ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені 6М070100 – «Биотехнология» 6М073200 – «Стандарттау және сертификаттау (салалар бойынша)» мамандықтарының магистранттарына арналған «Ғылыми зерттеу жұмыстарының Әдіснамасы»



бет4/6
Дата17.06.2016
өлшемі1.07 Mb.
#141222
1   2   3   4   5   6

Нұсқауды әзірлеу.

Нұсқаулықта әрбір сөз мұқият ойластыру керек. Мүмкіндігінше сауалнама мәтініндегідей онда ұзақ сөйлемдер болмау керек. И.А.Бутенконың (1989) пікірінше, сауалнамадағы сөйлемдер 11 сөзден аспау керек. Егер сөйлемде тұрақты сөз тіркесі болса, онда бұл сан артады. Ұзақ нұсқамада кеңістікті кодтау (бетке абзацтарды тіркеп қою) арқылы немесе кілтті сөздердің көмегімен мағыналы блокты белгілеп алу дұрыс болып табылады.

Негізгі экспериментті бастамас бұрын, құрастырылған нұсқаманы түсінікті болу үшін абробациялау қажет.

Шкала түрін таңдау мен шкаладағы градация санын таңдауда зерттеу нәтижелеріне сүйену керек.



Экспериментальды рәсімді талқылау.

Мақсатты ттүрле бірнеше сынақ тәжірибелерін жүргізу керек. Экспериментті ойша моделдеуде барлық бөліктерін ескеруге мүмкін болмайды. Әрбір зерттелетін объектімен эксперименттік рәсімді бірдей жүргізу – дәл және сенімді психологиядық өлшеулер жүргізуге қажетті компонент болып табылады.




  1. Экперимент рәсімі.

Экспериментті барлық зерттелетін объектіге ретімен жүргізу керек. Егер экперимент реті көп болса, олардың реттілігі тізімі қолда болу керек.


  1. Экперимент хаттамасы.

Көптеген эксперименттік жағдайларға мынадай хаттама формасы келеді:
Эксперимент хаттамасы

(әдіснаманың, сынақтың атауы...)

Серияның атауы

(егер бірнеше серия жүргізілсе)

Сынақ номері

Зерттелген үлгінің көрсеткіші

Уақыт (сек)

Стандарт бойыша баға

Ескерту

Хаттама формасын әзірлегенде эксперименттік рәсімнің ерекшеліктерін есепке алу керек және нәтижелердің қарапайымдылығы мен өңдеуге қолайлылығын есепке алу керек. Мәліметтерді қолмен өңдеуде қаншалықты аз операциялар болса, қателер мен ауытқулар ықтималдығы соншалықты аз болады. Хаттамадағы сандық мәліметтерді кестелерге, келесі кестелерге, салыстырмалы кестелерге көшірудің көп саны қажет емес. Өңдеудің ең жақсы формасы қазіргі уақытта мәліметтерді бірден хаттамадан электрондық кестеге компьютерде жасалған мәліметтер базасын басқару жүйесіне (МББЖ) енгізу болып табылады.

Хаттамаға шақпақтарға сызылған А4 форматындағы қағаздар ыңғайлы. Бұл жазбалардың біркелкі масштабын қамтамасыз етеді және кестелерді сызуды жеңілдетеді. Жазбаны қағаздың бір бетіне жазу керек, ол нәтижелерді келесі енгізгенде уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді. Эксперимент барысында хаттаманы толтыру алгоритмі алдын ала ойластырылу керек. Әрбір көрсеткіштің жазу формасын ойластыру және ол үшін хаттамада белгілі тұрақты орынның болуы өте маңызды.
Сұрақтар:


    1. Эксперимент жүргізгенде 1 орында не тұрады?

    2. Эксперименттің қандай түрлері мен шарттарын білесіз?

    3. Хаттамаға қандай мәліметтер енгізіледі?

13 дәріс


Тақырып: Эмпирикалық мәліметтерді өңдеу

Жоспар:
1. Мәліметтерді біріншілік өңдеу.

1.1. Кесте құрастыру

1.2. Ақпарат формасын өзгерту

1.3. Мәліметтерді тексеру


Мәліметтерді өңдеу барысында (арнайы жаргонда) «сипат», «көрсеткіш», «шама», және «ауыспалы» терминдері синоним ретінде жиі қолданылады. Олардан «мағына» деген түснікі ажырата білу керек. Әрбір мағына – бұл эмпирикалық айқындалған, толығымен анықталған осы және басқа көрсеткіштің сандық шамасы. Мысалға, үшінші (бірінші, екінші, оныншы) сынамадағы қоздырғышқа әсер ету уақыты, үшінші сериядағы бесінші тапсырманы шешу уақыты.

    1. Кесте құрастыру.

