Тауықтарды ұстайтын, асыраитын жай, орын.

тай, тай. Байлам, бума, буда, тең, түйін. Зепнепке «Пәленшенің болыс баласы сені бір көруге», бір түндік ұйқыңды қиуың үшін төрт тай шәйі, бес бас қант жіберіпті» деп, бойжете бастағанпап-ақ сөздеріп жеңіл өткізіп, үйренгеп жеңгейлері де келіп-кетіп жатқанды (І. Есенберлин). Күн бата барлық отыз кісі судьяның алдына отыз тай жібекті әкеліп тастай салды («Корей ертегілері»).

тәхт, тақ. 1. Патшалардың отыратын салтанатты орны, орындығы. 2. Ауыс. Мәртебесі биік, шоқтығы биік. Жақсы әйел — жігітке біткен бақ, жақсы жер, жайлы қонақ — алтын тақ. (Мақал). Жоқ болса қатыныңның жат өсегі, Болмаса міпезіиің еш кесегі, Майысқан, бейне гүлдей толықсыған, Кем емес алтып тақтан жар тесегі (Абай).

тәхтә, тақта, тақтай. 1. Тақтай, қалқан, қалқа. 2. Текше, өре. Аяғының астында, Тақтай тастың бетінде, Жазылған таста хат жатыр. Хатқа бала қараса, іші толған тамаша («Алнамыс»). Оқушылардың жазатын әріп не сөздерін оқытушы класс тақтасына жазады (С. Көбесв).

тәхтәчә, тақташа (тәхтә + чә, тақта + ша). 1. Кішкентай тақтай, 2. Кішкентай текше.

тохм, тұқым* 1. Ұрық. 2. Жұмыртқа. Аяқты жөндеп басуға... Жақсы тұқым шашуға... Рахат өмір жасауға (С. Торайғыров). Әлия Темирова жұмысты жаңа өсімдіктің тұқымып зерттеу, соны іріктеудеп бастады * (С. Бегалин). Содан шыққан Әріптің, тобықты ішіидегі Құнанбай тұқымы мен алыстан арбаласарлық өз өштігі, өз бәсекесі болады (М. Әуезов).

тәр, тар, тер. Күштар (хуштар), бетер (биһтар), кемтар (қамтар) тәрізді сөздердің құрамында кездесетін тұлға.

I — тәразу, таразы. 1. Өлшеуіш (бір нәрсенің салмағын анықтайтын қүрал). 2. Ауыс. Әділдік, әділсіздіктің шешушісі, сынның сарабы. «Жел сезді» ақылың болса, айтпа тасып, Жұрт керер таразыны кетсең басып (Күзен). Бұл сөзге Ескепдір де қарай қалды. Таразыны кұрдырып, ортаға алды. Қанша алтынды күміспен салсадағы, Бір кішкентай сүйекті аудармады (Абай).

тәразу, таразы. Ориол шоқ жұлдызы (Иранның күн намасында октябрь айының аты). Таразыда таң суыр (Мақал). Маймаңдап маймыл саусақ балы тамғап, Тартылмай күй болмады мұнан қалған. Жамбасқа таразы, Үркер аунап түсіп, Болыпты мезгіл міне таңғы қалған (І. Жансүгіров).

(п — қ) тәразулау, таразылау (тәразуллау, таразы + лау). Өлшеу, салмақтау, таразыға тарту. Перпесін қыз сезінің түйген күйші, Ер болсаң қызға тілмен сөйлей білші? Күйшінің күйін, жайын таразылап, Салмақтап өкім қылды қыздың іші (І. Жансүгіров). Салшы ақыным, Таразылап зейінге, Не сый тарттың бүгінгі мен кейінге? Әлде күйбең күн көріспен жүрем деп, Қол тимеді, кешіріңдер дейін бе? (Ғ. Орманов).

(а—п) тәмашаханә, тамашахана (тәмаша + ханә, тамаша + хана). Ойын-сауық көрсететін орындар (театр, цирк, кино).

(п — қ) тәнсаулық, денсаулық, (тән + саулық, ден + саулық). Бой тазалық, ауру-сырқаудан сау болушылық. Денсаулық — зор байлық (Мақал). Дермене өсімдігі — советтік денсаулық сақтау ісінде, халық шаруашылығына көп пайда келтіретін есімдік («Қ. Қ.»).

(п — қ) тәнгәлик, теңгелік (тәнгә + лик, теңге + лік). Ақшаның бағасы, мөлшері. Бүгін болмаса ертең болар,—деп Наубай бір теңгелік нан берді («Мың бір түн»).

(п — қ) тәнәкарлик, дәнекерлік (тәнәкар + лик, дәнекер + лік). Екі нәрсенің арасын қосуға себепкерлік. Анда-санда бір көрініп, тек дәнекерлік қызмет атқарып жүргені қанша! (М. Қаратаев).

