ПӘні бойынша 050607 – биология мамандығының студенттері үшін обсөЖ ТАПСЫРМАЛАРының

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Глоссарий

1. Нейтрализация су тазалаудың келесі әдісіне жатады:

В) Физико-химиялык

С) Қьвдыру аркылы.

Д) Биохимиялық.

Е)Термиялық

2. Табиғи су ресурстарын кешенді пайдалану:

С) Ұтымды пайдалану.

Е) Табиғат ресурстарын қорғау.

3. Тірі ағза сыртқы ортамен биотикалық және абиотикалық қарым- .

қатынасын Ч. Дарвин қалай атады? .

А) тіршілік үшін күрес

В)мониторинг

С) мутңия

Д) аменсализм

Е) метаболизм

4. Қалдық сулар иісін жою процесс қалай аталады?

А. Дезодорация

В. Коагулияция

С. Сорбция

Д. Кристализация

Е. Флотация

5. Жер шарының сулы аудандарының жиынтығын не деп атайды?

А. Гидросфера

В. Коагулияция

С. Сорбция

Д. Кристализация

Е. Флотация

6. Парниктік эффекттің пайда болу себебі қандай?

А) көміртегі (II) тотығының концентрацийсының артуы

В) фреондар мен метан қалдыктарының тығындыларының артуы

С) «озон тесікгерінің» пайда болуы

Д) жауын-тамшысы

Е) ауаның ылғалдылығының өзгеруі

А) топырактың беткі құнарлы қабатының жойылуы

В) орман төсенішінің түзілуі

С) топырақтағы минералды заттардың түзілуі

Д) радиоактивті ластану

Е) карашіріктің минералдануы

аткарады?

А) Күкірт диоксиді

В) Метан

Д) Көмірқышқыл газы

Е) Фреондар

9. Атмосфералық ауаны негізгі ластаушы заттар:

А) Күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, қатты бөлшектер

В) Формальдвгид

С) Қышқыл жаңбырлар

В) Мұнай өнімдері

Е) Радиоактивті изотоптар

10. Қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда болған және ортаны ластайтын кез-келген физикалық агенттерді, химиялық заттектерді және биологиялық микроорганизмдерді не деп атайды?

А) Ластағыштар

В) Формальдвгид

С) Қышқыл жаңбырлар

В) Мұнай өнімдері

Е) Радиоактивті изотоптар

6—апта

ОБСӨЖ №23

ОБСӨЖ тақырыбы: Ғылыми – техникалық прогресс және қоршаған ортаның ластануы
ОБСӨЖ жоспары.

1. 
   Экологиялық мәселелерді шешудегі халықаралық келісім шарттар.
   
2. 
   Севилья стратегиясы
   

Қазақстанда «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заң 1991 жылы қабыдданған. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін коршаған ортаны қорғаудың қүқықтық, экономикалық және өлеуметтік негіздерін белгілейді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан тіршілікті сақтау мен табиғатты тиімді пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.

Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі принциптері:

• 
  халыктың денсаулығына, оміріне, еңбегі мен демалысына колайлы түрде қоршаған табиғи ортаны сақтау мен қалпына келтіру;
  
• 
  қазіргі және болашақ ұрпақтардың салауатты өмір сүруіне қажетті қоршаған ортаны сақтау үшін әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешіп отыру;
  
• 
  экологиялық аймақтарда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларын кеңінен қолданумен қатар, бұзылған табиғи жүйелерді қалпына келтіру;
  
• 
  табиғи ресурстарды толық тиімді түрде пайдалану жөне молыктыру;
  
• 
  қоршаған ортаны қорғауға экономикалық жағынан ынталандыру және табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы төлеуді енгізу;
  
• 
  биологиялық алуан түрлілікті, ғылыми және мәдени маңызы бар сирек объектілерді, ерекше қүнды табиғи аймақтарды сақтауды қамтамасыз ету;
  
• 
  қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды реттеп, олардың орындалуына мемлекеттік тұрғыдан бақылау орнату;
  
• 
  табиғатқа нұқсан келтіруге жол бермеу;
  
• 
  халықтың, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктер мен жергілікті басқару органдарының қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде және демократиялық жолмен қатысуы;
  
• 
  халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық принциптерін сақтау негізінде жүзеге асыру.
  

Негізінде коршаған табиғи ортаның сапасына, яғни құрамы мен қасиеттеріне зиянды әсер тигізетін қауіпті химиялық жөне биологиялық заттар, радиоактивті материалдар, өндіріс пен тұтыну қалдықтары, шу, тербеліс, магнитті өрістер және басқа да физикалық ықпаддар болып саналады.

Қоршаған ортаның антропогендік жолмен ластануына себеп болатын көздерге қара және түсті металлургия, транспорт, электр энергетикасы, ауылшаруашылығы, мұнай, газ, көмір, химия өндірістері, тұрғын-коммуналдық шаруашылық, құрылыс материалдарын өндіретін жөне де басқа халықшаруашылық салалары жатады.

6- апта

ОБСӨЖ №24

(1 балл)

ОБСӨЖ тақырып: Климат – Жердегі негізгі экожүйелерді қалыптастырудағы басты фактор
ОБСӨЖ жоспар:

4. 
   Экожүйе түсінігі дәрежелері
   
5. 
   Экожүйелердің тұрақты даму
   
6. 
   Экожүйенің гомеостазының ерекшеліктері
   

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Бақылау сұрақтары

1. 
   Экожүйе деген түсінік?
   
2. 
   Экожүйе неден тұрады?
   
3. 
   Экотоп (жансыз бөлігі) және биоценоз (жанды бөлігі) деген не?
   
4. 
   Экотопқа абиоталық қандай құрылымдар кіреді?
   
5. 
   Биоценозға қандай құрылымдар кіреді?
   
6. 
   Биоценоз деген терминді ғылымға енгізген ғалым?
   
7. 
   Экожүйе түсінігін енгізген ғалым?
   
8. 
   Биогеоценоз терминін енгізген ғалым?
   
9. 
   Экожүйелердің тұрақтылығы мен дамуы?
   
10. 
    Сукцессия деген не?
    
11. 
    Биомдар деген не?
    
12. 
    Экожүйедегі заттектердің айналымдары?
    

1. 
   Экожүйе дегеніміз не?
   

В.Дем экология.

С.Син экология.

Д. Аут экология

Е.Ноо экология.

2. Экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастыратын экология.

А. Гео экология..

В.Дем экология.

С.Син экология.

Д. Аут экология

Е.Ноо экология.

3. Ағзаның табиғаттағы орнына және оның бүкіл тіршілік ету жағдайларына, қоректену түріне, уақыты мен әдісіне, көбейетін орнына, баспанасына т.б қатынасының жиынтығын қалай атайды?

А. экологиялық қойма (ниша)

В. зоохария

С. биотикалық фактор

Д. Энергия ағымы

Е. паразитизм

4.Экожүйенiң аталған компоненттерiнiң қайсысы редуцент болып табылады?

A) Шыбын.

B) Жауын құрты.

C) Кесiртке.

D) Шегертке.

E) Барлық аталғандар.

A) А. Тенсли..

B) Ю. Лебийх

C) В. Вердардский.

D) Г. Гаузе.

E) Ч. Дарвин.

A) Экожүйе

B) Жауын құрты.