Көптеген жағдайларда өңдеуді мақсатты түрде алынған мәліметттердің кестесін құрастырудан бастау керек. Кестеге тек сандық мәліметтер ғана енгізілмейді. Сапалық сипаттарға сонымен қатар сандық өңдеудің қарапайым әдістері қоланылуы да мүмкін. Әрбір таңдама немесе жеке таңдама үшін кездесу жиілігі (оқиғаның пайда болу жағдайларының саны), сосын сізді қызықтыратын индикаторлардың жиілігі (сынақ сандарына бөлінген қатысты жиіліктер) есептелуі мүмкін. Мысалға, «Ағаш» суреттік тестін қолданғанда шама ретінде жапырақтың бар-жоғын қарастыруға болады. Егер осы шама барлық зерттелетін объектілерде анықталса, онда ол ол оның пайда олуы жиілігі деп аталады. Кестеге «Ағаш» тестісінің басқа да мәліметтері енгізілуі мүмкін, сосын оның жиілігі саналады. Одан ары жеке зерттелетін объектілер бойынша емес, барлық таңдамалар мен жеке топтар үшін мәліметтер көрсетіледі. Бұл ақпаратты толығырақ көрсетуге мүмкіндік береді.

Алынған мәліметтердің жиынтық кестесі үшін негіз келесі форма болып табылады. Әрбір жол бір зерттелетін объектінің барлық көрсеткіштер мәнін көрсетеді. Әрбір бағанада барлық зерттеу объектілері бойынша бір көрсеткіш мәні жазылады. Осылайша, кестенің әрбір ұяшығында бір зерттелетін объектінің бір көрсеткішінің бір мәні жазылады.

Ең жоғарғы жолда барлық кестелердің реттілік саны беріледі. Екінші жолда сіз өлшеген көрсеткіштер, шкалалық бағалар және т.с.с аталады. Екінші жол кестеге бағытталуды жеңілдетеді. Әрбір келесі жолда зерттеушінің аты және оның өлшеген шамаларының мәні жазылады; барлық жолдар мен бағыттар нөмірленген болуы тиіс. Сипаттардың реттілігі әртүрлі негіздер бойынша реттелуі мүмкін. Бірінші бағанада демографиялық не әлеуметтік көрсеткіштер болғаны дұрыс: жынысы, жасы, білім деңгейі және т.б. Сосын кемімелі маңыздылықта (болжанатын ақпараттылықпен) экспериментте өлшенген параметрлер келтірілген. Бір әдіснама көмегімен алынған параметрлерді бір топта (бір бірінің жанында) орналастыру қолайлы, мысалға бір әдіснаманың барлық шкалалары, келесі шкалалар және т.б.

Зерттелетін үлгілерді алфавитті реттілікпен түгендеуге болады, бірақ бұл принципті бөлудің төменгі деңгейінде қолданған дұрыс. Алдымен зерттелетін заттарды қажеттіліктері бойынша қандай да бір топшаларға салыстыру үшін бөлу дұрыс болып табылады. Осы топшалардың ішіндегілерді жынысы, жасы және өзінізге қажетті параметрлер бойынша реттеу қолайлы (кестені қараңыз).





мәліметтер жинағының кестесі











1


2


3


4


5


б


7


8


9


-

п/п




аты-жөні, әкесінің аты


Пол


Ио


Ид


Ин


А


В


С


Е


-

1

Глухарь П. И.

1

38

9

9

12

9

17

16

-

2

Орел С. С.


1

37

10

9

12

10

17

18



3

Петух И. И.

1

35

7

9

14

10

17

8



-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-



-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-



-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-



-

33

Кура Н. Н.

2

39

10

8

10

9

15

15

-

34

Сова Т. О.


2

37

10

9

10

9

12

11

-

35

Утка Л. А.


2

31

9

8

9

7

5

7

-

Кестелерге оның мазмұны мен ерекшелігін ашатын атау беру керек. Атауы жоқ көп кесте болған жағдайда мәтінмен танысу кезінде олардың не үшін екенін ұғыну қиын.

Бастапқы жиынтық мәліметтң қолмен не компьютермен өңдеу үшін көбінесе бастапқы мәліметтерді енгізеді. Қазір математикалық-статистикалық өңдеу формасына компьютерлі форма жатады. Егер эмпирикалық мәліметтреді орналастыру қалыпты орналастырудан көпи айырмашылық болмаса, онда алдын ала орталықтандыру , қалыптандыру немесе шкалалы бағалауға ауыстыру осы әдістеме кестесінде қажет етілмейді. Бастапқы кезеіңде өңдеулерде сізбен жиналған материал бойынша параметрлік статистика бойынша болжауға болады. Алғашқы қадамда біріншілік сипаттама статистикасының компьютерлік есептеулерін алғанннан кейін болашақта әрбіп сипаттаманы орналастыруға болады. мәліметтерді өңдеу кезінде бірнеше қолданбалы бағдарламаларды қолдануға болады. Замануи бағдарламалар бір мәліметтерді басқа мәліметтерге ауыстыруға көптеген мүмкіндіктер береді. Бірақ мәліметтер форматын аусытыруды жеңілдету үшін бірнеше ережелерді орындау артық болмайды.

