Әли Бер 1492 жылы қараша айында соғысқа аттанған кезде қаза табады. Оның ұлы Бакари Даоның

І Мұхаммедтің тұсында мықты әскер қатары болды. Үлкен ер адамдар әскер қатарына қосылуды шақырды, әскери іс біткен соң өз бұрыңғы тіршілігіне қайта оралуға рұқсат етілді. Бұл мемлекеттің экономикасының мықты болып дамуына әкелді.

І Мұхаммед билік кезінде көптеген елдерді жаулап алып 1506-1507,1512,1513 жылдары хаусандықтармен Кациноны жаулап, және басқа хаусандық кебби мемлекетімен әскери шартқа отырды. 1517 жылы Кама Кейта бсқарған Багана елі жанданып, Гао жерінде ішінара соғыс болып Сонгай державасы әлсіреп, көршілес елдер шапқыншылыққа шықты. Сонгай елінің билеушілері шаруашылығында әрбір 300-500, тіпті 1000 құлдан ұстаған. Құлдар ақырындап қарапайым шаруаларға айналып,өз қожайындарына төлем ақы төлеп тұрды. Екінші қатардағы құлдар өздерінің әке-шешелері сияқты біреуге сыйлық ретінде берілген жоқ. 3-4-ші сатыдағы құлдар бос болып есептелді., дегенмен бұрынғы қожайындарына экономика жағынан бағынышты болды. Құлдар сонгайдың тарихи даму жағына да көмектесті.

Сонгайдың қалалық шаруаларының азық-түлік шаруалығы мемлекетте жақсы дамыды. Тимбуктудың «Тарих-аль-Фетташ» сонгайдың шежіресінде 26 тігін шеберханасы әрбір 50 жұмысшыға дейін жеткен. Шеберхананың 70-тен 100-ге дейін жеткен жұмысшылары болған. 11

Сонгайдың тарихи құлдар мен жартылай бос адамдармен байланысты болды. Двюгоран құлдар тобы сонгай мемлекетіне қарсы шығып, олар Туарегов және Санхаджей халқымен аз шайқасқан жоқ.

Құлдар тобы Сонгайды әлсіретіп, мемлекеттің құлдырауының негізгі факторы болды.

Мемлекетті 16 санновниктен құрылған адамдар биледі. Бұл санновниктер басқа билеушілер сияқты құлдар ұстады, жер иеліктері болды. Вагадугу және Ятенге, т.б. мемлекеттерде құлдарды сататын базарлар болған.

Екінші ірі мемлекет- ХІІ ғ. пайда болған Ятенге, астанасы- Гурси. ХІІ-ХІУ ғғ. территориясын Сонгай мемлекеті мен Мали билікті атадан мирасқа қалған адмдар билікті жүргізді. Олар әдейі бастыққа моси тайпасынан шыққандар болды. Жаулап алынған жерлер «жер бастықтары» жергілікті тұрғындар басқарды. «Жер бастықтары» ауылшаруашылығы туралы шешімдер қабылдап отырды.

Ятенгеде жиі салық төлеп тұрған, салықты- нионьсе, само, диула, фульбе тайпалары төлеп тұрды. Мосилер салық төлеп тұрған жоқ, салық, кеден жинағы және сауда керуені шөппен, тұзбен, малмен жиналып тұрған.

Б) Хаусандық мемлекеттер

Сонгайдың кең территориясының шығыс бөлігінде Чад көліне дейінгі жерде Хауса тайпасы қоныстанды. ХІІІ ғ. Суданның тарихи деректерінде Орталық Суданда деген дерек бар. Арабтың саяхатшысы Лев Африканский Хауса тайпасының мәдениеті, әлеуметтік жағдайы туралы мінездеме берген.

Хаусада құлдар рөлі өте маңызды болды. Олардың еңбектері кеңінен таралған. Нақты хаусандық мелекеттің тарихы туралы деректер жоқ. Хаусанның УІІІ-Х ғғ. жылнамаларында қалаларына жататыны туралы мәлім ғана бар. Экономика жағынан Хаусанның негізгі қаласы- Кано. Кано көптеген қалалармен сауда-саттық қатынаста болды. Әсіресе кола жаңғағымен Гонджа мемлекетімне байланыста болды. ХІУ ғ. Хаусандық мемлекеттерде ислам діні пайда болды. Бірақ, ислам дінін негізінен үкімет басшылары мен қала тұрғындарының біраз бөлігі қабылдады Дегенмен, ауыл аймақтарда африкандық анимистика дініне сыйынды.

ХІУ ғ. І жартысында Каноның гүлденген кезі еді. Каноның жаңа астанасы салынды, мешіттер мен құрылыстар тұрғызыла бастады. Хаусанның қалаларына көз тігкен –Сонгай мемлекетінің жау патшасы Барну болды. Бұл екі елді бір-біріне сауда –саттыққа қарсыластыққа әкеп соқты. ХУІ ғ. Сонгай халқы, құлдыраған кезде Хаусан мемлекеті гүлденіп, өз тәуелсіздігін алып, жандана түсті. Жетістікке қол жеткізген Хаусанның халқының арқасында болды.