C) Кесiртке.

D) Шегертке.

E) Барлық аталғандар.

7. Экожүйелердің жіктелінуінің түрлерін ата?

A) Функцианалды және құрылымдық

B) Экожүйе

C) Кесiртке.

D) Шегертке.

E) Барлық аталғандар.

1. 
   Атмосфералық ауа және оны қорғау жолдары.
   
2. 
   Атмосфераның газдық құрамы.
   
3. 
   Қазіргі атмосфераны қалыптастыруда тірі организмдердің ролі.
   

°С кезіндегі биіктігі 760 мм сынап бағанасына тең ауа қысымы өлшем бірлігі болып саналады. Интернационалдық жүйе бойынша 1 атм = 101,325 кПа-ға тең. Атмосфераның жалпы массасы 5,51 * 10¹⁵ тоннаға (500 триллион т) жуық, оның ішінде оттекке келетіні 105 триллион тонна, жыл сайын жұмсалатын оттектің молшері 0,01%. Планетадағы оттекті тірі заттектер 5200-5800 жылда толық жаңартады. Ал оның барлық массасы тірі организмдер арқылы шамамен 2000 жылда етеді. Атмосфералық көмір қышқылының тірі организмдер арқылы етуі 300 - 395 жыл аралығында.

Жер бетіне ең жақын орналасқан қабатты тропосфера деп атайды. Бүл қабат жер белдеулерінен 7-10 км-ден (полярлық ендіктерде) 16-18 км (экватор үстінде) биіктікке дейін созылады. Осы қабатта ауаның 80%-тей мөлшері және су буының да 80%-ке жуығы жинақталады. Тропосферадағы ауа әртүрлі бағытта әртүрлі жылдамдықпен үнемі тәртіпсіз қозғалып, өзгеріп отырады. Қозғалыс нәтижесінде құрғақ ауа ылғалды ауамен, жылы ауа салқын ауамен.алмасып тұрады. Негізгі бұлттардың түзілетін жері де осы қабат. Циклондар мен антициклондар осында ербіп, ешіп отырады. Осыған орай жер бетіндегі ауа райы тропосфераға байланысты.

Атмосфералық ауа Жер бетіндегі тіршілікті ашық Космос әсерінен сақтап отырады, атап айтқанда, күн сәулесінің Жерге түсетін мөлшерін реттейді. Ол болмаса тәулік ішінде жер бетінің температурасы шамамен 200 °С құбылып тұрған болар еді: күндіз қатты ысып (100 "С үстінде), ал түнде аяз (-100 °С). Осыдан да жоғары айырмашылық жаз бен қыс айларының арасында орын алар еді. Атап айтқанда, атмосфераның арқасында Жер бетіндегі орташа температура 15 "С шамасында. Сонымен қатар, атмосфера болмаса Жердің әр 1 км² үш-төрт күнде метеорит түсіп отырған болар еді, осы жағдайдан сақталып отырғанымыз метеориттердің көбісі ауаның тығыз қабаттарында жанып кетеді.

Атмосферадағы бөлшектер өздері таралған кеңістікте толассыз қозғалыста болғандықтан, көлемі мен пішінін сақтамайды. Сондықтан ауаның белгілі бір жерде қысымы артса, қысымы аз жаққа қарай ауысып отырады. Ауаның осындай қозғалысынан жел пайда болады. Жер бетінен әр шақырымға кетерілген сайын ауаның температурасы 6,5 "С төмендеп отырады да, ал 18-20 км биіктікте темендеу тоқтатылып, температура тұрақталады, шамамен — 56 °С болады. Атмосфераның бұл бөлігін тропопауза деп атайды.

Жер бетінен 20-50 км биіктікте орналасқан келесі қабат — стратосфера. Ауаның қалған белігі осы қабатта болады, жел екпіні төменгі қабаттармен салыстырғанда мүнда оте баяу келеді. 25 км биіктіктен кейін бұл қабаттың жоғары бөлігінде әр шақырымға көтерілген сайын температура орта есеппен 6 "С-ге жоғарылап отырады. 46-54 км биіктікте орналасқан аралық стратопауза қабаты, онда температура 0 °С шамасында.

Атмосфераның 55-80 км биіктігінде орналасқан қабат - мезосфера. Бүл қабатта әр шақырымға жоғары көтерілген сайын температура 2 — 3 °С-ге төмендеп отырады. Келесі мезопауза деген қабатта тұрақталған температура мөлшері 75 - 90 "С шамасында.

Жоғарыда қаралған қабаттардың үстіндегі атмосфера қабатында газ молекулаларының иондарға ыдырау қабілеті оте жоғары болғандықтан, оған ионосфера деген атау қолданылады. Бүл қабаттың қалыңдыгы бірнеше мыңдаған км-ге дейін созылады.

Атмосфера қабатының нақты шекарасы анықталмаған. Жер серіктері мен ракеталар арқылы алынған деректер бойынша атмосфера 10-20 мың км биіктікке дейін жайылған. Атмосфераның ең үстіңгі қабатын экзосфера деп атайды. Атмосфералық газдардың экзосферадан әлем кеңістігіне шашырай бастауына байланысты, осы қабатты планета аралық кеңістік деп те есептейді.

Атмосфераның химиялық құрамы 90 км биіктікке дейін түрақты. Күннің ультракүлгін сәулелсрінің әсерінен 90 км-ден жоғары жатқан атмосфера қабаттарында бұл тұрақтылық бұзылады, осыған орай оның химиялық құрамы да тұрақсызданады.

Атмосфераны ластайтын заттектерді топтастыру.

Қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде гіайда болған және ортаны ластайтын кез-келген физикалық агенттерді, химиялық заттектерді және биологиялық микроорганизмдерді ластағыштар деп атайды.

Ластағыш заттектердің қоршаған ортаға әсері физикалық, химиялық қасиеттеріне, олардың ыдырауы арқылы пайда болған өнімдердің қасиеттеріне және қоршаған ортаға тасталған әр түрлі өндіріс шығарындыларының мөлшеріне байланысты. Ластағыштардың атмосферада таралуын анықтайтын ең негізгі параметрге олардың атмосферада болатын уақыты жатады. Осыған байланысты ластауиіы заттектердің өзі немесе шығарындылар үш түрге бөлінеді:

• 
  әлемдік көлемде ластайтындар - қай жерде шығарылса да қоршаған ортада әлемдік аумақта тарайтын қабілеті барлар, атмосферада көп уақыт бойы (бірнеше жыл немесе айлар) сақталатын шығарынды (тастанды) заттектер (көмір қышқыл газы, фреондар, жартылай ыдырау мерзімі бір айдан жоғары радионуклидтер);
  
• 
  аймақтық (региондық) көлемде ластайтындар (бірнеше мемлекеттердің территориясы немесе бір елдің едәуір әкімшіліктік бөлігі кіруі мүмкін) - үлкен аймақты ластайтын, бірақ-та оның мөлшері осы жердің шекарасынан асқасын тез томендегеніне қарамай ластанудың іздік мөлшерде жан-жаққа таралып, шектеулі уақыт (әдетте бірнеше төулік) бойы атмосферада сақталатын шығарынды заттектер (күкірт пен азот өксидтсрі, пестицидтер, ауыр металдар);
  

Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекеті нәтижесінде ластанады. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы активті түрде), тау жыныстарының үгітілуіне, шанды дауылдардың тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде), теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерітінді тамшыларының құрғауына, тірі организмдердің іріп-шіру процестеріне байланысты.

Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни өртүрлі аурулар коздыратын бактериялар, саңыраукүлак споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары жатады. Сонымен қатар атмосфераны ластайтындар қатарына космос шаң-тозаңын жатқызуға да болады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер қалдыктарынан пайда болады. Секундына атмосфера арқылы орасан жылдамдыкпен (11-ден 64 км/с дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан етіп отырады, 60-70 км биіктікте көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардың болжамына сәйкес тәулігіне жер бетіне 10¹⁸ кішігірім метеорит түседі. Жерді атмосфера үлкен космостык жарқыншақтардан да сактайды. Жыл сайын жерге 2-5 млн. т космостық шаң түсіп отырады. Табиғи шаң да Жермен жанаскан атмосфераның құрамдык бөлігіне жатады. Ол ауада қалқып жүретін радиустары 10"⁶-10"⁵ м шамасындағы бөлшектерден түрады.

Табиғи шаң бөлшектерінің тегі органикалық жөне анорганикалық, олар келесі процестер нәтижесінде түзіледі:

■тау-кен жыныстарының және топырактың бұзылуы мен желмен мүжілуі;

■жанартаудың атқылауы;

• 
  орман, дала және шымтезек орттері;
  
• 
  теңіз бетінен судың булануы.
  

Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар, күн радиациясын тікелей сіңіреді және тірі ағзаларды күн сәулесінен қорғайды.

Заттектердің биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың, көмірсутектерінің, азот оксидтерінің, көміртектің оксиді мен диоксидінің және т. б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсүіне апарады.
7- апта

ОБСӨЖ №26

(2 балл)

ОБСӨЖ тақырыбы: Дара организмдер мен популяциялардың экологиясы.
ОБСӨЖ жоспары:

1. 
   Популяция және оның құрылымы
   
2. 
   Популяцияны сипаттайтын негізгі қасиеттер
   
3. 
   Популяциялар санының ауытқулары.
   

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Реферат тақырыптары

1. 
   Популяция және оның құрылымы
   
2. 
   Популяцияны сипаттайтын негізгі қасиеттер
   
3. 
   Популяциялар санының ауытқулары
   
4. 
   Популяциялардың биологиялық формалары
   
5. 
   Популяцияда генетикалық топтары
   
6. 
   Өзін-өзі ұрықтандыратын формалар
   
7. 
   Географиялық популяция
   
8. 
   Экологиялық популяция
   

А. Өсу, даму, көбею, бейімделу, тіршілігін сақтау

В. Ылғал, жарық, қорек жасап шығару

С. Тұрақты дене температурасның блоуы

Д. Жыртқыштық, бәсекелестік, паразитизм

Е. Азық мөлшерінің жеткілікті болуы

2. Ағзаның табиғаттағы орнына және оның бүкіл тіршілік ету жағдайларына, қоректену түріне, уақыты мен әдісіне, көбейетінорнына, баспанасына т.б қатынасының жиынтығын қалай атайды?

А. экологиялық қойма (ниша)

В. зоохария

С. биотикалық фактор

Д. Энергия ағымы

Е. Паразитизм

3. Таралымның немесе биомассаның аудан немесе көлем бірлігіңдегі

мөлшері қалай аталады?

А) Популяция тығыздығы

В) Биотикалық потенциал

С) Элиминация .

D) Папуляция саны

Е) Логистикалык өсу

4. Барлық популяцияға тән белгісі болатын, бірақ жоғары дэрежеде бірлесе

алатын және санын өздігінен реттеу қабілеті бар топтың қасиеті қалай

аталады?

А) Поли морфизм

В) Эффект

С) Реттеу

Д) Элиминация

Е) Биотикалық потенциал

5. Белгілі уақыт кезеңінде құрып кеткен жеке таралым мөлшері қалай аталады?

А) Популяция өлімі

В) Популиция тығыздылығы

С) Логистық

Д) Экспотенциалдық

Е) Популяция полиморфизмі

6. Папуляция өзінің саны мен өзгермелі орта жағдайына бейімделуін қандай жолдармен реттейді.

А) Өсу және тұрақтану

В) Тұрақты және орын басу

С) Жаңару және орын басу

Д) Шектеу және жаңару

Е) Қысқару және тұрақтану

7. Популяцияда бiр айда, жылда немесе он жылда туылған даралардың санын қалай атайды?

А) Туылу.

В) Көшiп келу (имеграция)

С) Өлiм.

Е) Миграция.

8. Популяцияның тығыздығы дегенiмiз не?

А) Тiршiлiк кеңiстiгiнiң аудан бiрлiгiне келетiн даралар саны.

В) Берiлген кеңiстiктердегi даралардың белгiлi бiр саны.

С) Жалпы саны.

Д) Кiшкене жердегi әртүрлi даралардың саны.

Е) Барлық аталғандар.

9. Папуляциялардың құрылымы мен санының динамикасының жалпы заңдылықтарын зерттейтін экология.

А. Дем экология..

В. Аут экология

С.Син экология.

Д.Гео экология.

Е.Ноо экология.

10. Әр түрлі түрлерге жататын папуляциялар жиынтығын біртұтас организмдер

деңгейінде зерттейтін экология.

А. Син экология.

В.Дем экология.

С. Аут экология.

Д.Гео экология.

Е.Ноо экология.


7- апта

ОБСӨЖ №27

ОБСӨЖ тақырыбы: Биосфераның біртұтастығы және орнықтылығы.
ОБСӨЖ жоспар:

1. 
   Биосфера туралы концепцияның қалыптасуы.
   
2. 
   Биосфера және ноосфера туралы В.И.Вернадскийдің ілімі, тірі зат концепциясы мен айналымдары.
   

Планетадағы барлық заттар үнемі айнапымда болады. Күн энергиясы Жер бетінде екі зат айналымын қамтамасыз етеді: үлкен (геологиялық, биосфералық) және кіші (биологиялық).

Биосферадағы заттардың үлкен айналымы негізгі екі кезеңмен ерекшеленеді: Жер дамуының бүкіл геологиялық өне бойында жүріп келетін және биосфераның дамуында негізгі роль атқаратын планетарлық процесс.

Геологиялық айналым - тау жыныстарының түзілуімен, үгілуімен және бүзылған өнімдердің - сынықтар мен химиялық элементтердің кейін басқа жерге ауысуымен байланысты. Бүл процестердегі басты ролді су мен топырақ бетінің термиялық қасиеті: күн сәулелерін сіңірілуі мен шағылуы, жылу өткізгіштігі және жылу сиымдылығы атқарады. Жер бетінің тұрақсыз гидротермиялық жағдайы атмосфера айналымының (циркуляция) планеталық жүйесімен бірге Жер дамуының бастапқы этаптарында құрлықтарды, мұхиттарды және қазіргі геосфераны түзумен байланысты болды. Биосфераның қалыптасуымен үлкен айналымға организмдердің тіршілік өнімдері де қосылды. Геологиялық айналым тірі организмдерді қоректік элементтермен қамтамасыз етіп көбіне олардың тіршілік ету жағдайларын анықтайды.