Кестеге әртүрлі мәтінді белгілерді (нүкте, үтір, тире және т.с.с) қажет болмаса енгізбеуге тырысыңыз. Сандармен белгілеуге болатын барлық мәліметтерді сандық формаға ауыстырған дұрыс болады. Бұл мәліметтерді әртүрде өңдеуге көп мүмкіндіктер береді. Атауы жазылған жолды ғана есепке алмауға болады.

Мәліметтерді электронды кестеге енгізбес бұрын ондық бөлшектер қалай жазылатынын біліп алу керек. Толық бөлшекті қандай белгі бөлетінін білу керек.


1.2. Ақпарат формасын өзгерту.

Кестеге сізді қызықтыратын барлық мәліметтерді мақсатты түрде ондық сан түрінде енгізі керек, яғни алдын ала минутты сағатты ондық бөлшегіне, секундты – минуттың ондық бөлігіне және т.с.с өзгертіп енгізу керек. Бұл қазіргі кезде қолданылатын көптеген компьютерлік бағдарламалардың өз шектеулері бар екеніне негізделеді. Сан түрінде кестеге ақпаратты және негізгі фактор болуы мүмкін таңдаулар жазуға болады. Ең қарапайым операциялар: сандық кодтау және сандық көрсеткіштерді рангке ауыстыру болып табылады.


Білім деңгейін саралау


Шен

Білім деңгейі


1

Мектептің 5 кем дегенде сыныбы


2

5-8 сыныптар немесе толық емес орта білімі бар диплом училищесі

3

9-11 сыныптар немесе толық орта білімі бар диплом училищесі


4

Техникум немесе колледж, ЖОО-ның 1-2 курсы


5

ЖОО-ның 3-6 курсы жоғары білім туралы білімінсіз


6

Дипломмен ЖОО


7

Аспирантура, ординатура немесе постдипломды білімнің басқа да формалары 2 жыл немесе одан да көп оқу кезеңі

Осындай жолмен өңдеуге алынған сандық көлемдерін қосқанда, біз әрдайым осы параметрлердің қалғандарынан тәуелділігін байқамаймыз. Сонда да біз өзара байланысқа жақын бағаларды аламыз. Бұл бағаларды басқа да тәсілдермен жасауға болады.


Кесте
Қызметтік мәртебені саралау


Шен

Қызметтік мәртебе, категория

1

Қойма жұмысшылары, техникалық орындаушылар


2

Білікті жұмысшылар, орта деңгейдегі білікті көмекші персоналдар


3

Инженерлік-технологиялық жұмысшылар, арнайы орта және жоғары білімді мамандары


4

Төменгі басқарушылық шен қызметкерлері (бригадирлер, үлескі бастықтары және т.б), қол астында орындаушылары бар жоғары білікті мамандар, оқытушылар, ғылыми деңгейі бар бөлімше жетекшілері


5

Орта басқарушылық шен қызметкерлері (цех, бөлімше бастықтары), өз құрамында төменгі деңгей бөлімшелері бар, өндіріс жетекшілерінің орынбасарлары, жетекші мамандары бар негізгі құрылымдық бөлімшелер жетекшілері


6

Жоғары басқарушылық шен қызметкерлері (өндіріс, мекеме және ұйым жтекшілері, олардың бірінші орынбасарлары, бас мамандар)




1.3. мәліметтерді тексеру

Қағазда немесе компьютерде кесте жасағаннан кейін алынған мәіметтердің сапасын тексеру керек. Ол үшін мәліметтер жиынтығын мұқият қарау жеткілікті. Тексеруді қателерді табудан бастау керек. Мәліметтерді компьютерде терген кезде мәліметтер форматына талаптарды қадағалау керек. Ең алдымен ол ондық санда бүтін бөлікті бөлшектен ажыраттаын үтірге қатысты.

Сосын мәліметтер ерекше мағынасы массиві дәл емес есептеу, қате жазбада, зерттеушінің көңілінің ауысуының нәтижесінде алынған ерекшеленетін мағынаның болуын тексеру қажет. Егер күмәнді мағыналар болса, таңдама туралы шешім қабылдау керек. Ол үшін күшті параметрлік критерий t қолдану жеткілікті. Ол келесі формуламен есептеледі.
V-M/t=0˃ t st

Мұндағы t шығара критерйй; V-белгінің шығушы мағынасы; M-барлық топ үшін белгінің орташа көлемі, артефактпен қоса; t st – бірінші қосымша кестесі бойынша үш деңгейлі сенімділік ықтималдығын анықтайтын шығу критерийінің стандартты мағынасы. Критерий мағынасы берілген интервал нұсқасын анықтау.



