Педагогика теориясы
Тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар
жүктеу/скачать 0.77 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тұқым қуалаушылық
- Бейімділіктер
| Тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлар
Адамның жеке басының қалыптасуына сыртқы және ішкі, биологиялық және әлеуметтік факторлар әсер етеді. Фактор (латын тілінен фактор – жасау, өндіру) – процестің, құбылыстың қозғаушы күші, себебі (С. И. Ожегов). Ішкі факторларға жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуде, сондай-ақ іс-әрекет пен қарым-қатынаста жүзеге асырылатын қарама-қайшылықтар, қызығушылықтар және басқа мотивтер тудыратын өзіндік белсенділігі жатады. Сыртқы факторларға кең және тар мағынада әлеуметтік-педагогикалық тәрбиемен шұғылданатын табиғи және әлеуметтік макроорта, мезо және микроорта жатады. Қоршаған орта мен тәрбие әлеуметтік фактор болса, тұқым қуалаушылық биологиялық фактор болып табылады. Ұзақ уақыт бойы философтар, әлеуметтанушылар, психологтар мен педагогтар арасында биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара байланысы туралы, адамның жеке басының дамуындағы белгілі бір нәрсенің басымдылығы туралы пікірталастар болды. Кейбіреулер адам, оның санасы, қабілеттері, қызығушылықтары мен қажеттіліктері тұқым қуалаушылықпен анықталады (Э.Торндайк, Д.Дьюи, А.Коби, т.б.) дейді. Бұл бағыттың өкілдері тұқым қуалайтын факторларды (биологиялық) абсолютті деңгейге көтеріп, тұлғаның дамуындағы қоршаған орта мен тәрбиенің (әлеуметтік факторлардың) рөлін жоққа шығарады. Басқа ғалымдар даму толығымен қоршаған орта мен тәрбиенің ықпалына байланысты деп есептейді (Д.Локк, Дж.Ж.Руссо, К.А.Гельвеций және т.б.) Олар адамның генетикалық бейімділігін жоққа шығарады және бала туылғаннан бастап «таза парақ, оған бәрін жазуға болады, яғни даму тәрбие мен ортаға байланысты» - дейді. Кейбір ғалымдар (Д.Дидро) даму тұқым қуалаушылық, қоршаған орта және тәрбиенің ықпалының бірдей үйлесуі арқылы анықталады деп есептейді. К.Д.Ушинский адам тек тұқымқуалаушылықтың, қоршаған ортаның және тәрбиенің әсерінен ғана емес, сонымен қатар тұлғалық қасиеттердің қалыптасуы мен жетілдірілуін қамтамасыз ететін өзіндік іс-әрекетінің нәтижесінде тұлғаға айналады деп тұжырымдаған. Адам тек тұқым қуалаушылықтың және оның өмірі өтетін жағдайлардың жемісі ғана емес, сонымен қатар жағдайларды өзгертуге, жақсартуға белсенді қатысушы. Жағдайларды өзгерту арқылы адам өзін де өзгертеді. Тұлғаның дамуы мен қалыптасуына әсер етуші жетекші факторлардың маңызды жағын толығырақ қарастырайық. Кейбір авторлар, жоғарыда айтылғандай, биологиялық факторға – тұқым қуалаушылыққа шешуші рөл береді. Тұқым қуалаушылық - ата-анадан балаға белгілі бір қасиеттер мен белгілерді беру үшін организмдердің қасиеті. Тұқымқуалаушылық гендерге байланысты (грек тілінен аударғанда «ген» «туушы» дегенді білдіреді). Ғылым ағзаның қасиеттері туралы барлық ақпаратты сақтайтын және тасымалдайтын гендік кодтың бір түрімен шифрланғанын дәлелдеді. Генетика адам дамуының тұқым қуалайтын бағдарламасын ашты. Адамды адам ететін, адамдарды бір-бірінен ерекшелендіретін дәл тұқым қуалаушылық екені анықталды. Ата-анадан балаға мұра ретінде келесілер беріледі: адам нәсілінің өкілі (Homosapiens) ретінде жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктерін көрсететін анатомиялық және физиологиялық құрылымы: сөйлеу, тік тұру, ойлау, еңбек ету; физикалық белгілері: сыртқы нәсілдік ерекшеліктері, дене бітімі, бет пішіні, шаш түсі, көз, тері; физиологиялық ерекшеліктері: зат алмасу, артериялық қан тобы, резус-факторы, ағзаның жетілу кезеңдері; жүйке жүйесінің ерекшеліктері: перифериялық аппараттың ми қыртысының құрылысы (көру, есту, иіс сезу және т.б.); жоғарғы жүйке қызметінің сипаты мен белгілі бір түрін анықтайтын жүйке процестерінің ерекшеліктері; дененің дамуындағы ауытқулар: дальтонизм (түс соқырлығы), «еріннің жырығы», «жарық таңдай»; кейбір тұқым қуалайтын ауруларға бейімділік: гемофилия (қан ауруы), қант диабеті, шизофрения, эндокриндік бұзылулар (ергежейлі және т.