В) Йоруба мемлекеті

Нигерия және Дагомеяның оңтүстіктегі Африканы ежелгі мәдени орталығы болды. Осы аймақта жататын ХУ ғ. халықтар туралы нақты деректер жоқ. Сөйтсе де, қолда табылған археологиялық қазбалардан бұл халықтардың мәдениеті жоғары дамығанын көрсетеді. Күміс және қоладан жасалған мүсіндер Бенина, Нупе, Иле, Ифе терракоталық статуеткалар дәлел. Йоруба қаласында санаулы жүз мың ғана халық тұрған, және үлкен ғимараттары болған.

Г) Эфиопия

Жаңа замандық ұзақ тарихы бар Эфиопия Африка еліне жатады. Эфиопияның солтүстік жағында Аксум деген мелекет құрылды. Солтүстік-шығысыта Африканың сауда орталығы болған. Негізгі айналысқан шаруашылықтары- егіншілік және мал шаруашылығы болды. Шаруалар арпа, бидай, күріш, қант таяқшаларын өсірді. Кең көлемді бау-бақшаны жақсы меңгерген. Көп территорияларын жасыл ормандар алып жатты. Қолөнершілер әртүрлі мата түрлерін өңдеумен, тері өнімдерінен неше түрлі заттар, үй бұйымдарын тоқумен шұғылданған. Африканың ең үлкен сауда орталығы Аксум барлық жерлерге аты жайылған. Аксум жерінде грек саудагерлерінің саны көп болды. Аксум мен рим – грек қарым-қатынасы грек мәдениетіне әсер етті.

Аксумның гүлденуі ІУғ жатады. Аксумның патшасы тек қана Эфиопияның облыстарына билік жүргізіп қана қоймай, сонымен қоса Оңтүстік Африка аймағында биледі. Аксум Суданның мемлекетінің Мероэ деген қаласын тартып алды. Шамамаен 353 жылы Аксум Византия патшалығымен сауда-саттықпен тығыз байланыста болған кезде, Аксум християн дінін жариялаумен байланысты болды.

УІІ ғғ. Арабтар саудагерлерінің қатысуымен Аксум құлдырай түсті. Саяси және әлеуметтік жағдайы да өзгерді. 630-640 жж. Арабтар Аксумның ішкі жағдайын құлатты. Армахан ислам дінін таратып, оңтүстік Эфиопияға әсерін тигізді. УІІ-Х ғғ. аксумдықтар ақырында Абиссин аймағына тарала бастады. Бұл процессс бірнеше 100 жылға созылды. Аксумдық патшалар орталығы биліктері әлсірей бастады. Аксум бірнеше бөліктерге бөлінді.

Хғ. Эфиопияның ескі астанасы құлады. Аксумдық патшалығы өмір сүруді тоқтатты. Эфиопия жаңа патшалықтың қолына түсті.(Фалаша-иудей тайпасы болуы мүмкін). Себебі Эфиопия жылнамаларында Хғ-дан ХІІ ғ-ға дейін Аксум туралы хабар бермейді. ХІІ ғ. билік християндық династия Загвей биледі. Бұлар Ласта ақсүйектерден шыққан. Осы династия 100 жыл өмір сүрді. Династины билеген Лалибала, тауларда християн шіркеуін қашап салдырған. Осы тамаша ескерткіштер орта ғасырлық Эфиопия архектурасының бірі.

ХІІІ ғ билік басына Соломондар династиясы келді. Өзін жаңа Эфиопияның билеушісімін деген Хайле Селассие болды. бұл династияның бірінші билеушісі Йекуне-Амлаке (1270-1285жж). Эфиопияның астанасы- Шао ауылының Анкобер қаласына ауыстырылды. Бұл бұрыңғы Эфиопияның оңтүстік аймағы болған. Орта ғасырдағы Эфиопияны билеген әрбір билеуші өз пайдасына мемлекетті басқарған, өз қалтасына кедейлердің ақшаларына, салықтарына күн көріп отырған. Феодалдардың жерлерін өңдеумен шаруалар мен құлдар айналысқан. Орта ғасырда Эфиопияда салық ісі асты. Ерекше салық «дерго» болды. оның анықтамасы- басшылар мен ақсүйектер салық төлеген жоқ.

Орта ғасырларда үй құлдары болды. құлдардың еңбегінің сауда орталығында қолданылған. Құл ұстау Эфиопияның заңымен тіркелген. Егер құл ұстаушы өзінің құлын өлтірсе, басқа адамдар сияқты жазаланған. Ал құл өзінің қожайыны туралы заңға шағымдануына құқылы болды. Шаруа болған құл сатылуға тыйым салынды.

Мемлекеттің феодалдардық жағдайы, ішкі саяси жағдайы, кеден ісі, сауда –саттық ісі нашарлай, әлсірей түсті. Кеңінен таралған сауда керуені болды. Билікте мұсылмандар болғандықтан саудагерлер феодалдық және мемлекеттік іске қатысқан жоқ.

Д) Конго

ХУІ ғ Батыс тропикалық Африканың халықтары әр түрлі сатыда тұрды, тек біраз бөлігі ғана өз мемлекеттерін құрды.