Сұрақтар:
1.Ақпараттарды өзгертудің қандай әдістері бар?

2.Параметрлік критерийлер қандай формула бойынша есептеледі?


14 ДӘРІС


ТАҚЫРЫП: БАҚЫЛАУ ЗЕРТТЕУ ӘДІСІ РЕТІНДЕ
Жоспар:

1. Бақылау әдісі туралы жалпы түсінік

2. Бақылаудың әдістері


  1. Жалпығылымдық бақылау мәні әдісі ретінде, осы категорияның басқа әдістерінен айырмашылығы кез келген зерттеулер мен жағдайларда мүмкін ғана емес, сонымен қатар міндетті болып табылады. Тіпті егер де объекті зерттеу әдісі ретінде кандай-да бір эмпириклық әдіс қолданылса, бақылау міндетті түрде қатар жүреді, оның бөлінбейтін бөлшегі болып саналады.

Бірақ бақылау әдісі өзінің артықшылықтары мен ерекшеліктерімен арнайы әдістемелік амал ретінде қарастырылады. Сол кезде біз осы әдіс туралы осы немесе басқа ғылыми пәндердегі арнайы әдіс сияқты айта аламыз. «Бақылау әдісінің ұлы қасиеті оның белгілі бір нысандағы сансыз қасиеттері мен өзара байланысын анықтауы болып табылады. Бақылау әдісі тек нүктелердің жиынтығын емес, тұтас, шынайы кескін береді. Бақылау әдісі барынша қарапайым болса, біз үлкейту құралдарын және жеке бөлшектердің ерекшелеуін азырақ пайдалансақ, соған қарай зерттеу аясы барынша кең және барынша табиғи кескінде нұқсансыз сақталады». Бақылауды жеке психологияның өзіндік әдісі ретінде қарастырайық. Бақылаудың ең қысқа анықтамасы – ұйымдасқан қабылдау.

Саналы мақсаттың болуы бақылау объектісі мен затына сәйкес бағыт береді. Бақылаушы онда осы және басқа жағдайды байқауы тиіс. Дәл осы фактілер мен құбылыстарда ол өзінің назарын аударады, тіпті олар аз байқалған жағдайда.

Саналы мақсаттың болуы бақылау нысанына және затына сәйкес мақсатын тудырады. Бақылаушы осы немесе басқа жағдайда нені байқау керек екенін білетін болады. Дәл осы фактілер мен құбылыстар негізінде олардың анықталмаған, аз байқалатын, басқа оқиғалармен жасырылған жағдайда да өзінің назарын аудартады. Бақылау әдісінің мақсаттылығы оның орын алған жағдайларындағы зерттеуге арналған басты және маңызды талғаушы мінездемелерін шарттайды. Бір қарағанда, бақылау әдісінің талғамалылығы толыққандылық талаптарына қарсы келетін сияқты болып көрінеді, ол кейде бақыланатын жағдайдағы абсолютті сәйкес тіркелетін мәліметтер ретінде түсініледі, ал шекті мағынада – фотографиялылық болып түсініледі. Бірақ, «барлығын толығымен» бақылау мүмкін емес. Қабылдаудың іріктемелілігі (таңдамалылығы) туралы естілімнің негізгі қасиеттері ретінде еске түсірейік. Сондықтан адамға әсер ететін барлық тітіркендіргіш көптүрліліктің барлығынан актуальды-маңызды белгілер мен мағлұматтарды іріктеу бола қалатын нәрсе емес. Бірақ мақсаттың болуы осы іріктеуді берекесіз процестен саналы және жоспарлы процеске айналдырады. Жоспарлылық бақылау пәні туралы білімнің қажетті толыққандылығын қамтамасыз етеді.

Жоспарлылық бақылау әдісінің жүйелілігін де бағамдайды, яғни зат туралы толыққанды түсінік бере алатын зат түйсігі. Ал бұл өз кезегінде зерттеу заты мен нысаны туралы білімдегі олқылықтың алдын алуға мүмкіндік береді. Жоспарлылық пен жүйелілік бақылау әдісіне түйсік шарты мен мақсаттың біркелкілік элементін енгізеді. Жоспар болмаған жағдайда зерттеушіге әртүрлі бақылау кезінде айырмашылықтардың ненің есебінен пайда болатындығын анықтауда әлдеқайда қиын болады.

Бақылау әдісінің мақсаттылығы және осыдан туындайтын жоспарлылық пен жүйелілік соңғы қорытындыда оның ұйымдастырылушылығымен сипатталады. Ұйымдастырылушылық деңгейі, әрине, әртүрлі болуы мүмкін.