Литосфераның негізгі химиялық элементтері: оттегі, кремний, алюминий, темір, магний, натрий, калий және басқалары жоғарғы мантияның тереңдегі бөліктерінен литосфераның беткі қабатына дейін өтіп үлкен айналымға қатысады. Магманың кристалдануы кезінде пайда болған магмалық жыныстар Жер тереңдігінен литосфераның беткі қабатына түскен соң ыдырауға, үгілуге ұшырайды. Үгілу өнімдері сумен шайылып, желмен бірге рельефтің төмен жерлеріне, өзендерге, теңіз, мүхиттарға жиналып қуатты тұнбалық жыныстар түзеді. Бұл жыныстар уақыт өте тереңге батып, температурасы мен қысымы жоғары жерлерде өзгеріске ұшырайды, яғни "қайта балқытылады". Балқытылған соңжаңажыныстар пайда болып, олар жер қыртысыныңжоғарғы қабаттарына шығып тағы да заттар айналымына түседі.

Биогеохимиялық айналымдар.

Организмдер тіршілігінің барысында биосфераның әртүрлі құрылымдық бөлімдері арасында жүретін энергия мен зат айналымын биогеохимиялықайналымдар (циклдар) деп атайды.

Барлық биогеохимиялық айналымдар тіршіліктің қазіргі таңдағы негізін құрайды. Олар бір-бірімен байланысты және оның әрқайсысы биосфера эволюциясында өзіне тән роль атқарады. әр заттың айналым ұзақтығы әр түрлі. Фотосинтез арқылы көмір қышқыл газының атмосферадағы толық айналымы 300 жылға жуық; оттегі - 2000-2500 жыл; азот шамамен -100 млн жыл; судың булану арқылы айналымы -1 млн жылға жуық.

Үлкен және кіші айналымдарда көптеген химиялық элементтер мен олардың қосындылары қатысады. Олардың ішіндегі ең маңыздылары биогенді элементтердің - оттегі, көміртегі, су, азот, фосфор, күкірт айна-лымдары. Улы элементтер - сынап және қорғасын айналымының да маңызы зор. Одан басқа үлкен айналымнан кіші айналымға көптеген шығу тегі антропогенді заттар да (ДДТ, пестицидтер, радионуклидтер және т.б.) түседі.

7- апта

ОБСӨЖ №28

(1 балл)

ОБСӨЖ тақырыбы: Табиғи ресурс тар және табиғатты ұтымды пайдалану.
ОБСӨЖ жоспары:

1. 
   Табиғат және табиғи ресурстар
   
2. 
   Сарқылмайтын ресурстар
   
3. 
   Сарқылатын ресурстар
   

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Тест тапсырмасы

A) Бейорганикалық және органикалық дүние

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

2. Адам шаруашылық әрекетінде табиғатпен байланысты, оған қандай әсерін тигізеді?

A) Тікелей және аралық

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

3. Адам күрделі қандай жүйенің бір бөлігіне жатады?

A) Табиғат - қоғам

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

4. Қоғамның материалдық, мәдени, тағы да басқа мұқтаждығын қанағаттандыру үшін қазіргі кезеңде немесе болашақта колданылатын табиғи ортаның құрауыштары мен табиғи құбылыстарды не деп атаймыз?

A) Табиғи ресурстар

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

5. Табиғи ресурстар әртүрлі жолмен жіктеледі?

A) Химиялық табиғатына, қолодану міндетіне, пайда болуына

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

6. Табиғат ресурстары қаншаға бөлінеді?

А. 2

С. 6

Е. 8

А. Шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар

В. Тірі табиғат ресурстарын

С. Мұнай байлықтарын

Д. Қазба байлықтар

Е. Барлығы

8. Қазақстан дүние жүзінің 186 елінің ішінде мұнай бойынша нешінші орында?

А. 13

С. 12

Е. 21

3 орын, ал мырыш өндіру бойынша нешінші орында тұрады?

А. 4

В. 6

Д. 8

10. Уран кендері дамыған аудандарды табыңыз

А. Созақ, Отырар

В. Түркістан, Алғабас

С. Сайрам, Төлеби

Д. Арыс, Ленгр

Е. Шардара, Келес

11. Толық ландшафт түзуге қатысатын жануарлар:

А. термиттер

В. қоңыздар

С. бүргелер

Д. жыртқыштар

Е. Қабандар

12. Табиғи ресурстарды кешенді пайдалану:

С) Ұтымды пайдалану.

Е) Табиғат ресурстарын қорғау.

1. 
   ҚР табиғи ортасының бүзылу процесі оның себеп-салдары.
   
2. 
   Арал өңірінің әлеуметтік-экологиялық проблемалары.
   
3. 
   Семей ядролық полигоны және ҚР территориясындағы полигондар.
   

Семей өңіріндегі сынақ аймағының радиоактивті заттармен ластану деңгейі өте жоғары. Осы аумақта шоғырланған 154 өнеркәсіп орнынан жылына 294 мың т улы химиялық заттар қоршаған ортаға таралады. Мәселен, Семей қаласы бойынша ауыр металдардың шектеулі рауалы шоғырлануы жөніндегі көрсет-кіштерге көңіл бөлсек, мыс—100, қорғасын — 100, мырыш — 300, хром — 100, кобальт — 50, никель — 50 есеге артқан.

1990 жылғы мәлімет бойынша, Қазақстан аумағында ядролық қару сыналған жердің көлемі облыстарда: Ақтөбеде — 4207,5, Атырауда — 1635,3, Шығыс Қазақстанда —11,1, Жамбылда—2576,1, Қарағандыда — 4900, Батыс Қазақстанда — 1558,8, Орталық Қазақстанда — 19,6, Маңғыстауда — 21,4, Павлодарда — 717,0, Оңтүстік Қазақстанда — 8,1, Шығыс Қазақстанда — 941,2 мың га жерді қамтыған. Аталған облыстарда 50 жылдай бойы Ресейдің әскери ведомостволары 500-ге жуық ядролық сынақ жасап, 20 млн га шұрайлы жерді жарамсыз еткен.

Батыс Қазақстан аумағында . 1966—1979 жылдар аралығында 24 ядролық қару сыналған. Сынақ Маңғыстау облысында 3 рет, Батыс Қазақстанда 4 рет, ал Атырауда 17 рет жасалған. Соның ішінде ең ірісі Азғыр полигоны ғана 61 мың га жерді алып жатыр. Зерттеу нәтижелері бойынша Нарын, Азғыр құмдарыңда ауыр металдардың шектеулі рауалы шоғырлануы көбейіп, цезий — 137, кадмий — 80—120, стронций — 150, қорғасын — 80, нитрат — 88 есеге артқан.

1988—1991 жылдар аралығында тек қана Тайсойған поли-гонында 24000 зымыран сыналып, 30 мың т жанармай жағылған. 1994 жылы 5 шілдеде және 27 қазанда апатка ұшыраған "Протон" зымыран тасығышынан бөлінген гептилен уы Қарағанды облысының жеріне орасан зор қауіп төндірді. Оның зардабы әлі белгісіз болып отыр.

Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн га жері әскери полигондардың кесірінен бұзылғаны анықталды. Сол сияқты республика аумағында барлығы 16 млрд т радиоактивті қалдық жинақталған. Ол калдықтар Ақмола облысының — 800 га, Жамбыл облысының — 190 га, Қарағанды облысының — 25 га, Қызылорда облысының — 3 га, Оңтүстік Қазақстан облысының 2 га жерін алып жатыр. Мұны Қазакстандағы радиациялык апат аймақтары мен олардағы казіргі кдлыптасқан жағдайлар келтірілген фактілер аркылы көруге болады.