Жалпы қоғамның адамдары әртүрлі жазаға ұшырап отырған. Аң аулау мен балық аулау екінші сатыдағы жұмыстар болды. Ағаш бұйымдарын, піл сүйектерінен түрлі бұйымдар жасаумен шұғылданған. Барлық жерлерде сауда дамыған кез еді. Базарларда тұз сататын керуендер терілер, тоқылған заттар астылды. Бұл жерлерде құлдар да жүрді. Құлдардың қожайындары ақсүйектері болған. Құлдарды басқа елдерге сатып жіберуге , өлімге қиюға құқылы болған. Қарыз құлдар, құлдардан туған балалар «үй құлы» немесе «ошақ құлы» деп есептелді, олардың жағдайлары оңай болды. Еуропаның құл саудагерлері құлдармен өте қатыгез болды. Бұл құлдар қашып кетуіне әкеп соқты (бұл Сан- Томе теңіз жағалауында 4 жылға созылған).

Ел басшысы- патша Конгон, толығымен биледі. Лата әр жерге ақсүйектер отбасынан шыққан адамдарды билік басына қойды, және туыстары билеген. Конго жерінің Нзинга-а-Нкуве қаласы християн дінін қабылдап Жоао да Сильва атымен аталды. Астананың аты Сан Сальвадорға ауысты. Бұлар партугалдар мен римдіктермен қарым-қатынаста болды. Ішкі саяси жағдайдағы құл сату айналысуы, және соғыстар Конго мемлекетін әлсіретті.

Ж) Луба

ХУІ ғасырдың І жартысында Катанги территориясында Луба мемлекеті негізін салды. 1959 жылғы Кисале өзенің жағалауындағы қазба жұмыстары ХІІ-ХІІІ ғ мәдениеттің дамуына көз жеткізеді.

Луба өзінің гүлденуі Танганьики көлінен шығыстағы Бушимани көліне дейін, Маньемнен солтүстіктің Замбидің шекарасына дейін созылып жатты. Болуба өзінің жаулап алынған жерлеріне де қоныстанып отырды. Талқандалып, таралған халықтар Конго жеріне аттанып қоныс тапқан. Катанги және балуба жерінің халықтары мыс пен тұзға бай болғандығы соншалықты, бүкіл Орталық Африкаға дейін жайған.

Билік басында жер иеліктің қожайынымын деп есептегендер отырды. Оның қолында саяси және діни билік болды. Билеушілердің қатарына ақсүйектер де кірген, оның көбі әскер басшылары болған. Әрбір билеушілер әр аймақты, округтерді басқарып отырған. Көпшілікті құраған жер иеленушілер еді. Әрбір отбасы жерлерді өңдеп, өз жерлеріне қожайын болған. Жиған тергендерінен жоғарғыларға төлем төлеп отырды. Катангидің жер иеленушілері, саудагерлері, балықшылары, аңшылары өздерінің еңбектерімен айырбас жасаған. Ақша ретінде мыстың әртүрлі формалары жүрді.
Әдебиеттер:

1. История средних веков. Т,1.М., 1997.

2. История средних веков. Т,1.М., 2000.

3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.

4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.

5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.

6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров, И.О. Евтухов. Материалы по истории древнего мира средних веков. Минск. 2004
13-лекция. Батыс Рим империясының құлауы.

1. Батыс Рим империясының құлауы.

2. Халықтардың ұлы қоныс аударуының себептері.

3.Герман тайпаларының көшіп қонуы.

4. Батыс Рим империясының құлауы.

1.Рим империясының құлауы және жаңа әлеуметтік құрылымдардың қалыптасуы: феодализм синтезі.

Батыс Еуропа тарихындағы феодалдық қоғамдық жүйенің біртіндеп орнығуы, варварлық басып енулер терең ішкі қайшылықтардан, өндірістің құл иеленушілік тәсілінің дағдарысы нәтижесінде Рим империясының құлауы, империя жерлерінде V ғасыр аяғында жаңа қоғамдық қатынастарды дамытуға және феодализмге өтуге қажетті жағдайлар жасалған варварлық мемлекеттердің пайда болуы жүйелі қарастырылған.

Орта ғасырда орын алған қоғамдық құрылыс, герман тайпаларының Рим империясы жерлеріне қонстануы нәтижесінде өнім өндіруші көпшілік арасынан ерікті ұсақ жер иеленуші – қауымдардың кең орын ала бастауы, феодалдық қатынастардың әр елдер әр түрлі деңгейде қалыптасуы, ірі – ірі феодалдық жер иеліктердің пайда болуы, ерікті ұсақ материалдық игіліктердің пайда болуы, ерікті ұсақ материалдық игіліктерді өндірушілердің феодалдық – тәуелді шаруаларға айналуы, саяси мекемелердің және феодалдық қоғам идеологисының шығуы – Батыс Еуропада феодалдық қоғамдық – экономикалық жүйенің орнығу үрдістері жан – жақты қарастырылған.

Қазіргі Еуропа халықтары мен мемлекеттерінің тарихи әдебиеттерінде шартты түрде айқындалған «орта ғасырлар» дәуірінен бастау алды. Көне дәуірде Еуропа ұғымы (семиттік тіл төркіні Эреб), географиялық жағынан Батыс деген ұғымда, Азия (түбірі Асу), немесе Шығысқа қарым – қатынасты қолданылды. Еуропа ұғымы шын мәнінде халықтар мен мемлекеттердің территориялық тұтастығын, экономикалық, әлеуметтік – саяси және рухани дамуы тарихының жалпылығын байқатады. Сонымен бірге оның батыс бөлігінің өзіндік ерекшелігі орта ғасырлар дәуірінде айқындалады. Иә, Шыныменде осы орта ғасырлардағы әртүрлі елдердің аттары, саяси-мәдени жағдайы сипатталып, анықталған.