Ғылыми әдіс ретінде бақылау әрине мәліметтерді бекіту сатысынан тұрады. Нақты тіркелген мәліметтер болмайынша, болашақта ешқандай ғылыми нәтижелерге жету мүмкін емес. Бекітуге тек фактілер ғана емес, сонымен қатар объективті және субъективті жағдайлар, сәйкес жағдайлар мен феномендар, тіпті бақылау барысында туындаған зерттеушінң гипотезалары жатады. Әдетте бір қарағанда маңызды емес, бейтаныс оқиғалар мен фактілер, ескертулер соңынан зерттеуші үшін маңызды мәнге ие болып жатады. Сондықтан барлық мағлұматтарды тіркеу құжаттарына енгізіп отыру қажет. Сәйкес жазбалар жүргізілетін, бір реттік бақылаулардың хаттамасы жиналатын, орындалған суреттер, фотографиялар және басқа да көрнекілік материалдары жинақталатын бақылау күнделігі тіркеу құжаттары ретінде саналады.

Сонымен, бақылауға ғылыми әдіс ретінде келесі талаптар жатады:


  1. мақсаттылық;

  2. таңдаушылық;

  3. жоспарлылық;

  4. жүйелілік;

  5. ұйымдастырушылық;

  6. бекітушілік;

  7. адекваттылық;

  8. толықтық.

Бақылауды анықтаузерттеу әдісі ретінде «арнайы шарттардың» факторын да енгізеді. Жалпы түрде жағдайларға белгілі шарттар жатады. Бақылау жағдайлары әртүрлі негіздемелер бойынща жіктеледі:

  1. табиғи не жасанды;

  2. басқарушыға бағынатын және бағынбайтын;

  3. ұйымдаспаған және ұйымдасқан;

  4. стандартты және ерекше;

  5. қарапайым немесе экстремальды;

  6. ойындық-оқулық-өндірістік – әскери – құқыққа қарсы.

Оған қоса, контакт түріне қарай:

  1. тiкелей — жанама түрдегiсi

  2. сөз жүзiнде — сөздiк емесi

  3. қысқа мерзiмдi — ұзағы.

Мақсатты түрдегі ғылыми бақылау келесі негізгі жағдайларда қолданылады:

  1. мәселеге бағытталу (мәселені анықтауға, сұрақтарды нақтылауға, гипотезаны қалыптастыруға әсер ететін материалды алу);

  2. зерттеу объектісі туралы және заты туарлы негізгі мәліметтерді жинақтау;

  3. басқа әдістермен алынған нәтижелерді толықтыру, нақтылау және бақылау;

  4. ұсынылған теорияларды, гипотезаларды, жұмбақтарды иллюстрациялау.

Бақылаудың негізгі артықшылығы зерттеу әдісі ретінде ақпаратты жинақтаудан тұрады, ол жағдайдың барысына әсер етпейді және бақылаушылардың психикалық көрінісіне кедергі болмайды.

Әдістің кемшілігіні келесілер жатады:



  1. бақылаушының пассивті рөлі;

  2. мәліметтерді қалыптастырудың қиындылығы,ол сандық сараптаманы қиындатады;

  3. барлық әсер етуші факторларды есептеу мүмкін емес болғандықтан, бақыланатын құбылыстардың нақты орнатудағы қиындық;

  4. бақылаушының ырықсыз біржақтылығы.




  1. БАҚЫЛАУ ТҮРЛЕРІ

Обсервациялық әдістің әртүрлілігі мақсатпен, объектімен, зерттеу жағдайларымен анықталады. Әдетте бақылаудың келесі түрлерін бөледі:

Нақты — өздiгiнен бақылау

Далалық — лабораториялығы

Даралық — ұжымдығы

Кездейсоқтық — мақсатты

Жүйелi түрде — жүйесiзi

Толыққандылық — толық емесi

Жалпы — iшiнарасы

Айғақтайтын — бағалайтыны

Стандартталған — стандартсыз

Ашылған — жасырылған

Қосылған — қосылмағаны

Төте — жанамасы

Арандатылған — ұрындырылмағаны.


Объективті – бір жақтан бақылау, яғни бақылаушыға қарым-қатынас бойынша сыртқы объектілерді бақылау. Зерттеудің өзіндік әдісі ретінде психологияның барлық бөлімдерінде қолданылады, әсіресе – әлеуметтік психологияда, даму психологиясында (зоо, салыстырмалы, жастық, ең алдымен балалар психологиясында), педагогикалық психологияда және көптеген салалық психологиялық пәндерде (медициналық, спорттық, саяи және т.с.с психологияда) кеңінен қолданылады. Бөлінбейтін бөлшек ретінде психологияның барлық эмпирикалық әдістеріне кіреді. Синонимі – ішкі бақылау.
Далалық (табиғи) – объектілерді табиғи жағдайда олардың күнделікті өмірі мен әрекетінде бақылау. Толық мөлшерде объективті бақылау түрінде жүзеге асады. Өзін өзі бақылау кез келген жағдайда жасандылық элементін енгізеді. Табиғи бақылау әдетте мәліметтерді жинаудың өзіндік әдісін көрсетеді.