(п — қ) тәнәли, денелі (тәнә + ли, дене + лі). Бойлы, бой-тұрқылы. Денелі, нықты, шалқақ, мұрты құлағына жеткеп, мейлінше келбетті, тілді адам (Ғ. Мұстафин).

тәуан, тауан. Қуат, күш, әл, шама-шарқы. Тауаның аз, талабың қысқа болса, Араға жаман атақ жуытарсың (Ақан сері). Жаңа ғана тауы шағылып, тауаны қайтқан жаудың дәл бүгіп шабуыл жасауы мүмкін емес (Ә. Әбішев).

Түбрә, дорба. 1. Аттың басына іліп қойып, жем беретін ыдыс. 2. Кішігірім қапшық. Алыстан арбалағанша, жақыннан дорбала (Мақал). Бір үйде өлеңші отыр жұрт мақтаған, Сөз сатып, тиын тілеп елді ақтаған. Толтырып сүйек-саяқ дорбасына Бір қора қайыршылар жүр қаптаған (I. Жансүгіров). Шалдағы дереу дайын бола ңалды, Бір дорбадан көмір мен көрік алды. Екеуі сәлемдесіп болғаннан соң,—Мысың қайда, балам? – деп дігір салды (Абай).

тудә, дода. 1. Төбешік, үйме, үйінді. 2. Бұқара. көпшілік, халық (Иранның халық партиясының аты). 3. Ауыс. Көкпар шабуды әдет еткен елдерде көкпарға таласып үймеленген көкпаршылар тобы. Бұл не өзі — жақсылық бәйгесі ме? Алдарқатқан әлде бір жәй несібе? Қамшы білеп додаға түсіп жүрген әулекі мен әумесер әуресі ме? (Ә. Жәмішев).— Серкенің қылшығы да жығылмапты гой. Додаға түспеген-ау деймісін?—деді Жақсылық (Ғ. Сланов).

Тудә-тудә, дода-дода. Дода-додасы шығу, дода-дода болу — бобырау, ұйпалану. Тәңірберген мына құзғын құстардың арғы жағындағы көгілдір аспанды, қатты жел жыртып, дода-додасы шыққан кешегі бұлттың сілімтігіне дендеп ықлас қоймай, тек әншейін көз сап тұрған-ды (Ә. Нұрпейісов).

тудәкәш, додакеш (туда + кеш, дода + кеш). Көкпар шабуға додаға кіруге әбден бапталып, үйретілген күшті және аса епті жүйрік ат.

(қ — п) тузимбаз, төзімпаз (тузим + баз, төзім + паз). Шыдамды, сабырлы. Ыстық пен суыққа бірдей кенбіс көп жасайтып тезімпаз гортензия бар (М. Қаратаев).

(қ — п) түйханә, тойхана. Той жасайтын орын, банкет залы. һумменен төртеу болып барып түсті, Қонақтап, тойханадан ас-су ішті. «Бір адам Қиюлермен келіпті» деп, Сөз болды сол арада ішті-тысты (Тұрмағамбет).

(қ — п) түймәгол, түймегүл (түймә + гол, түйме + гүл). Жарқын, ашық түсті ірі гүлді (ортасы түйме тәрізді) шөпті өсімдік (мальва).

(к — п) туйәкәш, түйекеш. Түйеші, түйемен жүк таситын кіреші. Мына шетте қапелімде дүкенші Құлшығаш пеп қара түйекеш түсініспей қалды (Д. Досжанов).

(п — к) тиарлану, даярлану (тиар + лану, даяр + лану). Әзірлену, дайындалу. Алпыс мың диулармен бұлар кетті. Кешікпей оларға да хабар жетті.— Алдынан даярланып тұрайық,— деп, Рүстем ту көтеріп, сап түзетті (Тұрмағамбет).

(қ — п) тирнақгол, тирнақгүл. Бақшада өсетін сары шешекті бір жылдық өсімдік.

тиз, тез. 1. Жылдам, шапшаң, жүйрік. 2. Ауыс. Өткір, ұшқыр. Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас, Қардың суы сықылды тез суалар (Абай). Шалқы, өлең дариясы, Жыр шынары, тез гүлде! Бұл ғасырдың ар-ұяты Береді есеп мезгілге! (X. Ерғалиев).

(қ — п) тизакханә, тезекхана (тизак + ханә, тезек + хана). Тезек жиятын орын, қора.

(қ — п) тизимгол, тізімгүл (тизим + гол, тізім + гүл). Тізбектеліп өсетін хош иісті әдемі өсімдік (вербена).