Орта ғасырлар дәуіріндегі Батыс Еуропаның тарихи ұғымына мына елдер: Англия, Франция, Германия, Швейцария, Бельгия және Голландия, Пиреней және Апеннин түбектері мемлекеттеррі, скандинав елдері – Дания, Норвегия, Швеция, сонымен бірге Византия енеді. Соңғы елдің шекаралық жағдайына қарамай, еуропалық өркениет өміріне тигізген үлкен ықпалы оның Батыс және Шығыс тарихына ортақ екенін айқындап берді.

Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында Батыс Еуропаның көпшілік бөлігінде едәуір романданған және Рим империясының құрамына енген кельт халықтары орналасқан, оның кейін Ұлы халықтар қоныстануы дәуірінде бұл территорияларға герман тайпалары орналасты, бұл мәселені белгілі тарихшы профессор К.Т.Жұмағұлов жүйелі зерттеген.

Феодализмнің қалыптасуы – ұзақ және көп жақты күрделі процес. Кейінгі көне және варварлық қоғам жағдайында феодалдық қатынастардың қалыптасуының алғы шарттыры пайда боллды. Батыс Еуропада феодализмнің оның әрі қалыптасуы осы екі қоғамның бір – бірімен күресі мен өзара байланысы жағдайында жүрді. Екі қоғамдық жүйенің өзара байланысы элементтерінің синтезі нәтижесінде сапалы жаңа қатынастар туды. Тіптен көне өркениет шебінен алыс жатқан аудан – Скандинавияға тікелей болмаса да жанама түрде ықпал етті. Сауда және континент бөліктірмен саяси байланыстар христиандық шіркеу және көне дәуір қойнауында пайда болған құқық, технологиялық және идеологиялық байланыстар арқылы жүрді.

Варварлар шапқыншылығына ұшырамаған Оңтүстік Италия жағалаулары Прованс, Батыс Жерорта теңізі аралдары туралы да осылай атауға болады. Тікелей варварлар басып алушылығы бұл жерлерде, варварларға тәуелді аудандар арқылы, бұл жерлердегі көне классикалық қоғамдық қатынастары едәуір әлсіреді; бұрынғы экономикалық байланыстардың бұзылуы, әлеуметтік – мәдени, климаттық өзгеруі т.б.

Көне және варвар бастамалары неғұрлым теңескен жерлерде феодалдық синтезі тез жүрді, бұған Солтүстік – Шығыс Галлия дәлел болады. Онда феодализм VІІІ – ІХ ғасырлардың өзінде – ақ қалыптасқанды, феодализмге дейінгі сарқыншақтары рулық және құл иеленушілік белгілері әлсіз күйінде қалды.

Феодалдық синтездің тез жүруі әр түрлі жерлерде көптеген факторларға байланысты болды. Оның ішінде бірінші орынға бір территеориядағы орналасқан варварлар мен римдіктердің өзара қатынастары. Бұрынғы империяның көпшілік провинцияларында германдықтар барлық тұрғындардың 2-3 % құрады. Кебір жерлерде, айталық Испанияның Бургос, Толедо аудандары, Оңтүстік Галлияның Тулуза, Нарбонн, Италияның Павия және Вероныда да германдықтар саны басым болды. Британияда және Токсандрияда, Рейн және жоғары Дунайда германдар басым болды, ол Солтүстік – Шығыс Галлияда галлоримдіктерден шамамен 1:10 қатынаста болды. Тұрғындарының санының азшылығын қарамастын, бұл аймаққа германдықтар ықпалы басым болып феодализм басқа жерлерімен салыстырғанда біршама жақсы дамыды.

Қалыптасып келе жатқан варварлар мемлекетінде, кейінгі Рим мемлекетіндегі сияқты, еріксіз өндіру күші болмады. Герман қауымдарның жағдайы ірі жер иелерінде тәуелді бола тұра, көне заман құлдарының немесе колондарының жағдайына дейін төмен түсе қойған жоқ. Олардың тәуелділігі тәуелділіктің жаңа формасындағы, қаналушы тікелей өндірушілердің өз еңбегіне мүдделі болуы үшін қоғамдық даму қажеттігіне сай біршама икемдірек болды. Жаңа қоғамдық топтардың қалыптасуына, бір жағынан, Рим қоғамның антагонистік топтардың қалдықтары – ірі жер иелері, екінші жағынын, құлдар мен колондар едәуір рөл атқарды. Римнің ірі жер иелерінің бір бөлігі құл иеленушілік қоғамның күйреуімен және варварлардың жаулап алуымен байланысты, олардың жағдайларындағы бүкіл өзгерістерге қарамастан, жүздеген құл мен колондар өңдеп отырған кең байтақ имениелерді әлде иелене берді. Әйтсе де, ірі жер иелерінің сипаты біртіндеп өзгере берді. Герман жаулаушылығы құл иеленушілік шаруашылықтың феодалдық шаруашлыққа айналу поцесін тездетті оның бастамасын тіпті Рим империясында да байқауға болатын еді. Енді ірі имениелер антик заман құлдарын қанауға негізделмеді, еркін емес және тәуелді ұсақ жер иеленушілердің әр түрлі категорияларының еңбегін қанауға негізделді. Римнің көптеген ірі жер иеленушілері германдық әскери қызметтегі ақсүйектермен бірге қалыптасып келе жатқан феодалдар тобы құрамына енді. Дәл сол сияқты тәуелді шаруалар тобы қалыптасуна Римнің де, герман тектес тікелей өндірушілердің де әр түрлі жіктері қатысты. Баяу, бірақ римдік жер иелік феодалдық вотчинаға айнала берді.