Құрғақ климат жағдайында радионуклидтер топырақта баяу козғалып, ұзақ сақталып, экожүйелерді бұзады. Осылайша топырақ негізгі ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге, одан жануарларға, адамға жеткізіп отырады. Ал адам баласы өз кезегінде генетикалық, соматикалык, онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің озінде Қазақстанда, шамамен, 2,6 млн адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында 32 мыңдай адам анемия, сүйек обыры (рак), туберкулез, жүйке ауруларымен ауырып, зардап шегуде.

Келтірілген тарихи деректер мен шынайы фактілерді — Қазақстанның топырак, ауа және су ресурстарының каншалыкты зардап шегіп келгенін дүние жүзінің адамзат қоғамы соңғы жылдары ғана біліп отыр. Ендігі жерде еліміздің ұлан-ғайыр аумағының "жаралы денесін" сауықтыра отырып, болашак ұрпақтың салауатты өмір сүруін қамтамасыз ету жоспарланып жатыр.

Кейінгі жылдары экологиялык апатты аймактарда тұрғындарды әлеуметтік және материалдык жағынан қорғау жұмыстарьгаа көніл бөлінуде. Оның негізгісі — тұрғындарға тікелей дәрігерлік көмек көрсету және өлеуметтік жеңілдіктер беру. Экологиялык апат аймактарына мемлекет тарапынан қаржы бөлініп отыр. Сонымен бірге болашакта тегін медициналык көмек көрсету шараларын үйымдастыру көзделуде. Халықтың денсаулығын сактау максатында өндіріс қалдықтарын жою, техникалық жағынан қауіпсіздендіру жүмыстары жүргізілуде. Ең бастысы — өндіріске аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияны ешізу бүгінгі күннің талабы болып отыр.

Республикамыздың аумағында ядролық қарудың сыналғаны өлемге әйгілі. Полигондар аймағы үзақ жылдар бойы қүпия сақталынды. Тек Семей полигоны ғана көпшіліктің назарында болып, қалған сынақ аймақтарынан жүрт беймәлім еді. Шын мәнінде, қазақ даласының шамамен 19 млн га жері 40 жыл бойы ядролық сынақтың полигоны болды. Ол жерлер Семей, Азғыр, Нарын, Тайсойған, т.б. полигондар алып жатқан табиғаты әсем, шүрайлы жайылымдар еді. Осы жерлерде 1949—1989 жылдар аралығывда болған ядролық сынақтардың 27-сі атмосферада, 183-і жер бетінде, қалғаны жер астында жасалды. Атом қаруы сыналған елдерді салыстырсақ, Ресейде — 225, АҚПІ-та—1032, Қазақстанда 500-ден астам жарылыс жасалған. Бүдан біз Қазақстан жерінің қаншалықты зардап шеккендігін көреміз. Атом қаруы сол сияқты Үлыбритания, Қытай, Франция, Үндістан және Пәкстанда да сыналғанын білгеніміз жөн. Оның үстіне, дүние жүзіне танымал ядролық сынақтың орталықтары Капустин Яр (Ресей) мен Лобнор (Қытай) Қазақстанға шекаралас жақьш жатқан аумақтар.

Ядролық қаруды сынау алғашында ғылым мен техниканы дамыту бағытында сипат алғанымен, кейіннен атом бомбасы соғыс мақсатында қолданылды. Атом бомбасын алғаш рет АҚПІ 1945 жылы Хиросима мен Нагасаки қалаларына тастады. Адамзат тарихындағы бүл қасіреттің ізі бүгінге дейін жапондықтарды зардап шектіріп отырғаны өлемге белгілі. Ал Қазақстан жерінде сыналған 500-ден астам атом бомбасының зардабы айтпаса да түсінікті болар.

8- апта

ОБСӨЖ №30

(2 балл)

ОБСӨЖ тақырыбы: БҰҰ қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы
ОБСӨЖ жоспары:

1. Климаттың өзгеруі туралы БҰҰ –ң рамалық конвенциясы

2. БҰҰ конферециясының декларациясындағы ережелер

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Бақылау сұрақтары

1. 
   ЖЕР климаттың өзгеруі және оның қолайсыз нәтижелері?
   
2. 
   Атмосферада адамзат іс-әрекетінің нәтижесінде буланған газдар концентрациясы?
   
3. 
   Жер бетін және атмосфераны қосымша жылытатын газдар?
   
4. 
   1972 жылы 16 маусымда Стокгольмде қабылданған заң?
   
5. 
   БҰҰ Конферециясының Декларациясындағы ережелер?
   
6. 
   БҰҰ-ның Жарғысына және халықаралық құқық принциптері?
   
7. 
   БҰҰ ның бағдарламасы?
   

стратегиясы қай жылы қабылданды?

В)1993 ж.

кезеңдері:

А) XVIII - XIX ғ

В) Х-ХІ г.

С) ІХ-Х ғ.

Д) VII-VIII ғ.

Е) Х-ХІІғ.

3. Ақтау қаласында АЭС-ң базасында теңіз суын тұшыландыратын завод қай

жылы іске қосылды?

А)1973 ж.

В)1966 ж.

С)1955 ж.

Д) 1981 ж.

Е)1983 ж.

4. Толеранттық заңы қашан ашылды?
А)1913 ж.

В)1713 ж.

С)1983ж.

Д)1885 ж.

Е)1813 ж.

5. Халқааралық Қызыл кітап алғашқы басылымы жарық көрген жыл:

А) 1963

С)2000

Е)1978

В)1%

Д) 25%

7. Тіршіліктің жалпы даму заңдылықтарын зерттейтін зкологияның саласы:

В) практикалық экология

С) инженерлік экология

Д) теориялық экология

Е) кеңістіктік экология


8- апта

ОБСӨЖ №31

ОБСӨЖ тақырыбы: Ерекше қорғалатын табиғи территориялар.
ОБСӨЖ жоспар:

1. Табиғи ортаның жағдайы және оның қорларын ақпараттық бақылауының кадастрлық жүйелері.

2. Кадастр түрлері және олардың сипаттамасы. Табиғи ортаның жағдайын есептеудің автоматикалық жүйесі.
ОБСӨЖ мәтіні: Табиғат дегеніміз мезгіл мен кеңістікте шексіз, тұракты қозғалыста, өзгеруде, дамуда болатын бейорганикалық және органикалық дүние. Бүл адамзат қоғамының өмір сүруіне кажетті әлемдегі бүкіл материалдық-энергетикалық, информациалық және әртүрлі табиғи қүбылыстардың жиынтығы.

Адам шаруашылық қарекетінде табиғатпен байланысты, оған тікелей немесе аралық әсерін тигізеді.

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас мәңгілікті және сонымен қатар түтас күрделі мәселе. Халықтың омірлік қарекетіне, әсіресе денсаулығы мен өсіп-онуіне, тікелей немесе әлеуметтік-экономикалық жағдай арқылы жанама түрде табиги ортаның қүрауыштары мен олардың жиынтығы — атмосфералық ауа, табиги сулар, топырақ жамылгысы, геологиялық қүрылым, осімдіктер мен жануарлар, сонымен қоса төтенше қүбылыстар мен барлық био-сферада жүретін процестер ықпал жасайды. Табиғат арқылы адам-зат өзінің коптеген қажеттілігін қамтамасыз етеді.