б.). Адамның генотипінің өзгеруіне байланысты туа біткен ерекшеліктерін өмірдегі қолайсыз жағдайлардың нәтижесінде жүре пайда болған ерекшеліктерден ажырату қажет. Мысалы, аурудан кейінгі асқынулар, дене жарақаттары немесе баланың дамуын қадағаламау, еңбек ету, тамақтану режимін бұзу, дененің шынығуы және т.б. Психикадағы ауытқу немесе өзгерістер субъективті факторлардың нәтижесінде болуы мүмкін: қорқу, ауыр жүйке соққысы, ата-аналардың маскүнемдігі және биморальдік әрекеттері, басқа да жағымсыз құбылыстар. Жүре пайда болған өзгерістер тұқым қуаламайды. Егер генотип өзгертілмесе, онда оның жатырдың дамуына байланысты адамның кейбір туа біткен жеке ерекшеліктері де тұқым қуаламайды. Оларға интоксикация, радиация, алкоголь, туу жарақаты және т.б. сияқты себептерден туындаған көптеген ауытқулар жатады. Ең маңызды сұрақ: интеллектуалдық, ерекше және адамгершілік қасиеттер тұқым қуалай ма? Сондай-ақ балаларда тұқым қуалайтын - белгілі бір қызмет түріне дайын қабілеттер ме немесе жай бейімділіктер ме? Бейімділіктер ғана тұқым қуалайтыны анықталған. Бейімділіктер – қабілеттердің дамуының алғы шарттары болып табылатын ағзаның анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері. Бейімділіктердің екі түрі бар: жалпы адамилық (ми құрылымы, орталық жүйке жүйесі, рецепторлар); жеке (уақытша байланыстардың қалыптасу қарқыны, олардың күші, шоғырланған зейіннің күші, ақыл-ой әрекеті; анализаторлардың жеке құрылымдық ерекшеліктері, дене мүшелері және ми қыртысының жеке аймақтары болатын жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері . Қабілет – белгілі бір қызмет түрін табысты жүзеге асырудың субъективті шарттары болып табылатын жеке тұлғаның қасиеттері. Қабілет тек біліммен, біліктілікпен, дағдымен шектелмейді. Олар іс-әрекеттің әдістері мен тәсілдерін меңгерудің жылдамдығында, тереңдігінде және күштілігінде байқалады. Қабілеттердің дамуының жоғары деңгейі – дарындылық (талант), данышпандық. Маңызды мәселе - ерекше бейімділік пен адамгершілік қасиеттердің тұқым қуалауы. Арнайы бейімділіктерді белгілі бір қызмет түріне бейімділік деп атайды. Ерекше бейімділіктерге музыкалық, көркемдік, математикалық, лингвистикалық, спорттық және т.б. жатады.Ерекше бейімділігі бар адамдар жоғары нәтижелерге қол жеткізеді, тиісті қызмет саласында жылдам қарқынмен алға жылжитыны анықталды. Ерекше бейімділік, егер қажетті жағдайлар жасалса, ерте жаста көрінуі мүмкін. Ерекше бейімділіктер тұқым қуалайды. Адамзат тарихында тұқым қуалайтын таланттар көп болған. Мысалы, Я.С.Бахтың ата-бабаларының бес ұрпағында 18 атақты музыкант болғаны белгілі. Чарльз Дарвиннің отбасында талантты адамдар көп болды. Әсіресе, адамгершілік қасиеттер мен психиканың мұрагерлік мәселесі маңызды. Ұзақ уақыт бойы психикалық қасиеттер тұқым қуалайтын емес, ағзаның сыртқы ортамен әрекеттесу процесінде пайда болады деген тұжырым басым болды. Адамның қоғамдық болмысы, адамгершілік қасиеттері оның тірі кезінде ғана қалыптасады. Ғылымда биологиялық бағыт деп аталатын көзқарас жетекші орындардың бірін алады және оның өкілдері Аристотель мен Платон табиғи және биологиялық факторларды бірінші орынға қояды. Әр адамның өмірдегі орнын туа біткен қабілет, тағдыр, бағын анықтайды дейді. XVI ғасыр философиясында пайда болған преформизм өкілдері тұлғаның дамуындағы ұрпақ рөліне жоғары мән беріп, әлеуметтік орта мен тәрбиенің рөлін жоққа шығарады. Шетелдік психологиядағы тағы бір бағыт – бихевиоризм – XX ғасырдың басында пайда болды.Оның өкілдері сана мен ақыл-ой қабілеттерін ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, адамға табиғатынан берілетіні айтылады. Бұл ілімнің өкілі американдық ғалым Э.Торндайк. Прагматизм ағымы және оның өкілдері Д.Дьюль, А.Комбе да тұлғаның дамуын биологиялық тұрғыдан негіздейді. Олар дамуды тек сандық өзгеріс ретінде қарастырады. Ұрпақтың рөлін абсолюттей отырып, олар оны адам тағдырында шешуші мәнге ие деп санайды. Сонымен, шетел ғалымдарының бір тобы дамуды биологиялық (тұқымқуалаушылық) факторға жатқызады. Биологиялық ағымға қарсы философиялық ағым өкілдері дамуды әлеуметтік факторымен анықтайды. Бұл ағым өкілдері баланың физикалық және психикалық дамуы оның өмір сүретін ортаға байланысты екенін көрсетеді. жүктеу/скачать 0.77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|