Варвар корольдіктерінде мемлекеттік аппарат Рим әкімшілік жүйесінің азды – көпті ықпалымен қалыптасыты. Мемлекеттік аппарат бұрынғы маңызын жойып, корольге толық тәуелділікте болды. Король жоғары әскери, заң шығарушы, әкімшілік және соттық өкімет өкілдігімен пайдаланды. Рим ықпалының нәтижесінде әр түрлі герман тайпаларында рулық және қауымдаық шектеушіліктен ерікті иелік – аллодқа көшуі жүрді. Жергілікті жерлерде әкімшілік, қаржылық және соттық өкімет билігін корольдің лауазымды адамдары жүзеге асырды.

Варвар корольдіктері Рим саяси құрылысының бірқатар белгілерін алғанына қарамастан, олардың Рим империясыныан түбегйлі айырмашылығы болды. Бұл корольдіктер Рим империясындағы құл иеленуші таптың мүддесін емес, жаңа қалыптасқан келе жатқан феодал табының мүддесін көздеді. Олардың әскери құрылымы жалдамалы армияға емес, халық жасағына негізделді. Әкімшілік жүйесінде Римге қарағанда едәуір қарапайым болды. Әкімшілік басқаруда корольдің әр түрлі тапсырмасын орындаған король жасақшылары кеңінен пайдаланды. Король өкіметін ақсүйектер және діни ақсүйектер қолдап отырды. Маңызды істерді айталық, соғыс пен бейбітшілік мәселелерін, жер бөліп беру, зағдар шығаруда король жоғарғы әскери қызметтегі ақсүйектермен және жоғары дін басыларымен бірігіп шешіп отырды.

Кейінгі Рим және бар жатқан алғашқы қауымдық германдық қатынастардың синтезі Батыс Еуропадағы қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінде феодалдық қатынсатардың дамуын біршама тездетті. Ұзақ уақыттар бойына еркін шаруалардың, қауымдық қатынастардың біраз қалдықтары сақталып қалды.

Рим және герман қатынастарының жиынтығы, анағұрлым толық жүзеге асырылғанына елдерге қарағанда, ерте орта ғасырдың жағдайында шаруалардың феодалға тәуелділігінің ауыр формасы біршама жеңілдеу болды. Саяси құрылымда ру – тайпалық құрылысы тән басқару ұйымының сарқыншақтары - әскери демократия ұзақ сақталды.

2. Халықтардың Ұлы қоныс аударуы және оның себептері, ықпалы.

IV – VІ ғасырда варвар тайпалары Рим империясын құлатқан кезең Еуропа тарихына халықтардың Ұлы қоныс аудару заманы ретінде енді. Аталған тарихи кезеңде бүкіл Еуразияны қамтыған және оның саяси, этникалық мәдени бейнесін өзгерткен процестер өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы тарихи поцестер нәтижесінде антика заманынан келе жатқан өркениеттің күйреп, феодалдық қатынастардың орныға бастаған дәуірі еді.

Варварлық басып кірулердің Европа тарихы үшін зор маңызды болды. Бұл басып кірудің нәтижесі терең ішкі қайшылықтардан, өндірістің құл иеленушілік тәсілінің дағдарысынан, бұқара халықтың күресінен күні біткен Батыстаға құл иеленушілік Рим империясының құлауы болды. Европаның саяси картасы өзгерді. Бұрын Батыс Рим империясы қамтыған теритррияларда 5 ғасырдың аяғы мен 6 ғасырдың басында жаңа қоғамдық қатынастарды дамытуға және феодализмге өтуге қажетті жағдайлар жасалған варварлық мемлекеттер пайда болды.

Батыс Европаның әлеуметтік – эконмикалық және саяси құрылысында терең өзгерістер болды.

Варварлардың римдік жер иеленушілерді жекелеп немесе толық экспроприциялауы шаруашылықтың құл иеленушілік жүйесіне күшті соққы болып тиді және оның әлде қашан ерте басталған ыдырауын тездетті. Қоғамның құрылысы өзгерді. Германдықтардың Батыс Рим империясы территориясына қоныстануы нәтижесінде өнім өндіруші көпшілік арасынан ерікті ұсақ жер иеленуші – қауымдастар маңызы орын ала бастады. Құл иеленушілік қоғамнан гөрі прогрессивті феодалдық қоғамға өтуге күшті кедергі болып келегн Рим құл иеленушілік мемлекетті жойылды.

Батыс Рим империясының құлауы және оның территориясында варварлық германдық корольдіктердің құрылуы, Римнің құл иеленушілік құрылысы мен рулық құрылысының орнына германдық феодалдық құрылысты әкелген терең әлеуметтік төңкеріс пен әлеуметтік ревалюция болып саналды.

Варварлық корольдіктер жаңа феодадық мемлекеттердің қалыптасуына негіз болды, оларда Батыс Европаның жаңа халықтарының тууы жүріп жатты.