Адам күрделі "табиғат-қоғам" жүйесінің бір бөлігіне жатады. Қоғамның материалдық, мәдени, тағы да басқа мүқтаждығын қанагаттандыру үшін қазіргі кезеңде немесе болашақта колданылатын табиғи ортаның қүрауыштары мен табиғи күбылыстары табиғи ресурстар деп аталады. Оларға атмосфералық ауа, су, топырак, кен байлықтары, күн радиациясы, ауа райы, осімдіктер мен жануарлар әлемі, жер кабатындағы жылу энергиясы, т. б. жатады.

Табиғи ресурстар әртүрлі жолмен жіктеледі: қол жетерлікке (іске асатын немесе нақтылы және потенциалды), пайда болуына (табиғи, антропогенді), химиялык табиғатына (органикалық, ми-нералдық), көздері мен орналасуына (жер, су, кен, есімдіктер, орман), қолдану міндетіне (онеркәсіптік, ғылыми, эстетикалық, рекреациялык), пайдалану өрісіне (энергетикалык, шикізат, тамак) байланысты. Ресурстар сонымен катар бастапкы (тікелей табигаттан алынатын) және қосымша материалдық (әртүрлі ондіріс салаларының утилдеуге жататын қосалқы онімдері) болып та бөлінеді.

Таусылуына байланысты табиғи ресурстар сарқылатын және сарқылмайтын болып болінеді.

Сарқылмайтынға негізінде біздің планетаға катысты сыртқы ироцестер мен қүбылыстарды жаткызуга болады. Ең алдымен бүған космостык ресурстар, соның ішінде күн сәулеленуінің энергиясы және одан туындайтындар - жылжымалы ауаның энергиясы, су толкыны, ай мең күннің тарту күшіне байланысты теңіз суының толысуы мен кайтуының энергиясы, космостык шаң, климаттык ресурстар - атмосфералық ауа, жауын-шашын, жел, сонымен қатар жер қойнауындағы жылу.

Сарқылмайтын ресурстардың жердегі коры найдаланған сайын азаймайды, ал табиғи ортадан алынған сайын қоры сарқылатын, табиғи процестердің нәтижесінде орны толмайтын ресурстар сарқылатындарға жатады.

Сарқылатын табиғи ресурстар калпъта келетін және калпына келмейтін болып болінеді. Қалпына келмейтіндерге планетаның койнауындағы пайдалы казбалар - металл (кара, түсті, асыл және сирек кездесетін, радиоактивті металдар) рудалары, бейметалды косылыстар (онсркәсіптің металлургиялық, химиялык және баска салаларына арналған шикізаттар), жер асты сулары, қүрылыс материалдары (мрамор, күм, ғранит және т. б.), энергиясақтағыш коздері (мүнай, газ, көмір, жанғыш сланец, жертезек) жатады. Бүл ресурстардың кайтадан орнына келу қабілеті жоқ, себебі олар өткен геологиялық дәуірде бірнеше миллиондаған жылдар бойында түзілген. Мысалы, тас көмір мезозой дәуірінде болған есімдіктер фотосинтезінің өнімі. Қазіргі кезеңде кен байлықтар түзетін про-цестердің жүруіне бүрынғыдай жағдай жоқ, сондықтан олардың орнының тез арада толуы мүмкін емес.

Жер қойнауындағы ресурстарды пайдалану карқыны алдағы уақытта төмендемейтін болса, олардың қоры азаятыны созсіз. Ғалымдардың болжамы бойынша, мысалы, алюминий рудасының қоры 500-600 жылға, темірдікі - 150 жылға, мырыштыкі - 200-230 жылға, қорғасындікі - 20-30 жылға жетеді екен. Осындай дағдарыстан шығу үшін ресурстар қорын үнемдеп пайдалану, сақтау жөне жаңа қорларын барлау, қайтара пайдаланатын шикі-затты қолдану, металл сынықтарын қайта оңдеу, қүнды және сирек кездесетін металдарды, істен шыккан аспаптарды қайта жондеу және тағы да басқа шараларды іске асыру орынды.

Қалпына келмейтін табиғи ресурстар жойылатын - олар қолдану нәтижесінде жойылады, мысалы, газ, комір, мүнай, жертезек пен т. с. және таралатын -қолдану нәтижесінде жойылмай бір түрден екінші түрге айналатын ресурстар, мысалы темір және баска металдардың рудалары, фос-фор, күкірт және басқа да элементтердің қосылыстары.

Табиғатты тиімді пайдалану ережесінің бүзылуы салдарынан орны толмайтын ресурстар қатарына соңғы уақытта түщы су,,оттек және т. б. қосылды, себебі, бүлардың шығындалуы табиғаттың оздігінен қалпына келу мүмкіндігінен асып кетуде. Сарқылатын ресурстардың кейбір түрлері мүлдем сарқылған жағдайларға жеткені де қазіргі кезеңде орын алған. Мысалы, соңғы 400 жылдың ішінде жер бетінен қүстар мен сүткоректі жануарлардың 130 түрі жойылып кеткен, Қызыл кітапка жыл сайын жойылуға бағыгталған жануарлар мен осімдік әлемінің бірнеше түрлері де енуде. Атап айтқанда, қазірдің озінде жойылуға жақындаған жоғарғы өсім-діктер, омыртқалы жануарлар мсн кейбір күрт-қүмырскалар түрлерінің саны 10 мыңнан асып отыр. Кейбір жануарлар түрі тек зоопарктерде сакталған.

Сарқылатын және калпына келетін жағынан қарайтын болсақ, жер және орман ресурстарына ерекше токталуға болады. Топырак -барлык материалдык игіліктің негізі, әр адамның жаксы түрмыс халі осы байлык козінің жағдайына байланысты.

8-апта

ОБСӨЖ №32

(2 балл)

ОБСӨЖ тақырыбы: Микроорганизмдерді аутэкологиялық және синэкологиялық зерттеулер.
ОБСӨЖ жоспары:

2. 
   Бактерияларды классификациялауда қолданылатын негізгі белгілердің топтары: морфологиялық, физиологиялық, биохимия
   
3. 
   Қарапайымдар және балдырлардың экологиясы.
   
4. 
   Микроскоптық саңырауқұлақтардың экологиясы.
   

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Тест

А. Редуценттер

В. Автотрофтар

С. Продценттер

Д. Консументтер

Е. Паразиттер

2. Бір топ организмдердің тұрмыс жағдайларын, қоршаған ортамен қарым-қатынастарын зерттейтін экологияның түрін былай деп атаймыз:

А. Аутэкология

В. Ғылыми экология

С. Биоэкология

Д. Синэкология

Е. Демэкология

3. Ортаның микробиогендік биотикалық факторларына мыналар жатады.

А. Миробтар мен вирустар

В. Жан-жануарлар

С. Адамзат

Д. Жасыл өсімдіктер

Е. Қоршаған орта

4. Әр түрлі түрлерге жататын папуляциялар жиынтығын біртұтас организмдер

деңгейінде зерттейтін экология.

А. Син экология.

В.Дем экология.

С. Аут экология.