Зертханалық (эксперименттік) – жасанды құрылған жағдайларда бақылау. Бұл жасандылық деңгейі әртүрлі болуы мүмкін: ең азы үйреншікті жағдайда еркін әңгімеден бастап экспериментте арнайы ғимараттарды, техникалық құралдарды және мәжбүрлі нұсқаулықтарды қолдану ға дейін. Далалыққа керісінше, бақылаудың бұл түрі басқа да эмпиркалық әдістерді қолданумен байланысты: немесе оларға жалғас ретінде, немесе олардың бөлінбейтін кешені ретінде.

Жеке бақылау – бір бақылаушымен жүзеге асады. Бұл бақылаушы берілген нақты зерттеу шеңберінде бір ғана зерттеуші болуы да мүмкін, сонымен қатар зерттеушілер тобынан ьіреуі болуы да мүмкін. Соңғы жағдайда ол бәрібір де бір ғана зерттеушінің қызметін атққарады, бірақ та жалпы зерттеудің қандай-да бір саты немсе бөлімі шеңберінде.

Ұжымдық бақылау – бірнеше бақылаушылармен бірігіп жүзеге асатын. Бұл ретте бірігу ең алдымен, зерттеушілердің орны мен уақытының бірлігімен емес, зерттеудің ортақтығымен (бірлеске жоспар, мақсат, әдістеме) анықталады.

Кездейсоқ – алдын ала болжанбаған бақылау, күтпеген жағдайлар күшінен жасалған. Бұл түр алдын ала болжау мүмкні емес сирек құбылыстар саласында өте бағалы болып саналады.

Жүйелік – алдын ала болжанған жоспар бойынша жүзеге асатын, және алдын ала құрылған кесте бойынша жүргізілетін әдейі бақылау. Бұл жерде жүйелілікті екі қырынан қарастыруға болады: процедуралық дәне уақытша. Процедуралық қыры бақылау міндеттері мен мақсаттардың анық түсінігін, жұмыс гипотезасының анық қалыптасуын, бақылаушы әрекетінің анықтығын және реттілігін,бақыланатын нысандар мен орта шартының тәртібінің тіркелетін көрсеткіштерінің барлық жүйесінің ойдан шығарылуын жобалап түсіндіреді. Соңғы фактор кейде берілген бақылау түрі үшін негізін қалаушы болып саналады, әсіресе егер тіркелетін көрсеткіштер анықталған бірлікте және сипаттау дәрежесінде берілген болса.

Жүйеліліктің уақытша қыры бір мақсатта келе жатқан көп реті бақылаулардың теңгерімділігі мен жоспарлылығымен сипатталады. Сонымен бірге көп реттік бақылау бір нысанға немесе әртүрлі нысанға бағытталуы мүмкін, бір немесе бірнеше зерттеушілермен жүзеге асырылуы мүмкін, бір немесе бірнеше ғылыми циклдерге кіруі мүмкін. Бұл жүйелілік аспектісі лонгитюдті (ағылш. ұзақ мерзімді) зерттеулер мен тексерулерде ерекше маңызды болып табылады.

Жүйесіздік– белгілі бір жоспарсыз, қатаң емес бақылау. Процедуралық аспектіде жүйесіздік бақылау міндеттерінің анықталмағандығымен, тіркелетін факторлардың қарастырылмағандығымен, бақылаушылар әрекетінің анық алгоритмдерінің болмауымен және т.б. көрініс табуы мүмкін. Мерзімдік аспектіде жүйесіздік көп ретті бақылаулардың кездейсоқ орындалуынан көрініс табуы мүмкін, дегенмен бірлік бақылаулар (бір реттік) да жүйелі болуы мүмкін. Шекті көріністе жүйесіздік «жүйенің болмауы» ретінде, яғни зерттелетін процестің тұтастығы мен құрылымдығының болмауы ретінде көрінеді, ол әдетте оның нәтижелерінің анық еместігін, тәжірибелік және ғылыми мағынасының төмендігін, ал қорытындысында өнімсіздік пен тиімсіздікті көрсетеді. П.Фресс дәл осындай жүйесі жоқ бақылаулар туралы былай деген: «Біз іздеген нәрсемізді ғана табамыз. Бұл жазылған шындық, бірақ көбі ұмыт қалдырады. Консультациялар мен зертханалардағы шкафтар қазіргі уақытта, не болашақта керегі болмайтын бақылау хаттамаларымен толып жатыр, себебі оларда нақты қойылған сұрақтары жоқ.