Қазіргі заман тарихи – демографиялық зерттеулер Орта ғасырдағы халықтардың жаппай қоныс аударуының басты тенденциясын және оған әсер еткен факторлардыанықтауға мүмкіндік беріп отыр. Бұл зерттеулер сонымен қатар ірі миграциялық процестер жүрген сол дәуірде – адамдардың аса үлкен топтарының қоныс аударуының нәтижесінде еуропа континентінің этникалық бет – бейнесі түзеліп, оның мәдени және шаруашылық игеру процесі жүзеге асқан.

Миграция процесі – қазіргі заманғы және барлық тарихи қоғамдарға да тән құбылыс. Бірақ орта ғасырдағы бұл тарихи процесстің өзінің көп ғасырдық дәуірдің әртүрлі кезеңіне қарай әртүрлі ерекшеліктері мен формалары болды.

Егер ортағасырдағы бұл Ұлы қоныс аудару, Ежелгі дәуірдегідей кейінгі кезеңдегіден өзіне бүкіл халықтарды тартумен және қысқа уақыт ішінде толығымен жаңа орынға қоныстанумен ерекшелінді. Герман тайпаларының қоныс аударуы дәл осындай сипатта болды. Тарих ғылымына Ұлы қоныс аудару атымен кірген осы Тарихи процесс нәтижесінде Батыс еуропа халықтары бірталай жаңарғаны туралы жазба және археологиялық түп нұсқалармен қоса топонимика мәліметтері – «Ұлы қоныс аударуды» еске түсіретін село мен облыстар атаулары дерек береді.

Біздің заманымыздың IV – ғасырларның аяғында варвар тайпаларының айрықша ірі, жаппай көшуі мен олардың әдетте «Халықтардың Ұлы қоныс аударуы» деп аталатын Рим империясының територриясына басып кіруі басталды. Герман және герман емес варвар тайпаалырынң империяға, біріншіден олардың расында өндірістік күштерің өсуімен сүліктік және әлеуметтік теңсіздіктің және ,екіншіден, байлықты молайтуға, жер мен әскери олжаны иемденіп алуға тырысуынан туды. Бұл кезде соғыс герман тайпалары үшін әдетке және тұрақты кәсіпке айналды. Рим империясы өзінің ұлан байтақ, жақсы өнделген жерлермен және бай қалаларымен варвар үшін ерекше тартымды күшке ие болды.

Отырықшылдыққа көшудің нәтижесінде тұрмыс дәрежесінің көтерілуінің салдары, халықтың өсуі де «Ұлы қоныс аудару» факторларының бірі болды. Сонымен бірге герман тайпалары сырттан да қысымға ұшырады. Олар қоныстану үшін жерлерді керексінген көршілерінің шабуылдарын да бастан кешірді. Территорияға деген ерекше қатты мұқтаждықты Азияның көшпелі тайпалары бастан өткерді, олар өздерінің тәсіліне байланысты кең байтақ кеңістікке ие болуға тырысты. Егінші тайпалар көшпелілердің саны көп атты әскерін ойдағыдай қарсылық көрсетуге қабілетсіз болғандықтан, орын тепкен территорияларын қалдырып кетіп отырды да, өз кезінде қонысатануға жарамды аймақтары үшін басқа варвар тайпаларымен немесе Риммен күрес жүргізді.

Біздің заманымыздың IV ғасырының аяғынан бастап VІ ғасырға дейін болған варвар тайпаларның ілгері жылжуы бұрын болған қоныс аударулардан өзінің аумағы жағынан да, сипаты жағынан да өзгеше болды. Бұл қоныс аударуға варвар тайпаларының көпшілігі қатысты, олар Еуропаның территориясымен мыңдаған километр ілгері жылжыды. Варварлар Рим мемлекетінің шекаралық аймақтарына шабуыл жасаумен қойған жоқ, сонымен бірге империяның ішкі аудандарына да басып кірді. Өндірістің құл иленушілік тәсілінің тереңдей түскен дағдарысы жағдайында, бұқара халықтың өздерін езушілерге үздіксіз күресінен, әлеуметтік қайшылықтардан әлсіреген Рим империясы жаулап алушыларға нәтижелі қарсылық көрсетерлік емес еді. Рим құл иеленушілік мемлекттің азапты қысымына ұшырап отырған езілуші таптар – құлдар, колондар, зорлық көруші шаруалар варварларға әр түрлі формада тірек бола білді.

Батыс Рим империясы V ғасырдың соңында құлады. Рим құл иеленуші қоғамы құлдар мен колондардың жаппай қозғлысы мен варвар герман тайпаларының шапқыншылығынан құлаған болатын. Азамат баласы тарихындағы алғашқы үлкен тарихи кезең – ежелгі дәуір тарихы осылай аяқталып, ортағасыр тарихы басталған болатын. Ортағасырда ерте дәуірдегідей құл иеленуші қоғам құрылысы емес феодалдық басыбайлық қоғам құрылысы биілік басына келді.

Герман тайпалары ерте кезден Италияның солтүстігінде өмір сүріп, негізінен – вольттер, германдықтар, свевтер – деген үш үлкен – топқа бөлінді. Олардың қоғамдық құрылысы рим құл иеленуші қоғамына мүлде қарама – қайшы болды. Варвар герман тайпаларында мемлекет болған жоқ, қоғамдық таптар толық мағынасында қалыптаспаған еді, варварларда қоғамдық қатынастың басты түрі ретінде әлі де рулық қатынас болып табылды. Варвар герман тайпаларының тұрғындарының басым көпшілігі еркін адамдардан тұрып, олардан рулық және әскери ақсүйектер басым тұрғынымен, қатынастары таптық сипат алған жоқ.

