Пәнін меңгеру жөніндегі оқыту бағдарламасы (Syllabus)
жүктеу/скачать 436 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көптік категориясы және көптік жалғаулары.
| Зат есім — есімдер тобындағы сездердің ішіндегі дербес қолданылатыны. Есімдердің басқа топтары осы зат есімдер айналасына топталып, осыған қатысты ғана қодданылады. Сейтіп зат есімдер тек заттық мән-мағына туғызушы ғана создер емес, соған сөйкес дербес қодданылатын да сөздер.
Қазіргі қазақ тіліндегі зат есім категорияларының негізгі түрлері көне түркі тілінде де кездеседі. Ол тілде де зат есімдер басқа сөз таптарымен салыстырғанда септелетін, көптелетін, тәуелденетін сездер есебінде ерекшеленген. Зат есімдерге тән грамматикалық категориялардың түлғалық (кейде фонетикалық) озгерістерін, жеке аффикстердің пайда болуын және кейбір семантикалық өзгерістерін (мәнінің тарылуы, кеңеюі) еске алсақ, олардың қайсысының да өздерінің негізгі қызметтерінен айнымағандығын байқауға болады. Сондықтан зат есім деп аталатын сез табының тарихи өзгерісі, оның тарихи жаңаруы туралы әңгіме қозғау мүмкін де бола бермейді. Көптік категориясы және көптік жалғаулары. Түркі тілдерінің коне дәуірлеріне қатысты мүралар тілінде де жекелік мәнді білдіретін арнайы аффикстер болмағаны мәлім. Коптік мән арнайы жалғаулар арқылы да, яғни, морфологиялық төсіл, сөздің игксикалық мағынасы, яғни, лексикалық төсіл арқылы және сөз пркестері, яғни, синтаксистік төсіл арқылы да берілген. Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының өзінде тасу, жинақтау үғымы жатады. Мысалы, йылқы (жылқы), барым щу іік дуние) тәрізді сөздер қолданылуына қарай жекелік те, топтау 11 ымын да берген. Сонымен бірге, көптік үғым сан есім мен зат •і Імиің тіркесі арқылы да жасалған. Мысалы, алты йегірма йаиі да жинақтау мәнін берген. Сол себептен ол тілді зерттеушілер бұл қосымшаны да көптік жалғаулардың тарихи түрінің бірі деп қарайды . Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғаулары. Меншіктік пен меншіктелуші арасындағы қатынас, яғни, тәуелділік категориясы түркі тіддері қүрамындағы байырғы қүбылыстардың бірі. Мүңдай түжырымға дәлел — түркі тіддері тарихыңдағы ең көне мүралар тілінде де қазіргі тілдегі тәуелдік категорияеы мен оның көріністері көп өзгеріссіз (қазіргі тілмен салыстырғанда) берілген. Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен (арнаулы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің тіркесі), синтаксистік төсілмен (ілік жалғаулы жіктеу есімдіктері арқылы) берілген. Тәуеддік жалғаулары көне мүралар тілінде мына төмендегідей болып отырады: Жекеше: I ж. -м, (ым, -им, -ум, -ум, -ам, -ем)ң будун-ым (халқым), қаң-ым (әкем), қут-ым (қутым, бақытым). II ж. -ң, (-ың, -иң, -уң, -үң, -уң, -аң, -ең): қут-ың (сенің бақытың). III ж. -ы, -сы, (-ы, -и, -сы, -си, -зы, -зи): уйасы (оның уясы, урпагы), қаганы (ханы) айгучысы (уәзірі). Тәуелділіктің үшінші жағының бастапқы түлғасы -ың, -сын (-ин, -син) деген пікір бар. Ал Орхон-Енисей жазбаларында мынадай сөйлем бар: ...табғач будунка беглік үры оғылың кул болты, сілік қыз оғлың күң болты (табғач халқына мықты үлы қүл болды, таза қызы күң болды). Осы сөйлемдегі оглың, қыз создері тәуелдік жалғаудың III жағыңда түр, бірақ өдеттегідей -ы емес, -ын. Көптік: I жақ: -мыз (-мыз, -миз, мүз, -мүз, -ымыз, -имиз, -умуз, -амаз, -әмәз), ханымыз, ечимиз, қағанымыз. II жақ: -қыз, -киз, (-ыңыз, -иңиз), -унуз, -үнүз: адашыңыз (сіздің жолдасыңыз), қағаның (сеңдердің хаңдарың). III жақ: -ы, -сы, -си, (-зы, -зи) —сылар, -силар. Жазбалар тілде төуелдікте түрған сез жіктеу есімдіктерімен тіркесіп те, тіркеспей жеке де айтыла береді. Яғни, қазіргі қазақ тіліндегідей, бірде менің кітабым, бірде кітабым түріңде жеке де айтылады. Төуеддік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары кене түркі тілі ескерткіштерінің бәрінде бірдей кездесе бермейді. Бүл варианттар көбінесе Шығыс Түркістаннан табылған жазбалар тілінде (манихейлік текстер, сол сияқты кейбір үйғыр жазбаларында) ғана үшьфасады, яғни, үйғырлық вариантгар. Тәуелдшіктің II жағыңдағы сөз езінің аддындағы сөздің ілік септікте түруьш бірде керек етсе, бірде керек етпейді. Бүл жағынан да қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарымен астасып жатады. Сонымен қатар, қазіргі қазақ тілінде тәуедділік мән синтаксистік жолмен де берілетіні де мөлім. Мысалы: біздің үй, сіздің дала, т. б,/ Меншіктілік мән туғызудың нақ осы тәсілі ежелгі түркі ескерткіштерінің тіліңде де кездеседі: Бегін ат (бектің аты) (КТ). Мүңда да тіркестің соңғы сыңары тәуелдік жалғаусыз келген. Орта ғасыр ескерткіштерінде мүндай конструкцияның мына темендегідей варианты кездеседі: Бу Мекке біздің турур — Бүл Мекке біздікі. Бу бәйіт анындүр — Бүл әлең онікі. Бүл көмекші етістікпен келген, қазақ тіліндегі -нікі түлғалы конструкцияға сәйкес қолданылған. Бүл фактілерге қарағанда, "бүл кітап — менікі" тәрізді конструкциялар осындай тіркестердің негізінде пайда болса керек, —-нікі аффиксі қүрамы жағынан күрделі, тарихи жағынан екі бөлікке бөлінеді: -нің — ілік септік қосымшасы, -кі - сын есім жасайтын жүрнақ. Ілік септік қосымшасының соңғы дыбысы (-ң) элизияға үшырап, -кі аффиксімен бірігіп кеткен. Қазақ тіліндегі -нікі аффиксі өзі жалғанатын сездің соңғы дыбысының ықпалына қарай бірнеше вариантта айтылады: қаланікі, ауылдікі. Түркологияда В. В. Радловтың ізімен тәуелдіктің дауысты дыбыстардан басталған варианттары алғашқы болуы керек дейтін пікір айтылып келеді. Кене түркі ескерткіштерін хронологиялық түрғыдан салыстырып қарағанда, төуелдік жалғауларының көптік түлғасының III жағыңда мынадай ерекшелік бар: V—ҮІІІ ғасырлар ескерткіштерінде тәуелдік жалғауларының III жағы кептікте де, жекелікте де бірдей бір ғана аффикс арқылы беріледі (-ы, -сы — түбірдің соңғы дыбысына қарай). Ал ортағасырлық ескерткіштерінде екі түрлі: бірде жекелік түлғамен бірдей, бірде -ылар, -сылар түрінде, яғни, -лар көптік жалғауы қосылып келеді. Алғашқы тәсілде бір ғана аффикс контекстегі мәніне қарай бірде заттың бір кісіге, бірде кеп кісіге қатысты екенін білдірсе, екінші тәсілде аффикстер де әр түрлі болып отырады. Хронологиялық түрғыдан, сойтіп алғашқы тәсіл ескі де, соңғы тәсіл жаңа болса керек. Қазіргі қыпшақ тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде алғашқы, ескі тосіл сақталған да, оңтүстік тіддерінде, татар, т. б. тілдерде соңғы, жаңа тәсіл пайда болған. Түркологияда тәуелдік жалғауларының арғы негізі - жіктеу есімдіктері дейтін пікір түрақтадцы. Түркі тідцерінің, тіпті жалпы алтай тілдерінің тарихын зерттеушілер ете көне дөуірде екпін түскен буыннан кейін айтылған жіктеу есімдіктері бара-бара өзінен бұрьш түрған, негізгі 101 и калық екпін түскен сөздің энклитикасьша айналған дейтін пікірді рге шығармайды. Осы постпозициялық қолданыстың соңғы грамматикалық кластарға жіктелуі бір ғана сөз табына тәндігін көрсетпейді, қайта жалпылығын дәлелдейді. Ал грамматикалық мән тұрғысынан (зат атауы не сын есім) жіктелуі, сөздердің синтаксистік қолданылуының нәтижесі. Сын есімдердің грамматикалық класс ретінде қалыптасуы зат есімдермен байланысты құбылыс. Зат есімдер зат жайлы ұғыммен бірге сын, сапа ұғымдарын да бойына жинаған грамматикалық класс болды. Бүгінгі тіл білімі түрғысынан синкретикалық үғым мен қызметтегі бүл зат есімдер сөз, сөйлем қүрамында субьекті мен обьектіні білдірмей атрибуттық та мән туғызып, сондай қызмет атқарады. Анықтауыш деп аталатын синтаксистік категория осылай, зат есімдердің сөйлем, сөз қүрамындағы қызметінің бір түрі ретінде қалыптасты. Ал анықтауыш қызметінде зат есімдердің қолданылуы, сөйтіп анықтауыш категориясының қалыптасуы бір затты екінші зат арқылы үғынуға негізделді. Екінші сөзбен, заттарды өзара салыстыру жолымен, бір-бірінен айырым белгілері мен салыстырма артық-кемдігін байқау арқылы жүрді. Сонда тіл қүрамында алғаш рет сын, сапаны білдіргендер зат мағыналы сөздер. Ондай сөздер басқа бір содай сөздермен салыстырғанда белгілі бір затқа не заттар тобына тән қасиет пен белгіні айқынырақ, анығырақ білдіретін болады.Айталық, қатты нәрсені, затты таспен теңестіруден барып тас жер, жүмсақ, сусыма жерді қүммен теңестіруден барып қүм жер, т. б. Сөз тіркестері немесе анықтауыш қызметіндегі сөздердің тобы қалыптасады.Синтаксистік анықтауыш категориясы осы тәрізді сөз мағынасын кең түсінуге негізделген қолданыстан басталды. Мұндай қодцаныстың барысында бірсыпыра сөздер лексикалық шектеліске түсті: сөз әрі зат үғымында, өрі сын, сапа үғымында түрақтады. Қазақ тіліндегі ақ, кек, қара тәрізді сөздер сондай жіктелістің нәтижесі: ақ және зат атауы (ағарған созімен синоним), әрі түстің атауы, кок—зат есім (аспан мәні), әр түстің атауы, қара—зат есім (кісі, көрінетін жанды зат—көпшілігінде мал), түстің атауы. Адам ойының айналасындағы дүниені анализдеу қабілетінің одан әрі дамуы создердің лексикалық жіктелісіне аналогия жасау барыында сын, сапа категориясын синтаксистік тәсілмен білдіру дәрежесіне жетеді. Сойтіп алтын қасық, ағаш күрек, темір қақпа тәрізді тіркестер жасалады, яғни, жоғарыда аталған синтаксистік анықтауыш категориясы қалыптасады. Түркі тілдерінің үлкен ерекшелігі — сын, сапа категориясын білдіретін арнаулы марфологиялық түлғалар жүйесі болмаған, тілдің даму барысында да ондай жүйе қалыптасқан жоқ. Түркі тілдері создерінің оңдай грамматикалық класын басқа жолмен қалыптастырды: есім, етістік туынды түбірлер қолданыстың барысында сын, сапаны білдіретін создер тобы болып түрақталды. Грамматикалық мүндай жіктелістің бірден-бір критерийі — синтаксистік анықтауыш категориясы немесе зат есімге қатысты айтылып, ешбір морфологиялық озгеріссіз оның анықтауышы болу қызметі. Қазіргі тілдегі қызыл, сары, жасыл тәрізді тек қана түстің атауы ретінде айтылатын негізгі сын есімдер мен етістікке жақындығы, түбірлестігі синтаксистік қызметімен айқындалатын берік, шебер, үлық, үлы, кіші тәрізді сын есімдер сондай қодданыстың нәтижесінде ғана сын есімдер тобында тұрақталып қалған. Мұндай тұлғалы создердің сын, сапа мәнінде түрақталуының екінші бір ерекшелігі бар; туынды түбірлерді жасайтын қосымшалар жүйесі де сын есім жасайтын қосымшалар тобы ретінде қайта үғынылды. Олардың кейбірі (мысалы, -л: қызыл, жасыл) тек сол сөздер құрамында ғана қалса, кейбірі сын есім жасаудың актив төсілі болып қалыптасады (мысалы, -қ: толық бөлек). Сонымен, сын есімдердің арғы негізі ең алдымен есім синкретизмінен басталды, етістіктің есім тұлғалары мен тольгқты. Соның барысында сын есім жасайтын біршама аффиксация жүйесі қалыптасты. Соңғы қүбылыстың шығуы сын есімдерді морфологиялық жағынан ерекшеленетін грамматикалық класс деп қарау мүмкіндігін берді. Анығында, зат есімдермен немесе етістіктермен салыстырғанда сын есім о баста айқын морфологиялық сыпаты бар грамматикалық кластар қатарына жатпайды. Ондай сыпатқа тілдің барысыңда ие болды. жүктеу/скачать 436 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|