(қ — п) тилаухур, тілеукор (тилау + хур, тілеу + қор). Тілектес, бір пиғыл. Павловский меп Цимерский сияқты революцияға іштей тілеуқор болған дәрігерлердің жақсылығы арқасында мен 1910 жылдың август айыііа дейін жауапқа тартылмай келдім,— дейді Иван Васильевич Деев (М. Қаратаев).

(қ — п) тилстан, тілстан. Тіл дүниесі, тіл тәркіні. Мамандығым педагог болғандыктан, мен газетте жарияланып келе жатқан мақалалардың ішіпен «Тілстанға саяхат» «Білімдіден шыққан сез» деген рубрика материалдарын қадағалап оқып отыратынмын (Б. Нысанбаев).

араб алфавитінің төртінші, парсы алфавитінің бесінші әрпі, тек арабтан келген сәздерде ғана жазылады, сан мағынасы — 500.

дж, ж — араб алфавитінің бесінші, иарсы алфавитінің алтыншы әрпі, сан мағыиасында — 3. Бұл әріпнен жазылатын араб, парсы сөздері қазақ тілінде ж болып естіледі жэне ж орпі арқылы жазылады: джай — жай, джан — жан, джаду — жәді, джам —жам, джануар — жануар.

(қ — п) джатақхана, жатақхана. Көн боп тұруға арналып салынған жатақ үй. Учительдің үйіпен осы қуапышпен шыққан Сұлтанмахмұт медіресесіндегі жатақханаға тартпай, Әнтекендікіне келді (Д. Әбілев). Жолдастар, жұмысшылардың жатақханасы осы үй болады,— деді Орлов (I. Жансүгіров).

(қ — п) джарақханә, жарақхана. Қару-жарақ жасайтын және оны сақтайтын орын.

(к — п) джарнамә, жарнама. Жазын ілія қою арқылы, хат арқылы құлақтандыру, хабарландыру. Акмола губерниясының губернаторының жария қылған жарнама бұйрығы екен (С. Сейфуллин). Газеттің бірінші бетінде сауда-саттық жарнамалары екен (С. Мұқанов).

(қ — п) джаримджан, жарымжан (джарим + джан, жарым + жан). Мүгедек, кемтар. Жас саулады бетті жуып, Соқыр көзден таусылмай, Жас басымнан жарымжан қып Не жазып ем, о құдай (С. Мұқанов). «Мені күтпе сарғайып қымбат досым, Сен сүйерлік көркім жоқ мен жарымжан».— Жігіт хаты қызға кеп жетті тосын, Хатты оқып қыз қайғырып болды хайран (С. Бегалин).

(қ — п) джасамбаз, жасампаз (джасам + баз, жасам-паз). Жаңаны тудырушы, жаңалық жасауға құштар. Еседі еркін балғындық, Жасампаз өмір, өктем үн! Дүниеге мейман аз күндік — Адамзат қанда көктемнің? (Ә. Сәрсенбаев). Домалық марксизм бар да жасампаз марксизм бар (И. Сталин).

(қ — п) джагимбаз, жағымпаз (джагим + баз, жағым + паз). Жағынушы, қошеметтеуші, жарамсақ, Өзі жағымпаз, өзінен үлкеннің етегін көтермесе күн көре алмайтындай санайтып («Мың бір түн»). Ішмерез арамзалар, жалпылдақ жағымпаздар, арам тамақ жалқаулар, діншіл дүмшелер — барлығы да Хафнз шығармаларында бірінен соң бірі өздерінің өрескел бегінелерімен өтіп жатады (Б. Ысқақов).

(қ—п) джалахор, жалақор (джала+хор, жала + қор). Жала жапқыш, өсекші адам. Қарсы жауап айтуға, Келтірмеген шамаңды, Жалақор деп айтамыз Жұртына бүлік салғанды (Жамбыл). Әкем де момып таза бір жан еді, Жапқан ғой жалақорлар бұл бәлені (Қ. Бекхожин).

(қ — п — қ) джалахурчи, жалақоршы (джала + хур + чи, жала + қор + шы). Жала жабушы, өсек айтуиіы. Байқағанға мен қуанам Опегинмен екі арамды, Келекешіл кей оқушы, Не бір жорта жалақоршы (А. Пушкин).

(к — п — к) джалахурлиқ, жалақорлық (джала + хур + лық, жала + қор + лық). Жала жабушылық, өсекшілік. Жалақорлық, жаси қалушылық, барлық жексұрын мінез ойынан ұя салған кісі екен, осындай мінездері оның үйренген өнерін қор етті («Мың бір түн»).

(п — қ) джанашир, жанашыр (джан + ашир, жан + ашыр). Қамқоршы, аяушы. Ата-ана қамқорындай жанашырдың сөзі Баянның жүйе-жүйесін босатып жіберді (Ә. Нүрпейісов). Бара-бара шын жанашыр. Қалует екеніне көзі жеткендей (Ғ. Сланов).