Бұл тайпаларды IV - VІ ғасырларда құлдырай бастаған алғашқы қауымдық құрылыс болды. Осы тайпалармен Рим бірнеше жүз жыл соғыс жүргізді. Рим варвармен соғысында жеңіске жеткен жағдайларында, оларды құлға айналдырып отырған.

Ғұндар Орта – Азияның шығысынан келіп үлкен тайпалық одақ құрды, өз құрамына Солтүстік Кавказ тайпаларын қоса отырып. Бұл ғұн тайпаларының негізі мал шаруашылығымен айналысатын көшпенділерден тұрды. Осы тайпалардың этникалық құрамы – түркілерден тұрып, бұлардың арасында моңғолдар маңызды бөлік құрады. Орталық Азиядан келеген ғұн тайпалары 375 жылы остготтарға үлкен соққы беріп, осы тарихи дала Ұлы қоныс аударудың басы деп есептеледі. Ғұндардың қашқан вестгот тайпалры Дунайдан өтіп, римдіктер жерлерін қоныстанды. Олар ғұндарға тәуелді болудан қашып, шығыс рим императорымен келісімге келіп, Балқан түбегінде федерат ретінде қоныстануға рұқсат сұрады. Император билігі бұған келісім беріп, 376 жылы вестготтықтар миллионнан аса адам (оның ішінде 200 мыңы қаруланған ер адамдар) Дунайдан өтті. Оларға қоныстануға Мезия мен қазіргі Болгария жері берілген.

Халықтардың Ұлы қоныс аударуының себептері. IV – VII ғасырлар кезеңі Еуропа тарихына халықтардың Ұлы қоныстануы деген атпен еніп, төрт жүз жылдықта миграциялық процестердің шыңына жету, бүтіндей континентте этникалық – мәдени және саяси бейнені түбірінен өзгеріске түсірді. Бұл дәуір – көне өркениеттің аяғы және феодализімнің жандануы.

Мүліктік және әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі варвар тайпаларының әр түрлі жіктерін жаңа бөтеннің жерлерін басып алуға итермелейді. Сонымен бірге Шығыстан дала көшпенділерінің қоныс аударулары да әсер етті. Алайда бір уақытта адамдардың әр түрлері тайпалық тобырларының қозғалысқа келуінің тағы бір себебіне ІІ ғасырдан бастап климаттың суытуы V ғасырда өзінің биік шыңына жету, еуразиялық алқаптардағы көшпенді халықтардың ылғалды жерлерге қарай қоныс аударуы Еуропаның көптеген варвар тайпаларында рулық – тайпалық құрылыстық ыдырау кезеңінде қабаттасып келді. Халықтар жылжуының басты себебіне сонымен қоса сыртқы саяси факторлардың да әсері болды. Варвар тайпаларының (әсіресе көшпелі) бір – біріне толассыз шабуылы және оларға қарсы тұруды Рим империясының әлсіреуі орын алды. IV – V ғасырларда ұлы халықтар жылжуына герман және түркі, оның кейін славян және угро – фин тайпалары басты орын алды.

3.Герман тайпаларының жылжуы. Германдықтардың орналасуы Германияның солтүстік, теңіз жағалаулары, Ютландия және Оңтүстік Скандинавия болды. Оңтүстікке қарай кельттер, шығысына славяндар мен балттар орналасты. Герман жаулаушылығының алғашқы толқыны кимверлер мен тевтондардың үлкен жылжушылығын тудырды, ширек ғасырда жарты Еуропаны қамтыды (шеткілері: Ютландия, Венгрия, Испания) және б.э.д. 102 – 101 жылдары Батыс Алып маңында Гай Мари оларға тойтарыс берді. Олардың шабуылының екінші легіне б.з.д. І ғасырдың 60 – жылдарында свевтер Ариовистің басқаруымен Шығыс Галлияға орнығуға ұмтылды. Оларды б.э.д. 58 жылы Цезарь талқандайды. Алайда бұл уақытта германдықтар орталық Рейнде мықтап орналасқанда, жүзжылдықтың аяғында Дунайда жергілікті кельттердің көпшілік бөлігін ассимиляциялады. Германдықтардың оңтүстік бағыттағы жылжуларын римдіктер тоқтатты, одан кейін б.э.д. І ғасыр аяғынан олардың жаулаушылығы негізінен шығыс және оңтүстік – шығыс бағыттарында, жоғарғы Эльба мен Одер, орталық, оның кейін төменгі Дунайда жүрді.

Б.э. 9 жылы Тевтобург орманында талқандалғаннан кейін римдіктер Германияны жаулап алу ниеттерін біршама тоқтатты. Герман территорияларына өте сирек болса да енулері тек шерулер жағдайында ғана, ал көптеген тайпаларды бір – біріне қарсы айдап, салу, арандату т.б. жолдармен жүргізілді, шекаралық варварлар шабуылына тойтарыс беру және оларды болдырмауға әр түрлі әрекеттерді қолданып отырды. Шекара Рейн және Дунай бойымен орналасып онда көптеген легиондар орналасқан қорғандар салынды. Б.э.д. І ғасырдардың 30 – жылдарында Шварцвальд ауданында мықты бекіністер салынды, Рейн мен Дунай аралығындағы жерлерге Галлиядан шақырылған кельттер орналастырылды.

ІІ ғасыр басында римдіктер төменгі Дунай жағынан туындайтын варварлар шабуылын болдырмау үшін Дакияны жаулап алды.

Жағдай ІІ ғасырдың екінші жартысында Маркоман соғысы (166-180 жж). кезінде өзгерді, варварлар алғашқы рет рим шекарасын бұзып, тіптен Италияға қауіп төндірді.

Марк Аврелий оларды әрең дегенде Дунайдың арғы жағына шегіндірді, алайда, осы кезден бастап герман жаулаушылығы жиіленді. Олармен үзіліссіз күресті римдіктер әлсірей берді, әскерлерінің ұрыс қабілеті төмендеп, саны кеміді, римдіктер империяның шеткері територрияларына варварлар тайпаларын орналастыруға дейін барды, оларға шекараны қорғау міндеті жүктелді, рим армиясының өзі біртіндеп варварлана түседі.

ІІІ ғасырдың 50 – жылдарында империя ішіндегі қалыптасқан жағдайды пайдаланып, германдықтар империя территориясының бірнеше жеріне енеді. Римдіктерге өте қауіпті болған Галлияға одан кейін Испанияға басып кірген аламандар мен франктар, солтүстік Балқанда готтардың пайда болуы, елдің ішкі аудандарына теңіз жағынан Пропонтиды және Эгейды жағалауларына қарақшылық жасады. Франктермен аламандар шамамен 260 жылы Рейн асырылып тасталғанымен, соңғылары Лимеске – (Рейн мен Дунай аралығы) – мықты қорғанды алқапқа орналасып алды. 269 жылы Балқанда готар Наиссус түбінде қатты жеңіліске ұшырап Дунайдың арғы жағына шегінді. Алайда, біршама жетістіктерге қарамай, екі жылдан кейін римдіктер өз әскерлері мен азамат тұрғандарын Дакиядан алып кетті. Осыдан кейін шекара бірнеше ондаған жылдар бойы тұрақты жағдайжа болды. Бұдан кейін герман отырықшыларының алма кезек шабуылдарына қарамай (IV ғасыр ортасында франктер мен алмандар жаңа шабуылға ұмтылыс жасады), римдіктер Рейн – Дунай бағыттын тиянақты қорғады: Батыста 406 ж. Дейін, ал Шығыста – VI ғасырдың соңғы ширегіне дейін. Вестготтар. IV ғасырдың ортасында біртұтас гот тайпаларының батыс және шығыс гот одақтары (немесе вест және остготтар) Дунай және Днепр, Днепр және Дон, Қырымды қоса, аралықтарындағы жерлерге қоныстанды. Одан құрамына герман тайпаларымен қоса фракиялықтар, сарматтар, мүмкін, славян тайпалар да кірген болуы керек. 375 жылы остготтық одақты орталық Азиядан көшпелі түркілерден шыққан ғүндар талқандайды. Ғұндар оған дейін угор және сармат тайпаларын, оның ішінде аландарды, өздеріне бағындырды. Енді мұндай жағдай остоттарға да жетті.

Ғұн шапқыншылығынан құтылу үшін 376 жылы вестготтар Шығыс Рим империясы үкіметінен өздерін қорғауларын өтінеді. Олар төменгі Дунайдың оң жағалауы Мезияда орналасқан еді. Арада көп уақыт өтпей рим әкімдерінң вестготтардың ішкі істеріне араласуы және келісілген мәселелерді дер кезінде орындамауларына наразы болған вестготтар көтеріліс жасайды, оларға басқа да варварлар тайпаларынан бөлімдері қосылады. 378 жылы Адрианополь түбіндегі шешуші шайқаста рим әскерлері талқандалып, император Валент мерт болады.

982 жылы жаңа император І Феодосий көтерілісті басып, вестготтарға тек Мезияны емес, сонымен қоса Фракия мен Македонияға орналасуларына мүмкіндік береді. 395 жылы көтеріліс қайта басталып, Грецияны тонайды және римдіктерді жаңа провинция – Иллирияны берулеріне көндіреді. Олар сол жерден 401 жылдан бастап Италияға жиі шабуылдап тұруға мүмкіндік алды. Батыс Рим армиясы бұл кезде көбіне варварлардан құрылған еді. Олар бірнеше жылдар бойына вандалдар мен басқа да германдықтардың шабуылына тойтарыс беріп тұрды. Көп кешікпей римдіктер вестготтықтар тегеуіріне шыдамай варварларға тойтарыс бере алмайтын жағдайға жетті. 410 жылы Аларих көп қоршаудан кейін Римді алады, оны тонап, Италияның оңтүстігне қарай жылжиды; онда Сицилияға өтпекші ойы орындалмай, жолда ол өледі.

Алайда Батыс Рим империясының үкіметі Шығыстан әскери көмек алып жағдайды тез арада түзеді. Вестготтармен келісім жасалып, Аларихтың мұрагері Атаульф император Гонорияның қарындасына үйленіп және Аквитания жеріне орналасуға келісім алды. 412 жылы вестготтар Галлия мен Испанияда империя жауларына қарсы күреседі. Бірте – бірте Оңтүстік – Батыс Галлияға федерат түрінде еніп империя территориясында 418 жылы алғашқы варварлық мемлекет негізделеді.