Д.Гео экология.

Е.Ноо экология.

5. Жеке организмнің қоршаған ортада тіршілік етуінің шекараларын анықтап, организмнің орта факторларының әсеріне жауап беруін және олардың орта жағдайларына бейімделушілігін зерттейтін экология.

А.Аут экология.

В.Дем экология.

С.Син экология.

Д.Гео экология.

Е.Ноо экология.

6. Мына ағзалардың, әсiресе, қайсысының арасында паразиттер көп?

A) Микроорганизмдер.

B) Былқылдақ денелер.

C) Құрттар.

D) Омыртқалар.

E) Құстар.

9-апта

ОБСӨЖ №33

ОБСӨЖ тақырыбы: Микрорганизмдердің биосферадағы ролі.
ОБСӨЖ жоспары:

1. Микроорганизмдерді аутэкологиялық және синэкологиялық зерттеу.

2. Микроорганизмдердің өзара және басқа тірі организмдермен қарым-қатынасы.
ОБСӨж мазмұны: Микроорганизмдер- көбінесе бір клеткалы, өте ұсақ, жай көзге көрінбейтін тірі организмдер. Олардың клеткалары иллиметтердің мыңнан бір бөлігімен өлшенеді. Микроорганикалық құрылысын, сыртқы пішінін және қозғалысын зерттеу үшін кем дегенде 100 есе үлкейтіп көрсететін арнаулы құрал – микроскоптар қолданылуда. Микроорганизмдердің ішкі құрылысын зерттеуге арналған, ол-ы 10000 есе, кейде жүз мың есе үлкейте алатын электронды микроскоптар да бар. Бұл микроскопта зерттеу үшін, клетканы алдын-ала түрлі бояу заттары флуорхромдармен бояйды. Мұндай боялған микроор- р тірі күйінде люминесценттік микроскопта сәуле шашып, жалтырап көрінеді де, зерттеу оңайлайды. Микроорганизмдер бір ортада топталып тіршілік етсе, онда колониялар түзеді. Кейде осы колонияның пішініне, сыртқы түріне, түсіне қарап, ол микроорганизмнің қай топқа жататынын анықтауға болады.

Микроорганизмдер сұйық қоректік ортада, мысалы ет сорпасында тіршілік ете қалса, онда оны майландырып, түсін өзгертіп жібереді. Микроорганизмның басым көпшілігін бір клеткалы организмдер деп аталады. Бірақ олардың ішінде, мәселен зең саңырауқұлақтары, жіпше бактериялар көп клеткалылар болып саналады.

Шар тәрізделерді коккалар деп аталады. Коккалардың өзі өзара орналасқанына қарай бірнеше топқа бөлінеді.

1. 
   Екі – екіден арпаласса – диплококкалар деп аталады.
   
2. 
   Стрептококкалар – клеткалар өзара тіркескен моншақ тәрізділер.
   
3. 
   Сарциналар – жүзімнің орналауы сияқты шоқ-шоқ болып орналасады.
   

Спора түзетіндерін- бациллалар , ал түзбейтіндерін бактериялар да. Таяқша тәрізді бактериялар да орналасу тәртібіне қарай бірнеше топқа бөлінеді.

2. 
   Диплобациллалар және диблобактериялар – екі екіден
   
3. 
   Стрептобактериялар – клеткалары моншақ тәрізді орн-н таяқ-а бак-р
   

Ал жүзіп қозғалатын бактерияларда ерекше жіпше тәрізді орган-жіпше болады. Бір жіпшесі бар бактерияны – монотрихтар, бірнеше жіпшесі болса клеткаларын түгел алып жатса – перитрихтар деп атайды. Ал жіпше клетканың екі ұшында ғана орналасса, онда оны амфитрихтар деп атайды.

Бактериялардағы жіпшелер саны олардың әр түрінде бірдей емес. Мәселен, спираллаларда жіпше 5-тен 30-ға дейін, вибриондарға бір немесе 2-32 жіпше клетканың бір шетінде орналасады. Жіпшелердің жуандығы 0,01-0,03 миллимикрон шамасында. Жіпшелен басқа , дәл соған тым уқсас бактерия клеткаларында бекініс органы – фимбриялар болады. Олар жіпшеден қысқа және жіңішке. Бірақ оның саны жіпшеден көп. Қозғалатын және қозғалмайтын бактериялар да кездеседі. Фимбриялар арқылы клеткалар басқа клеткаларға немесе субстраттарға бекиді.
9-апта

ОБСӨЖ №34

(2 балл)

ОБСӨЖ тақырыбы: Генетикалық материалдардың өзгергіштігі.
ОБСӨЖ жоспары:

1. Экологтар мен генетиктер жаңа түрлердің түзілуі

2. Өзгергіштік формалары.

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

Глоссарий

Э к о т и п

Особь

Факторлар

Модификация

Флюктуация

Микроэволюция

А. Экологиялық системада тепе-теңдікті сақтау.

В. Қоршаған ортаның тазалығын айтамыз.

С. Биосфера мен атмосфераны ластанудан қорғау.

Д. Қоршаған ортан ластанудан қорғауға арналған жұмыстар жиынтығы.

Е. Тазалағыш аппараттарды қолдана отырып қоршаған ортаны қорғау.

2. Биогеоценоздарда органикалық заттарды ыдырататын организмдер:

А. Паразиттер

В. Автотрофтар

С. Продценттер

Д. Консументтер

Е. Редуценттер

3. Аутэкология ненi зерттейдi?

A) Популяциялардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын.

B) Ағзалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын.

C) Бiрлестiктердiң қоршаған ортамен қарым-қатынасын.

D) Әр түрлi ұйымдасу деңгейiндегi экожүйелердi.

E) Бүтiндей алғандағы биосфераны.

1. 
   Мутациялардың жүйесі.
   
2. 
   Мутациялардың пайда болу жиілігі.
   

Егер екінші хромосоманың гендері өзгермесе, онда бслок синтезі осы хромосоманың ДНҚ-сының комсгімен жүреді, сондықтан гетерозиготаларда мутациялық озгсрістер байкал-майды, олар тек гомозиготалык күйде ғана шыгады.

Ұзакка созылган эволюцияның нотижесінде жеке даму барысында орбір организмде белоктар мсн ферменттердің езара орекеттесу жүйссі құрылған. Кез келген мутация ор түрлі дәрежсде осы жүйелілікті бүзып, жүйе иесіиің омір еүргіштігін төмендетсді. Көбінде озгерген формалар бслгілі бір коршаған ортаға бейімделе алмайды, бірақ бүдан олар мүлдс керегі жок, дегсн пікір тумауы керек. Егер коршаған орта осеріи өзгертсе, олар сүрыптауга түсіп, әрі қарай та-рауы мүмкін. Қоршаған ортага шыдай алмайтын кейбір му-таідияның басқадай пайдалы шаруашылық маңызы болуы мүмкін. Ондай жануарларға сәйкес күтім жасап, қоршаған орта әсерінен арашаласа адам оларды өз иғілігіне пайдалана алады. Бірак организмнің дамуы қатты бүзылғанда леталь-ды мутациялардьщ зиянынан, ксмтар гомозиготалы үрпақ-тар пайда болады. Мүндай өлтіргіш мутациялар кептеген жануарларда, ауылшаруашылық малдарында кездеседі. Ола-рға мысалы, түксіз және бульдог торіздес бүзаулар, аяқтары қысқа балапандар, ми жарығы бар торайлар, аяқ буындары біріккен қозылар және бүзаулар т.с.с. жатады.

Тура және кері мутациялар. Геннің жабайы түрінен жаңа күйге мутациялануын - тура, ал мутант күйден жа-байы қалпына келуін - кері мутация деп атайды. Ал кері мутацияланудың езін гсн реверсиясы (тегіне тарту) деп атайды. Тура мутациялар жиірек кездессді. Бастапқы гена-ралық сатысыз-ақ жаңа жағдайға және керісінше мутация-ланады. Тура мутацияның жиілігі ор түрлі гендер үшін түрліше, орта есеппен алғанда 100 мың немесе 1 млн. генге 1-ден 5-ке дейін тура мутация кследі, демек мутациялар оте сирек келетін құбылыс. Алайда өсімдіктер, жануарлар попу-ляциялары мен адамда ор түрлі мутанттық гендердің кездесуінің жиілігін сскерсе,бүл цифр кенет артады. Белгілі бір мутациялар ор түрлі уақытта пайда болуы мүмкін. Бүл гендердің бір бағытта әлденеше рет мутациялана алатынын білдіреді. Тура жонс ксрі мутацияга жоғарыда кслтірілгсн ішек таяқшасының триптофансинтетазасы синтезінің мута-Циясын мысалға келтіруге болады. Мүнда жсті мутацияиың бесеуі гура, екеуі ғана кері.

Нүктелік мутациялардың шығу себептері. Организмдерде жаңа белгілсрдің пайда болуымен байланысты нүктелік му-тациялар оте сирск кездеседі.

Репарация типтері. Мутациялық бұзылыстардың коррекциясы. Фотореактивация. Эксцизионды репарация. Рекомбинациялық репарация.SOS-репарация. Клетканың генетикалық аппаратының тұрақтылығының сақталуындағы ДНҚ репарациясының ролі.

Мутация деп кез-келген тұқым қуалаушылық белгілерінің өзгеруін айтады. Оның геномдық хромосомдық гендік деп аталатын түрлері болады. ДНК молекуласындағы нуклеотидтер қатарының өзгеруі және де т.б. мутацияны гендік мутация деп атайды. Мұндай мутацияда гендік бір локус қана өзгереді. Өзгерісі мутацияға әкелетін демек молекуланың ең кіші бөлігі мутон деп аталады. Ол бір нуклеотид жұбына тең. Барлық гендік мутациялар 2 үлкен класқа бөлінеді:

1. 
   Нуклеотидтер жұбының алмасуы.
   
2. 
   Код шекараларының жылуының өзгеруіне байланысты мутациялар.
   

А) Транзиция

Б) Трансверсия

Транзиция деп – ДНК молекуласындағы 1 пуриндік негіздің 2-ші стмив негіздің екінші пуриндік негізге ауысуы (адениннің гуанинге немесе керісінше 1 перимидиндік негіздің екінші перимидиндік негізге мысалы тиминнің цитозинге немесе керісінше) алмасуына әкелетін гендік мутациялар.

Трансверсия деп – пурин перимидин бағытының өзгеруіне әкелетін күрделі алмасу. Мысалы: АТ ЦГ немесе АТ ТА. Код шекарасының оқылуының өзгеруі ДНК молекуласына артық нуклеотидтің енуіне немесе одан нуклеотид жұбының түсіп қалуына байланысты болады. Гендік мутацияның организм үшін әсері арқылы олардың басым көпшілігі рецессивті болғандықтан әсері фенотипке әруақытта байқала бермейді. Сонда да белгілі геннің 1 азотты негізінің ғана өзгеруінің фенотипке терең әсер етуінің бірнеше мысалы белгілі. Адамда тұқым қуалауын ауру арақ пішінде клеткалы анимия деп аталатын ауру белгілі. Бұл ауру геомоглабиннің В тізбегінің ывоалтывд ДНК молекуласының гендік мутациясына байланысты. Мутация нәтижесінде науқастардың эротроциттерінің пішіні орақ тәрізді болып оттек тасу қабілетінен айтады. Мұндай мутация кузінде 146 аминқышқылынан құралған В тізбегінің 6-шы аминқышқылы глутаиминнің орнына валин қалдығын орналасады. Осындай өзгеріс нәтижесінде эротроциттер домалақ пішіннен орақ пішінге айнып тез жойыла байланысты сөйтіп қаназдылық анимия дамиды. Бұл мутация аоыврлоаы аллель бойынша гомозиготалы адамды өлімге душар еткізеді.

Мутация пайдалы зиянды және бейтарап болуы мүмкін. Организм үшін гендік мутацияның басым көпшілігінің зиянды әсері бар. Мутация туғызатын факторды мутагенді факторлар деп аталады. Олар табиғатына қарай физикалық және химиялық болып 2-ге бөлінеді. Физикалық мутагенді факторларға иондаушы және ультра күлгін рентген сәулелері жатады. Ал химиялық мутагенді факторға азотты қышқыл күкірт азот қосылғыштары жатады. ДНК тізбегіндегі физикалық және химиялық мутагеннің әсері арқылы пайда болатын мутациялық өзгерістерінің қайта қалпына келуі және ДНК репликациясында түзілген жаңылыстың арнайы ферменттер жүйесі арқылы бастапқы қалпына келуі реперация деп аталады. Реперацяның 3 негізгі механизмі белгілі –

1) Фотореактивация деп – организмде ультра күлгін сәулелердің әсері арқылы пайда болатын тимин мүшелерінің көк күлгін жарықтың әсерінен ажырауын айтады.

Тимин гимерлері ДНК-ң құрылымын бұзады нәтижесінде ДНК реплекацияның өтуіне қиыншылық туады. Көк-күлгін жарық дезоксирибо перимидинфотолиаза ферментін белсендіреді. Нәтижесінде тимин гимерлері бір-бірінен ажырап А-Т аралығы сутектік байланыс қалпына келеді.

2) Эксцизиялық реперация, бұл кезде жарықтың қажеті жоқ, сондықтан кейде оны қараңғылық реперациясы деп атайды. Бұл реперация бойынша ферментінің көмегімен іске асады. 1-ші кезеңде эндонуклеаза ферменттері ДНК молекуласын мутациялық өзгерістерді мысалы тимин гимерлерін тауып оны үзеді. Нәтижесінде ДНК тізбегінде тесік пайда болады содан кейін ДНК бос ұштарын экзонуклеаза ферменті жанын оны ары қарай үзіп тесікті кеңейтеді, одан соң полимераза ферменті. Мутагендік өзгерісі жоқ екінші тізбекті матрица ретінде пайдаланып үзілген фрагменттің синтезін асырады. Соңғы кезде лигаза ферментті жаңадан сипатталатын тізбекті бастапқы тізбекпен жалғастырады.

3) Пострепликациялық реперация бұл жағдайда ДНК-ң қалпына келуі репликациядан кейін іске асады. Полимераза ферменті өзгерісі бар бөлікке комлементарлы жаңа тізбекті синтездемей өткізіп жібереді. Нәтижесінде жаңа тізбекте тесік пайда болады. Дұрыс генетикалық ақпарат бастапқы 2–ші тізбекте болады. Осы тізбекке комплементарлы үздіні