Толық – бақылау, бақылаушыға қолжетімді ақпараттың максимумы қамтылып, белгіленеді. Нысанды толыққанды білу мақсатында қолданылады. Әдетте толық бақылау әдісі әртүрлі жағдайларда қандай факторларды және қандай бақыланатын тәртіптерді тіркеу керек екенін қай кезде алдын ала тіркеу керектігін белгісіз болғанда, ал қандай факторларды тіркеу міндетті емес, немесе бар деп санауға болатын, ал қайсысын маңызды емес, қайсысын күтуге болатынын, ал қайсысын болжауға болмайтын жағдайларда мәжбүрлі шараларда жүзеге асырылады. Осы сияқты жағдай әдетте алдына ала, бағдарланған зерттеулермен қатар жүреді, ол бақылау әлдеқайда мақсатты бағытталған және анықталған, іздеу аясының шектелуімен негізгі зерттеу циклы болуымен сипатталады. Кейде толық бақылау әдісімен мәселені қою, гипотеза мен жоспарлауды жүргізу кезеңдерін іске асырады.

Толық емес – бақылау, бақылаушының назары бақыланатын тәртіп пен жағдайлардың параметрлерінің оптимальды санына аударылады. Бұл тіркеуге тиісті мәліметтер тобы бақылау шарттары мен міндеттерінен тыс, алдын ала анықталады.

Тұтас – нысанды үздіксіз үнемі бақылау әдісі. Әдетте қысқа мерзімді зерттеу кезінде, немесе зерттелетін құбылыстар динамикасы туралы әлдеқайда толық ақпарат алу қажеттілігі кезінде қолданылады. Кейде тұтас бақылау әдісі толық сияқты трактатталады.

Таңдамалы – бақылау, жекелеген уақыт аралығында, бақылаушының өз қалауымен таңдалатын бақылау әдісі. Тұтас әдіске қарағанда үнемдірек. Ұзақ және ұзақ мерзімді зерттеулер кезінде, сонымен қатар тұтас құбылыстарда белгілі білімдегі жекелеген лакундарды толтыру кезінде тұтас текті болып табылады. Тұтас бақылауды толық бақылау ретінде қарастыратын авторлар таңдамалы бақылауды толық емес бақылаумен бірдеу етіп теңестіреді.

Констатациялаушы (белгілеуші) – бақылау, бақыланатын құбылыстар мен әрекеттер тек қана белгіленеді және зерттеуші тарапынан бақылау кезінде талқылау мен бағалауға жатпайды. Ереже бойынша, тіркелген фактілер бір талқылауға ғана ие, және ағымдағы интерпретацияны (түсіндіруді) талап етпейді. Констатациялаушы бақылаудың түрлілігін фотографиялық бақылау ретінде қарастырады, яғни, болып жатқандарға бақылаушы тарапынан еш пікір айтпастан көрінетін толыққанды тіркелетін бақылау.

Бағалаушы – бақылау, бақылаушының жағдайды бағалауын немесе белгіленетін құбылыстар мен фактілерді енгізуімен қатар жүретін әдіс. Бұндай бақылау түсіндірмелерімен қабылдау процесін бірітіруші гипотезалардың ағымдағы жүргізілуімен байланысты. Бағалаушы бақылау нұсқасы ретінде Басовпен ерекшеленген жалпылаушы және интерпретационды бақылауларды қарастыруға болады. Жалпылаушы – байқаған бақылаушыдағы әлдеқайда маңыздыны көрсететін жазбалармен қатар жүретін бақылау. Бір фактілерді маңыздыларға, ал басқаларын маңызды еместерге жатқызу оларды бағалау актілері болып табылады. Сондықтан бақылаудың түрлілігі бағаланатын бақылау дәрежесіне байланысты болуы мүмкін. Интерпретационды – бақылау түсіндірме сипаттағы жазбалармен бірге.Түсіндірме салыстыру, дәрежелендіру, классификациялау және т.б. бағалау функцияларын қосатын процестерге негізделгендіктен, әдістің осы түрлілігі бағалаушы бақылау класына қосуға мүмкіндік береді. Кейбір дәлсіздіктерді тек түсіндіруден ғана тұратын интерпретацияның «кедейленуінде» қарастыруға болады. Интерпретационды процесс түсіндіруден басқа жалпылау, интегралды сипаттау және болжау процестерін де қарастырады. Бірақ берілген контекстте осы сияқты дәлсіздікке жол берілетін көрінеді.

Стандартталған – бақылау, параметрлерді тіркеуге тиісті тізімдер мен белгілеу формаларын тағайындайтын алдын ала өңделген сызба бойынша жүзеге асырылатын әдіс болып табылады. Дәл осы әдісте кейде бақылау бланкілері толтырылады. Зерттелетін процесс немесе құбылыс тұтасымен түсінікті және тек олардың элементтерін қадағалау керек болған кезінде, бөлшектерді анықтау, қосымша материал алу үшін қолданылады. Мәліметтердің салыстырмалығы мен анықтығы, көлемді бағалау мүмкіндігі осы әдістің артықшылығы болып табылады. Атауында басқа да транскрипциясы белгілі: стандартты бақылау.

Стандартты емес – регламенттелмеген бақылау, болып жатқан құбылысты сипаттау бақылаушының еркін формада сипаттауымен жүзеге асырылады. Әдетте бұл әдіс зерттеудің шолу фазасында, нысан туралы жалпы түсінікті қалыптастыру керек болғанда, және нысанның заңдылығы мен оның функцияланғандығын қалыптастыру кезінде қолданылады. Әдістің ерекшелігі – нысанға жаңаша қарап, бұрын байқалмаған заңдылықтар мен фактілерді көруге мүмкіндік беретіндігі. Әдіс атауының лингвистикалық нұсқасы – стандартты емес бақылау.

Ашық – бақылау, бақыланатындар өздерінің зерттеу нысанының рөлін білетін кездегі бақылау. Сонымен бірге әдетте бақылаушы да белгілі болады, бірақ оның жасырын болатын жағдайлары да кездеседі. Зерттеуші әрекетінің еркіндігі бұл жерде кейбір психолгиялық сипаттағы қиындықтармен сәйкес келеді. Зерттеу мақсатын ашу арқылы бақылаушы жасанды болуы мүмкін адамдардың келешектегі тәртібіне әсер етуі мүмкін немесе олардың серіктестігінен айрылып қалу тәуекеліне түседі.

Жасырын – бақылау әдісі сыналуышыларға оларға білдірместен жүргізіліп жатқан зерттеу туралы айтылмайтын әдіс. Ашық бақылау әдісіне қарағанда әлдеқайда танымал, бірақ этикалық сипаттағы қиындықтармен жиі ұшырасады. Бұл қиындықтарды амалын тауып, әдепті түрде шешу психологтың моральдық қағдаттары мен біліктілік жұмыстарына байланысты. Көптеген ғалымдар осындай әдісті «алдау әдісі» деп атап, жол беруге қарсылықтарын білдіріп келеді. Әсересе, егер сыналушы өзінің жасырын бақылауд жүргенін білетін болса, келеңсіз жағдайлар туындауы мүмкін. Аталған этикалық мәселелерге қарамастан, жасырын бақылаудың артықшылығы сыналатындарға бақылаушының еш әсерінің болмауы болып табылады.

Енгізілген – бақылау бақылаушы сыналатын топ құрамына кіріп, топты ішкі жағынан зерттеген болып саналатын бақылау әдісі болып табылады.
Жақсы жағы:
1) әсерлердің тікелей және анық болуы;

2) топтың атмосферасына жақсырақ еніп, адамдар әлемінің ішкі дүниесін жақсырақ түсіну мүмкіндігі.


Кемшіліктері:
1) бақылаушы позициясынан бақылагушы бозициясына ауысы кезіндегі бақылаудағы нысандылықты жоғалту қаупі (эмпатия және идентттификация эффектісі);

2) бақылау процесіндегі толық белгілеу және қатаң белгілеу мүмкіндігінің болмауы, қиындығы, бұл келесі есептерде дәлсіздік пен үзілістердің болуына себепші болады. Бұндай есеп В. А. Ядов сөзі бойынша, «қатаң ғылыми трактат емес, әлеуметтік эссе» болады.

Енгізілмеген – зерттеу нысаны мен бақылаушы арасындағы өзара байланысы жоқ тараптан болатын бақылау. Бақылаудың бұл түрі объективті (сыртқы) бақылау болып табылады.

Тура (тікелей) – тікелей бақылаушымен жүзеге асырылатын бақылау.

Жанама – делдалдар арқылы жүргізілетін бақылау. Әдетте уақиғаларға қызығушылық танытатын қатысушылар мен куәгерлерден алынатын мәліметтер қолданылады. Жанама бақылаудың түрлілігі деп зерттелетін уақиғалардың (есеп, жазба және т.б) мазмұнын беретін құжаттармен танысуды, сауалнаманы, биографиялық ақпаратты оқуды айтуға болады. Делдал арқылы жүргізу тек басқа адамдармен ғана емес, техникалық құралдармен де жүзеге асыруға болады. Мысалы, бақылаушының қатысуынсыз жұмыс жасайтын видео немесе дауыс жазатын аппаратура қолдану арқылы автоматты түрде жүзеге асыру.

Арандатушы (азғындатушы) зерттеуші бақыланушыны қандай да бір әрекетке немесе амал жасауға итермелеу арқылы жүретін бақылау әдісі. Бұл амал әдетте зерттелетін құбылыс пен бақылау процедурасы мен уақытына сай келуі үшін қолданылады. Сонымен қатар, кейбір зерттелуі қажет әрекеттер мен амалдар әдеттегі жһшартта саналы түрде бүркемеленеді (маскаланады), бұл өз кезегінде олардың бақылануын қатты қиындатады. Мысалы, саудадағы жалғандық, алдау.

Арандатушы емес – бақыланатын уақиғалар жүрісіне арнайы арандатушы әсерін қарастырмайтын процедуралық бақылау әдісі.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет