ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені өсімдіктер систематикасы

Р. Ветштейіннің пікірі бойынша барлық ең қарапайым жабық тұқымдылардың құрылысы қарапайым және бір ғана гүлсерігінен тұрады, немесе гүлсерігі көп жағдайда дара жынысты болады.

Сырт кескіні мен, тік бұтақталмаған діндерімен, жапырақтарымен бенетиттер пальмаға, көбірек ашық тұқымды саговниктерге ұқсас болған. Бірақ саговниктердің стробилдері дара жынысты. Мөлшері әртүрлі болып келетін бенетиттердің стробилдерінің жақсы жетілгені конус тәрізді өсі болады, оған әртүрлі жапыраққа ұқсас органдары орналасады. Төменнен жоғары қарай жабындық жапырақшалары “гүлсерігі” микроспрофильдері және аналығы (гинецей) орналасады. Микроспорангилері бірігіп біршама күрделірек құрылым микроспаринги түзеді. Аналығы (гинецей) тек микроспорофильдері түсіп қалған (протерандрия) стробильдерінде ғана байқалады. Тұқымбүрі аяқшаның ұшында орналасады және интегументері болады. Екі тұқым жарнағы бар ұрығы жақсы сақталған болады. Эндоспермдерінің болмауы ашық тұқымдыларда мүлдем кездеспейтін құбылыс. Бинетиттердің кейбір ерекшеліктері стробилдерінің қосжынысты болуы, жекелеген бөліктерінің орнласу ерекшелігі өсінің формасы, олардың көп жемістері мен жынысының жақындығы болған деген жорамал айтуға мәжбүр етті. Стробилярлық теория бойынша жабық тұқымдылардың гүліне бенетиттердің стробилдеріне де бастама берген, бізге дейін жетпеген, мезозойдың алғашқы кезеңдерінде өмір сүрген архайлық қосжынысты стробилі бар ашық тұқымды өсімдіктер болған. Мұндай стробилді К. Арбер және Д. Пазкине проангостробил деп атаған. Ол өстен жабынды микроспрофилдерден және мегаспрофилдерден тұрған. Прантостробил жабық тұқымдылардың гүліне барлық бөліктерінің құрылысы мен әсіресе микро және мегаспрофилдермен біршама айырмашылығы болған.

Жасанды системаның кезеңі. Бұл кезеңдегі классификацияның басты принципі ұсақ өсімдіктер негізінен бірғана морфологиялық белгілеріне қарай бөлу. Кезеңнің ең жоғарғы жетістігі ботаникамен зоологияны белгілі – бір жүйеге келтірген реформатор К. Линнейдің системасы. К. Линней бар – жоғы 24 класқа бөлген. Автор бұл жерде гүлдегі аталықтардың санын, олардың бірігуін, ұзындығын негізге алған. Соңғы класқа гүлдері жоқ өсімдіктерді жатқызған. Бұл құпия некелілер класы. К. Линнейдің системасының басты кемшілігі әрбір класқа түрлерді топтастырғанда, олардың тек бір ғана белгісін негізге алған. Бір класқа жататын түрлер әдетте нағыз туыстың жақындығымен топтастырылмаған. Гүлдердің құрылысының бір кездейсоқ сәйкестіктер аталықтарының саны шешуші роль атқарады.

К. Линнейдің ситемасы жасанды системалар ішінде прогрессивті болғанымен ол өсімдіктер дүниесінің эволюциясын көрсетпейді.

Табиғи системаның кезеңі алғашқы табиғи системаны 1789 жылы А. Жюссье жариялаған. Ол өсімдіктерді 1-2 белгісі бойынша емес, көптеген жиынтығы белгілерін ескере отырып топтастырған. Ол өсімдіктердің бірнеше органдарының белгілерін топтастырған. Органикалық дүниенің эволюциялық системасын құру принципі. Ч. Дарвиннің “түрлердің шығу тегі” атты еңбегі жарық көргеннен соң қалыптасты. Бұл еңбегінде Ч. Дарвин әртүрлі материалдар негізінде эволюцияның өзін және оны қорғаушы күшін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Т. Дарвиннің эволюциялық бағытта дамуына ескі әдет –ғұрыптармен және метафизикалық кезеңнің қалдықтарымен күресуде маңызы зор.

Филогенетикалық системаның кезеңі Ч. Дарвиннің еңбегінен кейін ғылымда жаңа кезең басталады. Жүз жылға созылған бұл кезеңде жалпы биологиялық масштабтағы эволюциялық морфологияның және жекелеген ғылымның деңгейіндегі осы маңызды мәселелер зерттелді. Дүниежүзінің көптеген елдерінде ондаған филогенетикалық системалар құрылды. Филогенетикалық системаны құрастыруда Б.О.Р. ғылымдарының орны ерекше. Н. И. Кузнецов, Б. М. Козополянский, Н.А. Буш, А.А. Гроссгейм, А.Д. Тахтаджанның системалары жиі қолданылады. Қорыта айтқанда жабық тұқымдылардың табиғи топтарын гүлдерінің құрылысына және өмірлік формаларына қарай бөледі.

Жабық тұқымдылардың классификациясы – жабық тұқымдылар қос жарнақты (Dicotyledoneae) және дара жарнақты (Monocotyledoneal) кластарына бөлінеді. бұл кластардың бір – бірінен ажырататын көрнекті белгілерін келтіреміз.

Қос жарнақтылар. Ұрықтың екі тұқым жарнағы болады. Ұрықтың тамырша келешегінде жанама тамырлары бар кіндік тамырға айналады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетті. Тамырларының формасы көп жағдайда кіндік тамыр. Сабағы өсімдіктің өсу барысында жуандайды. Сабақтың көлденең кесіндісінде өткізгіш шоқтары ашық көлденең кесіндісінде шеңбердің бойымен орналасады, немесе барлығында бірдей өткізгіш цилиндрі болады. Жапырақтары жәй және күрделі жүйкеленуі торлы. Гүлдерінің мүшелері 5 қатар, сиректеу 4 қатар түзіп орналасады.

Дара жарнақтылар. Ұрықтың бір ғана тұқым жарнағы болады. Ұрықтың тамырша біршама ертерек өледі, қосалқы тамырлар пайда болады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетсіз. Тамыр системасы шашақ тамыр. Сабағы жуандамайды, өткізгіш шоқтары жабық. Сабақтың көлденең кесіндісінде олар ретсіз шашыранқы орналасады. Жапырақтары жай, паралель немесе дара тәрізді жүйкеленген болып келеді. Гүлдерінің мүшелері 3 қатар түзіп орналасады.

Жабық тұқымдылар. Ағаштар, бұталар, шөптесін өсімдіктер. Вегетатив органдары көптеген әртүрлі гистологиялық элементтерден тұрады. Арнайы маманданған вегетативтік органдары бар түйнектері, баданалары, тамыр сабақтары. Тұқым бүрін жеміс жапырақшалары жауып тұрады.

Гаметофит. Аналық гаметофиті сегіз клеткадан тұратын ұрық - қабық. Аталық гаметофиті тозаң, вегетативтік және генеративтік клеткалардан тұрады. Аналық гаметофиті эндосперм және екі немесе оданда көбірек архегониялар. Аталық гаметофиті тозаң бірнеше проталиальды, антеридиальды және вегетативтік клеткалардан тұрады.

Ұрықтануы. Қосарланып ұрықтанады, спермияның бірі жұмыртқа клеткасымен, ал екіншісі – екінші реттік ядромен қосылады. Бірақ рет ұрықтанады – спермияның бірі архегонияның бірінің ішіндегі жұмыртқа клеткасымен қосылады.

Тұқымы. Тұқымы тез пайда болады 3-4 аптадан бір вегетативті кезеңге дейін созылады. Эндоспермі триплоидты (3п). Ұрықтың 1-2 тұқым жарнағы болады. Тұқым жемістің ішінде болады. Тұқымның пайда болуы өте жай жүреді (1,5 –2жыл) тозаңдану мен ұрықтанудың арасы 13 айға созылады. Эндоспермі гаплоидты (п). Ұрықтың тұқым жарнағы көп жағдайда екіден көп болады. Тұқым тунымдық қабыршақтың үстінде ашық жатады.

1. Ұрығында жалғыз тұқым жар-нағы болады, тұқымында бүйір-лене орналасады. 1.Ұрығында екі тұқым жарнағы болады, бір-біріне қарама-қарсы орналасады.

2. Ұрық тамыршасы дамымайды, қосалқы тамырлардан шашақ тамыр жүйесі пайда болады. 2.Ұрық тамыршасынан негізгі тамыр, онан жанама тамырлар пайда болып, кіндік тамыр жүйесін береді.

3. Жай жапырақты, жапырақтары паралелльді және доға тәрізді жүйкеленген. Жапырақ тақтасы бөлшектенбеген, тұтас, қынапты. 3.Жай және күрделі жапырақты, жапырақтары қауырсынды, саусақты-салалы кейде доға тәрізді жүйкеленген. Жапырақ тақтасы тұтас немесе көп жағдайда бөлшектенген немесе тілімделген.

4. Гүлсерігі спираль түрінде орналасқан, үш мүшелі, қауыз, қабыршақ немесе қылтанақ түрінде редукцияға ұшыраған. 4.Қарапайым түрлерінде гүлсерігі спиральды орналасады; көпшілігінде гүлсерігі бес мүшелі, сирек жағдай-ларда гүлдері төрт мүшелі. Гүлдері тостағанша, күлте, аталық, аналық болып бөлшектенген.

5. Дара жарнақтыларда камбий жоқ, екінші рет жуандау кездес-пейді, түтік талшық шоқтары жабық. 5.Қосжарнақтылардың нағыз камбий-лері бар, осыған орай екінші рет жуандап өсу тән, түтік талшық шоқтары ашық.

7.3. Дара жарнақтылар тұқымдастарындағы туыстастардың, түрлердің анықтағышы.
1.Астық тұқымдастары – Graminea ( Poaceae ) Juss.


Тұқымдас паспорты.
Дүниежүзілік флорадағы туыстар– 650 (Қазақстанда - 83).

Дүниежүзілік флорадағы түрлер – 10000 (Қазақстанда – 418).

Таралуы– барлық жер шарына.

Гүлінің формуласы – P ₍₂₎₊₂ A₃ G₍₂₎(p – perigonium)

Тіршілік формасы– біржылдық және көпжылдық шөптесін.

Тозаңдануы – жел арқылы.

Жемісі– дән; жануарлар және жел арқылы таралады.

Маңызды туыстарына: құмай, қонақ, итқонақ, ший, қау, атқонақ, түлкіқұйрық, айрауық, қамыс, келлерия, қоңырбас, ақмамық, бетеге, арпабас, бидайық, қияқ және т.б.

Мәдени түрлеріне– жүгері, сұлы, бидай, арпа, қара бидай, күріш жатады.

Шаруашылықтағы маңызы – тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады және малазықтық маңызы зор.
Астық тұқымдасы жабық тұқымдылардың ішіндегі ең үлкен тұқымдас. Астық тұқымдасы барлық құрлықтарда кең таралған, өсімдіктер жабынында басым болып келеді. Астық тұқымдасы негізінен адамзатқа тағам ретінде (бидай, жүгері, күріш, тары т.б.) белгілі.

Бүкіл әлемде бұл тұқымдастың алатын өрісі кең, ол жер шарында жақсы таралған.

Астық тұқымдасының түрлері негізінен шөптесін өсімдіктер, тек ағаш тәрізді өкіліне бамбук жатады. Сабағы цилиндрлі, сабан (соломина), буынаралықтары ұлпалармен толған. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, таспа тәрізді, ұзын қынапты. Жапырағы таспа тәріздес тақтадан тұрады, оның қынаппен түйіскен жерінде жарғақ тәрізді өскіні немесе тілшесі болады. Қынап сабақты қаптап тұрады, өсімдіктердің көпшілігінде қынаптардың жиектері кірікпейді. Ол сабақ пен қынаптың арасына судың өтуіне мүмкіндік бермейді. Қынаптың кірікпеген, әрі қайырылған екі ұшы құлақша деп аталады. Құлақша жалпақ немесе жіңішке жартылай ай пішіндес өскін. Астық тұқымдастарының кейбір түрлерінде құлақша болмайды, оның орнында түктер түзіледі. Түрлерді анықтауда тілше мен құлақша негізгі белгілердің бірі болып есептеледі.

Ұсақ, реңсіз гүлдері саны жағынан әртүрлі масақшаларды түзеді, олар біріге орналасып жай және күрделі гүлшоғырларын (сыпыртқы, масақ, сұлтан) береді. Әрбір масақшаның түп жағынан 2 (онан да көп) масақша қауыздары пайда болады, олардың қойнауында гүлдер түзіледі. Масақша ішінде бір немесе бірнеше гүлдер орналасады. Әрбір гүлдің сыртын екі гүл қауыздары қоршап жатады, оларды орналасуына байланысты жоғарғы және төменгі гүл қауыздары деп атайды. Астық тұқымдастардың көптеген түрлерінде масақша және гүл қауыздарынның ұштарында қылтанақ немесе тісше тәрізді қатайған өскіндер пайда болады. Олар тік, қисық, бұратылған, түкті немесе жалаңаш болып келеді. Сонымен қатар, гүлдер орналасқан масақша осі ұзын, қысқа, түзу немесе ирек келеді. Бұл белгілер кейбір түрлерді анықтауда кеңінен пайдаланылады. Гүл қауызының ішінде3 аталығы (андроцей) 1 аналығы (гинецей) болады. Гүлдері қосжынысты; аналығының сыртын қалың түктер қаптаған, ауызы көбінесе түктенген қауырсын тәрізді екі тармақтан тұрады. Жатын бір ұялы, онда жалғыз тұқымбүршігі дамиды. Аталығы жоғары орналасқан, гүлдеу кезінде аталық жіпшесі тез ұзарып өседі, оның ұшындағы тозаңқап тігінен жарылып, тозаңдар жел арқылы таралады. Жемісі – дән, дәнек, жарғақты немесе жалаңаш. Тұқымы – эндоспермді.

Маңызды туыстары – жуа, қазжуа, қызғалдақ, қандық, қасқыржем, сепкілгүл, қырлышөп, шырыш.

Пиязшығы маманданған түрі өзгерген өркен. Лалагүлділердің пиязшықтары көпжылдық бірнеше өмірлік циклдардан тұрады немесе олар біржылдық болады. Біржылдық пиязшықтардың вегетациялық даму кезеңінің соңында барлық қабыршақтары өліп, ескі қабыршақтарының орнына жаңадан жас пиязшық пайда болады. Көпжылдық пиязшықтарының кейбір қабыршақтарының бір бөлігі өледі, сондықтан пиязшықта бірнеше жылда немесе жылдық даму циклінде жаңа қабыршақтарымен толықтырылып отырады.

Жапырақтары ұзын қандауыр немесе таспа тәрізді, параллельді немесе доғаланып жүйкеленген, етжеңді, жылтыр, бүтін жиекті, қондырмалы, кезектесіп орналасады.

Жер үстінде орналасқан гүл сағағы жапырақты және жапырақсыз –атпасабақ түрінде болады. Гүлдері ұсақ, ірі, жеке немесе әртүрлі гүлшоғырларын құрайды. Лалагүлділерді біріктіретін негізгі белгілері, жоғарыда келтірілгендей гүлдерінің құрылысы мен формуласы.

Гүлсерігі күлте тектес, дұрыс, қосжынысты. Аталықтары 6-у, екі шеңбер жасай орналасқан, аталық жіпшелері бос немесе кіріккен, аналығы үш ұялы, жатыны жоғары орналасқан. Жемісі - қорапша немесе жидек. Көптеген ауыспалы формалардың кездесуіне байланысты лалагүлділерді бірнеше тұқымдастарға(лалагүлділер, асфоделдер, жуалар, қасқыржемдер, сциллалар, сассапарил-дер), сирек жағдайда оларды жеке тұқымдас ретінде қарастырады.

Мектептің «Биология» оқулығында жуалар және меруертгүлділер жеке тұқымдас ретінде қарастырылған. Қазіргі систематиктердің бірі А.Г.Еленевский лалагүлділердің мұндай классификациясын тиімді емес деп есептейді. Алайда, лалагүлдідердің анықтағышын құруда жуалар, меруертгүлділер жеке тұқымдас ретінде қарастырылды. Оның тағы бір себебі М.С Байтенов «Флора Казахстана» (1999г.) еңбегінде оларды тұқымдас ретінде бөлген.

Қазақстандағы лалагүлділер тұқымдасының ірі туыстарына жататыны: қазжуа (38 түр), қызғалдақ (32 түр), шырыш (13 түр), қасқыржем (11 түр).
ІІІ.Жуалар тұқымдасы – Alliaceae J.
Тұқымдас паспорты.
Туыстары – 30 (1), түрлері - 650 (107).

Гүлі– * Р₆ А ₃₊₃ G ₍₃₎

Таралуы – Австралиядан басқа барлық жер шарының континент-терінде.

Тіршілік формалары - көпжылдық пиязшықты және түйнекті пиязшықты өсімдіктер.

Тозаңдануы – айқас тозаңданады, әдетте бунақденелілер (ара, шыбын, қоңыздар, көбелектер) арқылы.

Жемісі: қорапша.

Маңызды туысы – жуа.

Жуалар – көпжылдық полиморфты шөптесін өсімдік. Кейбір жуалардың жапырақтарының пиязшық түзуші қынап бөлігі жуанданбайды, сондықтан мұндай жуалардың пиязшықтары нашар жетіледі.

Жуалар пиязшықты өсімдік, пиязшықтары қысқа немесе жатаған тамырсабақта орналасады; жапырақтары ұзын, бүтін жапырақ қынабын түзеді, жапырақтары таспалы, қандауырлы, белдік тәрізді, толық немесе етжеңді түтік тәрізді.

Гүлшоғыры – шатырша, гүлдемей тұрғанда, 2 жапырақтан тұратын жабынмен бүркеулі болады.

Гүлсерігі бір – бірімен негіздері арқылы біріккен немесе бос, 1 жүйкесі болады. Гүлсерігінің сыртқы пішіні қоңырау немесе жұлдызша тәрізді, гүлдеп болғаннан кейін қалып қояды. Аталығы 6, аталық негіздері гүлсерігімен бірігіп кеткен, тозаңқаптары аталық жіпшелерге арқа жағымен орналасқан. Аналығының мойыны жіпше тәрізді, аналық ауызы 3 қалақты, жатыны 3 ұялы. Жемісі 3 ұялы, тұқымы бұрышты, кейде домалақ.
5. Құртқашаштар тұқымдасы – Iridaceae L.
Тұқымдас паспорты.
Туысы – 80 (5), түрі - 1800 (35).

Гүлі –* Р ₃₊₃ А₃ G₍₃₎

Таралуы: тропикалық және субтропикалық елдерде кең таралған.

Тіршілік формасы: көпжылдық жатаған тамырсабақты және түйнек пиязшықты шөптесін өсімдіктер.

Тозаңдануы: айқас тозаңданады, жәндіктер арқылы (аралар, шыбындар, қоңыздар, көбелектер).

Жемісі – көптұқымды дөңгелек қорапша.

Маңызды туыстары: құртқашаш, шиқылдақ, бәйшешек.

Мәдени өсімдіктері: құртқашаш, бәйшешек, гладиолус.

Шаруашылық маңызы: көпшілігі декоративті өсімдіктер.

Құртқашаштар тұқымдастары - тропиктік жерлерде, субтропиктерде және қоңыржай климатты облыстарда кең таралған өсімдіктер. Құрғақ немесе батпақты жерлерде өсетін, тамырсабақты немесе түйнекті, түйнекті-пиязшықты көпжылдық өсімдіктер.

Жапырақтары қылыш тәрізді, жоғары қарай көтеріліп тұрады, кейде доға тәрізді иілген болып келеді, әдетте екі қатар түзіп орналасады.

Гүлдері сабақтың ұшында біреуден болады (немесе гүлшоғырына жиналған); қосжынысты, дұрыс немесе бұрыс гүлді Гүлсеріктері актиноморфты, кейде зигоморфты; желек тәрізді түтікке біріккен 6 жапырақшадан тұрады: сыртқы желектерінің көп жағдайда ішкі желектерінен айырмашылығы болады. Аталықтарының саны 3. Жатыны 3 ұялы, төмен орналасқан. Аналықтың мойыны жоғары жағынан 3- ке бөлінген, көбінесе желек тәрізді жақтаулардан немесе тармақталған аналықтың аузынан тұрады. Жабық тұқымдылардың арасында бұл тұқымдас аналық ауызының өзгешелігімен ерекшеленеді.

Бұл тұқымдастың түрлерінің көпшілігі әсем гүлдейтін өсімдіктер. Кей түрлері техникалық өсімдіктер болып табылады.
7.4. Қос жарнақтылар тұқымдастарындағы туыстастардың, түрлердің анықтағышы.
VI. Алабұталылар тұқымдасы – Chenopodiaceae Lees
Тұқымдас паспорты
Туыстары – 115 (47), түрлері 1500 (218)

Гүлі: *P_2-5 A_2-5 G_(2-5)

Таралуы: Бүкіл жер шарында, полярлы белдеуден тропикке дейін таралған. Алабұталылар шөлді жерлерде басты орын алады.

Тіршілік формасы: Біржылдық шөптесіннен сүректі өсімдіктерге дейін.

Тозаңдануы– желмен (кей түрлерде бунақденелілермен тозаңдануы да кездеседі).

Мәдени өсімдіктері: Қызылша, шпинат.

Шаруашылықтағы маңызы: Көкеніс ретінде ас қызылшасы мен шпинаттың маңызы зор. Алабұталар ішінде тағамдық және май алынатын түрлері кездеседі. Кейбір алабұталардың құрамында сабын қайнатуда қолданылатын поташ пен басқа да сілтілер болады. Кейбір түрлері өсімдік бояуын береді. Алабұталардан қан қысымын төмендететін сальзолин препараты алынады.

Маңызды туыстар: ебелек (Сeratocarpus), изен (Kochia), алабұта (Chenopodium), көкпек (Atriplex), қараматау (Camphorosma), ақсора (Suaeda), сораң (Salsola), бұйырғын (Anabasis), сексеуілше (Arthrophytum), сексеуіл (Haloxylon).

Көпжылдық және біржылдық шөптесін, жартылай бұталы және бұталы өсімдіктер. Алабұталар бүкіл жер шарында кең таралған, әсіресе далалы және шөлді аймақтарға тән, көпшілігі арамшөп және рудеральды өсімдіктер болып табылады. Басым көпшілік түрлері Австралияның құрғақ аудандарында, Оңтүстік Американың пампаларында, Жерорта теңізі жағалауларында, Орталық және Шығыс Африка жерлерінде өседі. Қазақстанның шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтарында бұл тұқымдастың көптеген түрлері кездеседі.

Алабұталардың қосалқы жапырақтары жоқ, жапырақ пішіні таспалы, сопақша, етжеңді келеді, бүтін жиекті, тісшелі. Жай жапырақтары кезектесіп немесе қарама–қарсы орналасады. Кейде жапырақтары редукцияланып сабақтың буын аралықтарымен кірігіп кетуіне байланысты көптеген өкілдері жапырақсыз сияқты көрінеді.

Ксерофилді және галофилді алабұталардың тамыр жүйесі топырақ қабаттарында терең бойлап орналасады.

Сабағы тік, кейде алшақтана орналасқан. Алабұталылардың көпшілігіне (бұзаубас сораң, сексеуіл) бұтақтары мен сабақтарының буынды болуы тән.

Гүлдері реңсіз, цимозды дихазийдің қысқарған осьтерінде масақ, сыпыртқы және басқа да күрделі гүлшоғырларын құрайды. Кейде гүлдері жекелеп орналасады. Тостағаншасы 5, кейде 3–4, сирек жағдайда 1–2 кездеседі.

Аталығының саны, әдетте, тостағанша санына тең, кейде аталығы тостағаншадан кем, тіпті 1-у ғана болады (ебелек).

Аналығы 2, кейде 3–5, бірікпеген жеміс жапырақшаларынан тұрады. Үстінгі, сирек жағдайларда ортаңғы жатыны 1 ұялы, тұқымбүршігі жалғыз.

Жемістері көбінесе жаңғақ тәрізді құрғақ жемістер, кейде қорапша немесе жидек түрінде болады.

Алабұталарды жүйелеуде өсімдікті жабатын түктердің пішіні маңызды орын алады, олар көпіршік тәрізді түкті (алабұта, көкпек); буынды түкті және ұзын түкті (қараматау, сораң); бұтақтанған түкті (балқаңбақ) болып бөлінеді.

Қазақстанда кездесетін аса ірі туыстары: алабұта (20 түр), көкпек (25 түр), сораң (26 түр), ақсора (16 түр). Алабұталылар бүкіл Қазақстанда кең таралған.
VIІ. Көкнарлар тұқымдасы – Papaveraceae Juss.
Туысы – 45(7), түрі-700 (4)

Гүлінің формуласы – Ca₍₂₎ Co₂₊₂ A_∞ G_(3-20)

Таралуы: Солтүстік қоңыржай жане субтропикалық белдеулерде

Тіршілік формасы: Біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер.

Жемісі: Құрғақ қорапша немесе жаңғақша

Маңызды туыстары: Қазақстанда – көкнар, айдаршөп, көгілдір,сүйелшөп.

Мәдени өсімдік: Көкнар

Шаруашылық маңызы: Дәрілік және әсемдік үшін өсірілетін өсімдіктер, көкнарлар тұқымдасының арасында улы түрлері де кездеседі. Көкнарлардың тұқымы кондитерлік өнеркәсіпте қолданылады.

Көкнарлар тұқымдасы әлемдік флорада 700 түрді біріктіреді. Солтүстік жарты шардың қоңыржай және субтропикалық аймақтарында таралған. Саны бойынша көп түрлер айдаршөп туысында (300 - ден астам), көкнар туысында (100-ге жуық) кездеседі. Көкнарлар арасында эндемді түрлер көп. Көкнарлар тұқымдасының өкілдері ылғал жеткіліксіз жерлерде өседі. Бірақ ылғалды жерлерде өсетін түрлері де кездеседі (сүйелшөп).

Айдаршөп пен көгілдір туыстарының кейбір түрлері ормандар және орманның шалғынды жерлерінде кездеседі. Көкнарлардың көпшілік түрлері ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктер.

Көкнарлардың жапырақтары жай, кезектесе орналасады, қосалқы жапырақтары жоқ. Тамыр маңайындағы жапырақтары жертаған түзеді. Жапырақ тақталарының пішіндері әртүрлі. Жапырақтары қатты тілімшеленген, кейде бүтін жиекті.

Гүлшоғыры шашақ, бірақ тұқымдастың көпшілік өкілдерінде ұзын, тік бағытта тұратын, жапырақсыз, жалғыз гүлі болады. Гүлдері актиноморфты немесе билатеральды симметриялы, кейде зигоморфты әдетте ерте түсіп қалатын 2-3 тостағаншасы және 4-12 күлтесі болады. Гүлі қосжынысты, дұрыс немесе бұрыс (көгілдір, айдаршөп), әртүрлі түсті және әртүрлі пішінді болып келеді. Ақ, сиякөк, қызғылт, қызыл реңді келеген күлте жапырақшаларының төменгі бөлігінде қара дақтары болады. Тостағаншасы гүлдеудің бастапқы кездері-ақ түсіп отыратын 2 немесе 3 тостағанша жапырақшадан тұрады.

Күлтесі екі шеңберге орналасқан 4–6 немесе 8–12 (16–ға дейін) күлте жапырақшаларынан тұрады. Аталықтарының саны көп, кейде 6-12. Көпшілік көкнарларда аталықтары бес, тек көгілдір және оған жақын туыстарда 6 аталық, 3 аталықтан бірігіп "фаланги" немесе саусақша деп аталатын екі шоқты құрайды. Аналығы бір ұялы (сирек екі ұялы), 2 немесе 3–20 жеміс жапырақшаларынан тұрады, жоғарғы жатынды.

Көкнарлардың жемісі дөңгелек немесе бұршаққын тәрізді қорапша, қураған кезде жарылады немесе жоғары бөлігіндегі қуыстанып ашылады. Шар тәріздес қорпашада саны жағынан көп, пішіні бүйрек тәрізді сұр немес көкшіл қара түсті ұсақ тұқымдар түзіледі. Көпшілік көкнарлардың тұқымы ұсақ және олардың эндоспермінде май көп болады.

Көкнарлардың басқа тұқымдастан басты ерекшелігі, олардың сабақ және жапырақ ұлпаларында ақ немесе қызғылтсары түсті шырын жиналатын сүт жолдары болады.

Крестгүлділер әр түрлі ортаға тез бейімделеді. Көптеген крестгүлділер – біржылдық және көпжылдық шөптесін, жартылай бұталылар да бар, олардың сабақтарының төменгі жағы сүректеніп бұтақтанған. Көптеген тұзды және рудеральды крестгүлділер – біржылдық өсімдіктер (жұмыршақ, қанатжеміс, сарбасқурай, сармала).

Крестгүлділердің жапырақтары кезектескен, төменгі жағы жертағанды, жиі жағдайда гетерофильді және әртүрлі жапырақтар. Кейбір түрлерінің кіндік тамырлары жуандап, жемтамырларға (шомыр, шалқан) айналады. Басты ерекшеліктерінің бірі, бір немесе көп клеткалы бездеуітті түктері болады.

Крестгүлділерге шашақ және қалқанша гүлшоғыры мен басым көпшілігіне ақ және сары түсті гүлдер тән. Кейде гүлдері қызғылт, қызыл, сия көк, қоңыр түсті түрлері де кездеседі. Гүлсерігі күрделі, екі шеңберден тұратын тостағанша саны 4. Ішкі шеңбердегі тостағанша жапырақшаларының түбінде шірнектер жинақталатын қуыстар бар. Крестгүлділер гүлінің құрлысымен тез танылатын тұқымдас. Күлте жапырақшасы 4, олар айқастана орналасады, гүлі қосжынысты. Аталығы 6-у, 2- і қысқа, 4-і ұзын. Жатыны үстіңгі, екі жеміс жапырағынан тұрады. Жемісі ұзарған бұршаққын және қысқарған бұршаққынша, олар екі жақтаулары арқылы ашылады. Тұқымдарында эндосперім жоқ, ұрықтары әр дайым иілген күйде дамиды. Крестгүлділерді мынандай ерекшеліктер арқылы анықтайды: жеміс пішіні, күлтесінің түсі, түктену сипаты (түктері жай, екі рет тілімденген, бұтақты) ұрығының құрылысы, шірнеліктің орналасуы, жеміс жапырақшасының құрылысы.

Крестгүлділер Қазақстанның барлық жерлерінде кездеседі. Олардың ішінде кең тараған туыстарына: әжік (23 түр), сарбасқурай (10 түр), ақбасқурай (15 түр), ақшешек (10 түр). т.б.
ІХ. Раушангүлділер тұқымдасы – Rosaceae Juss.
Тұқымдас паспорты.
Туыс–100 (36),түрі-3000 (203).

Гүлі – * Ca₍₅₎ Co₍₅₎ А_5- G₍₅₎

Таралуы – бүкіл дүние жүзінде, әсіресе Солтүстік жарты шардың қоңыржай және субтропикалық аймақтарында.

Тіршілік формасы – жапырақ тастайтын немесе мәңгі жасыл ағаштар мен бұталар, біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, кейде лианалар.

Тозаңдануы – бунақденелілер арқылы (тозаңдану аймағы кең).

Жемісі – көп таптама, сүйекті жеміс, жидек, алма және өте сирек жағдайларда қорапша, т.б. олар жануарлар арқылы таралады.

Маңызды туыстары – тобылғы, ырғай, долана, лабазник, итмұрын, бүлдірген, қазтабан, теңгежапырақ, шелна, мойыл.

Мәдени өсімдіктері – алма, алмұрт, таңқурай, қараөрік, шие, сарыөрік, бадам.

Шаруашылықтағы маңызы – раушангүлдідер тұқымдасының ішінде көптеген азықтық, дәрілік, эфир майлы, витамин алатын, сәндік үшін өсірілетін түрлері өте көп.

Раушангүлділер тұқымдасы гүлді өсімдіктердің ішіндегі ең ірі тұқымдастардың бірі, олар 100 туыс және 3000-ға жуық түрді біріктіреді. Тіпті бұлар жер шарының барлық аудандарында тараған. Өсімдіктердің тіршілік формасы әртүрлі – мәңгі жасыл және жасыл жапырақтары түсіп тұратын ағаштар, бұталар, жартылай бұталар, көпжылдық және біржылдық шөптесіндер.

Раушангүлділерге әртүрлі құрылысты жапырақтар тән: жай және күрделі, қосымша жапырақты және қосымша жапырақсыз, қауырсынды және саусақ-салалы жүйкелі жапырақтар. Жапырақтары көбінесе кезектесіп орналасқан, қосалқы жапырақшалары бар, кейде олар ерте түсіп қалады.

Гүлдері актиноморфты сирек жағдайда зигоморфты, негізінен 5 мүшелі, кейбір түрлерінде 4–6 мүшелі шеңберлер құрай орналасады. Гүлдерінің түсі ақ, қызғылт, ашық қызыл, қызғылтым, кейде сары түсті болады. Көпшілігі әртүрлі бунақденелілерді еліктіру үшін, көп мөлшерде тозаң мен шырындар бөліп шығарады.

Гүлдері жалғыз немесе әртүрлі типті гүлшоғырға жиналған, көбінесе дұрыс, циклді, қос жынысты. Гүлсерігі қос, тостағаншасы мен күлтесі көбінесе 5-у, сирек кезде 3, 4, 6, 8 немесе одан да көп. Тостағаншасының астында көбінесе жабындық жапырақтары бар, олар сыртқы тостағанша шеңберін түзеді. Аталықтарының саны күлтесінен 2-4 есе көп, кейде тостағаншасы мен күлтесінің санына тең.

Тұқымдастың сипаттайтын ерекше ерекшеліктердің бірі – аналықтары мен гүлтабанының құрылысы. Гүлтабаны конус тәрізді әрі аналықтары көп санды, еркін және иілген көп ұялы аналықтары болуы мүмкін (алма). Раушангүлділер тұқымдасын гүлдері мен жемістерінің ерекше құрлысына байланысты төрт тұқымдас тармағына жіктейді. Олар: тобылғылар тұқымдас тармағы, раушандар тұқымдас тармағы, алмалар тұқымдас тармағы, қараөрік тұқымдас тармағы.

Жемістері көп таптама, жаңғақша, сүйекті жеміс, жалған жеміс, өте сирек жағдайда қорапша. Тұқымдары көбінесе эндоспермсіз.

Қазақстанда бұл тұқымдастан өте кең тараған туыстар: қазтабан (48 түр), манжетка (25 түр), итмұрын (24 түр), ырғай (16түр), тобылғы (10 түр), долана (7 түр), алма (5 түр).

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің басым көпшілігі қос жынысты, бір үйлі өсімдіктер. Бірақ бұршақ тұқымдастарының ішінде дара жынысты, екі үйлі өсімдіктер де кездеседі, оларға гледичия, гимнокладус, нептунин т.б. жатады.

Бұл туыстас өкілдері Қазақстан территориясында кездеседі.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердегі туыстастар мен түрлерді анықтайтын морфологиялық белгілерге вегетативті мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері жатады.

Бұршақ тұқымдастар көпжылдық, кейде біржылдық шөптесін, жартылай бұталы, бұталы немесе ағашты өсімдіктер. Шөптесін түрлерінің көпшілігі қоңыржай, тіптен климаты салқын аудандарда топтасқан, ағаштары мен бұталарының көпшілігі тропикалық және субтропикалық аймақтарда өседі.

Бұршақ тұқымдастарының жапырақтары көп жағдайда күрделі болып келеді, олардың қосалқы жапырақтары (жапырақ серігі) бар, жапырақтары кезектесіп орналасады.

Гүлшоғыры шашақ, масақ, шоқпарбас болып келеді. Тостағаншасы біріккен жапырақшалардан тұрады, бес тісті, актиноморфты, дұрыс немесе зигоморфты, бұрыс гүлді болады. Күлтесі зигоморфты, 5 күлте жапырақшадан тұрады. Гүлі 1 желкеннен, 2 ескектен және бірігіп өскен 2 күлтеден пайда болған қайықшадан тұрады. Гүлдегі андроцей саны 10, оның 9–ы бірігіп өскен, 1–і жеке орналасқан, яғни екі туысты андроцей типін береді. Аталықтарының бірігуінен пайда болған түтіктер бір жағдайда тігінен, ал екінші жағдайда қиғаш кесілген болады. Аналығы бір мүшелі апокарпты, гүл түйіні жоғарғы. Ол тозаңдану, ұрықтану процестерінен кейін бұршаққапқа айналады. Жемісі бұршаққап.

Халық шаруашылығында бұршақ тұқымдасының көптеген түрлерінің маңызы өте зор. Солардың ішінде мәдени өсімдіктерге кірген жоңышқа, беде, эспарцет, чина, сиыржоңышқа сияқты мал азықты өсімдіктер жатады.

Олардың ішінде дәрілік түрлері де бар: мия, айбатмия, термопсис, софора т.б.

Бұршақ тұқымдастары өте ірі және кең тараған тұқымдас. Әлемдік флорада жетекші орын алады, адам шаруашылығында өте пайдалы.

Бұршақ тұқымдасы дүние жүзінің барлық жерлеріне таралған және әлем флорасында ең ірі тұқымдас. ТМД елдерінде 1700–ге жуық түрі бар, оның ішінен Қазақстанда 42 туыс және 650 түр кездеседі.

XII. Ерінгүлділер тұқымдасы – Labiatae Juss.
Тұқымдас паспорты.
Туысы – 270 (45), түрі – 3500 (234)

Гүлі - ↑ Ca₍₂₊₃₎ Co_(2)+(3) А₂₊₂ G₍₂₎

Таралуы – бүкіл жер шарында, басым көпшілігі Жерорта теңізінде және Орталық Азияда.

Тіршілік формасы – біржылдық және көпжылдық шөптесін, жартылай бұталы, бұталы.

Тозаңдануы – жәндіктермен.

Жемісі – ценобий немесе төрт жаңғақты түсетін көп жаңғақты; жануарлар, жел, су арқылы таралады.

Қазақстанда кең таралған туыс өкілдеріне мыналар жатады: томағашөп, көкжалбыз, жыланбас, шөлмасақ, фломис, тауқалақай, қоянжырық, шалфей, киікоты, жұпаргүл, жебір, жалбыз.

Шаруашылықтағы маңызы: ерінгүлділер арасында көп түрлері эфир майларына бай, ондай майларды парфюмерияда, кондитерлік өндірісте және медицинада пайдаланады. Көптеген түрлері декоративті.

Бұл тұқымдас өкілдерін гүл құрылысынан тез білуге болады, олардың ұзын түтікті және екі ерінді күлтелері болады. Сабағы төрт қырлы, түзу, тік, кейде жатаған сабақты түрлері де (будра) кездеседі. Жапырақтары қарама-қарсы орналасқан, жай жапырақты, қосалқы жапырағы жоқ. Сабағы мен жапырақтары бездеуітті түктермен немесе эфир майын түзетін қабықшалармен жабылған. Негізгі тамыры өсімдіктің өсуінің барлық кезеңдерінде сақталады.

Гүлшоғыры – масақ тәріздес, 6-30 көк-күлгін гүлді. Гүлі дұрыс емес, көбінесе екі ерінді. Тостағаншасы өсіңкі,қоңырау тәрізді немесе екі ерінді, әдетте 5 мүшелі. Ерінгүлділердің күлтесі әдетте екі ерінге бөлінген: жоғарғысы 2, ал төменгісі 3 күлте жапырақшаларынан құралған. Үстіңгі еріні тегіс, немесе шығынқы болуы мүмкін, төменгі еріні үш бөлікті, үлкендеу. Әдетте ерінгүлділердің гүлінің аталығы 4, түтікті күлтеге жалғасқан, бірақ кей туыстарының аталығы 2 (шалфей).

Аналығы жеміс жапырақшасынан түзіледі. Жемісі көп тұқымды қорапша. Гүлдерінде шірнек бөлетін өскіндері болады. Шірнектің құрамында ароматты заттар: эфир майлары, спирт, фенол, альдегид, кетон және т.б. заттар кездеседі. Бұл тұқымдастың негізгі практикалық маңызы осы ароматты заттармен байланысты.

Қазақстанда кең, көп таралған туыстарына: томағашөп (32 түр), жебір (26 түр), шөлмасақ (23түр), жыланбас (22 түр), көкжалбыз (16 түр), фломис (13 түр), қоянжырық (15 түр), шалфей (8түр) жатады.

XIII. Алқалылар тұқымдасы - Solanaceae Hall.
Тұқымдас паспорты
Туысы – 95(11), түрі – 2500 (22) оның ішінде 8 түрі

Гүлі – Ca₍₅₎ Co₍₅₎ А₅- G₍₂₎

Таралуы – барлық жер шарында, көптеген түрлері әсіресе Оңтүстік Америкада кездеседі.

Тіршілік формасы – біржылдық және көпжылдық шөптесін, жартылай бұталы.

Тозаңдануы – жәндіктер арқылы.

Жемісі – жидек немесе қорапша, мал арқылы таралады.

Қазақстанда кең таралған туыс өкілдері: алқа, меңдуана, үрмежеміс, сасық меңдуана.

Алқалылар тропикалық және субтропикалық аймақтарда кең таралған, әсіресе Орталық және Оңтүстік Америкада. Біздің флорада жабайы өсетін алқалылар өте аз, негізінен мәдени өсімдіктер.

Алқалылар шөптесін өсімдіктер, сирек жағдайда жартылай бұталы. Жапырақтары кезектескен, қосалқы жапырақсыз, жай тақта тәрізді, бүтін жиекті.

Гүлі қосжынысты, дұрыс немесе бұрыс зигоморфты. Гүлшоғыры цимозды, кейде гүлдері жекеленіп орналасады. Гүлсерігі 5 мүшелі. Тостағаншасы қатты терең тілімделінген, көбінесе жемісінде қалып қояды. Күлтесі қысқа не түтік тәрізді. Аталықтарының саны 5-у, кейде саны жағынан аз (1-3-і стаминодийге айналған), олар күлте аралықтарында орналасқан, жіпшесі қысқа. Аналығы 2 жеміс жапырақшасынан тұрады, тозаңы үлкен, гүлдері бунақденелілер арқылы тозаңданады. Үстіңгі жатыны 2 немесе кей жағдайларда 4-5 ұялы болып келеді. Әрбір ұяда өте көп тұқымбүршіктері дамиды.

Жемісі қорапша немесе жидек. Жидек жемісті өсімдіктердің өкілдерінің ішінде ең маңыздыларының бірі алқа, ол Қазақстанның барлық аймақтарында таралған. Көптеген алқалылардың құрамында улы алкалоидтар бар, оларды дәрі – дәрмек түрлерін алуда қолданады.

Алқалылардың шаруашылықтағы маңызы өте зор, әсіресе, бірінші кезекте: қызанақ, бұрыш, баклажан, картоп.

Қазақстанда алқалылардың жабайы өсетін маңызды түрлерінен: алқа (7 түр), меңдуана (2 түр), сасық меңдуана (1 түр) кездеседі.

XIV. Асқабақ тұқымдасы-Cucurbitaceae Hale.
Тұқымдас паспорты.
Туыстары -120(9) көбінесе мәдени өсімдік ретінде өсіріледі.

Гүлі - Ca₍₅₎Co₍₅₎A_(2)+(2)+1 G₍₃₎

Таралуы - тропикалық және субтропикалық аймақтарда таралған.

Тіршілік формасы - біржылдық, көпжылдық шөптесін өсімдіктер лианалар.

Тозаңдану - бунақденелілер арқылы тозаңданады.

Жемісі - жидек немесе асқабақ, сирек жағдайда қорапша, тұқымдары жануарлар арқылы таралады.

Мәдени өсімдіктер – арбыз, қауын, қияр, асқабақ.

Шаруашылық маңызы - көптеген түрлері Қазақстанда өсіріледі, маңызды тағамдық өсімдіктер.

Асқбақ тұқымдастары тропикалық ормандардан бастап шөлейтті жерлерге дейін таралған. Әсіресе Африка, Оңтүстік - Шығыс Азия және Оңтүстік Америкада жабайы асқабақ түрлері кең таралған. Асқабақ тұқымдастары біржылдық немесе көпжылдық жатаған, кейде өрмелегіш шөптесін өсімдіктер.

Жапырақтары ірі жүрек тәрізді, саусақты-салалы бөлінген, кезектесіп орналасқан, қарапайым немесе тарамдалған мұртшалары болады, олар арқылы өсімдіктер әртүрлі бекіністерге бекініп өседі. Бұл тұқымдастың қосалқы жапырақтары жоқ, жапырақ тақталары өте үлкен, көбінесе жылдам өсетін өсімдіктер.

Гүлдері цимоздық гүлшоғырында немесе жекеленіп орналасады. Гүлдері дара жынысты, бір немесе екі үйлі, сирек жағдайда қос жынысты. Тостағаншасы 5 мүшелі, тісшелі, жасыл түсті. Күлтелері ірі, кішірек келген ашық реңді, 5 мүшелі.

Андроцейі (аталықтар жиынтығы) 3-5, кейде 2 аталықтан тұрады, олар бос немесе екі-екіден бірігіп өседі, бесінші аталығы бос күйінде қалады немесе редукцияға ұшырайды. Аталық жіпшелерінің төменгі бөліктері бірігіп өсіп, түтік түзеді. Тозаңқаптары түрлердің басым көпшіліктерінде имектенеді, кейде тік орналасады.Тозаңқаптары 2 ұялы.

Гинецейі (аналықтардың жиынтығы) 3 жеміс жапырақшаларынан құралған, паракарпты, тұқымбүршіктері көп, кейде жалғыз. Жатынның анылық аузы 3-ке бөлінген, қалыңданған, етжеңді келеді, аналық мойыны қысқа.

Жемістері асқабақ, кейде ірі жидек тәрізді, экзокарпиі тығыз немесе қатайып сүректенген, мезокарпийі тығыз етженді, ол сыртқы қабатымен бірігіп өскен. Жемістерінің пішіндері мен көлемдері әртүрлі, тұқымдары көп, олардың эндоспермдері болмайды.

Қазақстанда шаруашылық маңызы зор бақша өсімдіктері ретінде өсіріледі (қияр, қауын, асқабақ және т.б.).

Тіршілік формалары кішігірім ағаштар (кейде бұтақтанбаған бағана тәрізді тік сабағы болады) бұталар, жартылай бұталылар, көп және бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Сонымен қатар өрмелегіш және суккулентті өкілдері де бар. Жер бетінің барлық құрлықтарында кездеседі. Бұл ең көп таралған және жоғарғы деңгейде жетілген тұқымдастардың бірі. Көптеген туыстастары өзгергіш келеді, өйткені олар белсенді түрде жаңа формаларды түзу сатысында тұр. Түрлері тұқымы арқылы да, вегетативті жолмен де өте жақсы көбейеді.

Жапырақтары әдетте кезектесіп, қарама-қарсы немесе топтасып орналасады, кейде олар жертаған түзіп қатты қысқарады. Көп жағдайда өсімдіктен бөлініп шығатын әртүрлі заттар жиналатын қуыстары болады, олар сүт жолдары, схизогенді смола жолдары. Клеткаларында инулин жиналады.

Күрделігүлділерге әртүрлі туыс өкілдері кіргенімен, олардың барлығына ортақ қасиеттер тән. Оларға тән ерекше қасиет, себет гүлшоғырының болуы, ол өте көп мөлшерде тығыз орналасқан ұсақ гүлдерден тұрады. Бұл тұқымдасты, басқа тұқымдас өкілдерінен оларға тән гүлшоғыры арқылы оңай ажыратуға болады. Күрделігүлділердің себеттері, жабайы өсетін түрлерде, көп жағдайда көлемі жағынан үлкен болмайды.

Себеттері ашық реңді, бунақденелілерді еліктіретін жұпар иісті болады. Себеттің сыртын гүл асты жапырақтары жауып тұрады, олардың жиынтығы орама түзеді. Ораманың пішіні, оны құрайтың жапырақтар саны жағынан әртүрлі келеді. Кейбір туыстас өкілдерінің орамасында ілмекшелері болады. Себет гүлшоғырының сабақтан пайда болған гүл табаны «ортақ гүл табаны» деп аталады.Гүлдер бекитін, оның беткейі ойыс, дөңес, тегіс, кейде торлы немесе ұялы болып келеді.

Күрделігүлділердіңтостағаншаларының құрылысы әртүрлі, тостағаншажапырақша пішіндес болмайды, әртүрліөзгерістерде кездеседі, көбінесе тостағаншалары байқалмайды немесе бес төмпешік түрінде сақталады. Кейде тостағаншалары қылтанақ немесе қабыршақтар түрінде дамиды. Күрделігүлділердің кейбір өкілдерінде тостағанша тісшелері ұзын түктермен аяқталады, мұндай түктер тостағанша тісшелерінің жиектерінен де, олардың аралықтарынан да өсіп шығуы мүмкін. Бұл тұқымдастың гүл бөліктерінен әр түрлі пампустар түзіледі. Көп жағдайда пампустар жатынның жоғарғы бөлігінде пайда болады, олар айдарша деп аталады. Айдарша көптеген талшық түктерден құралады.

Күрделігүлділердің күлте жапырақшалары біріккен, дұрыс пішінді. Күлте құрылысына қарай гүл төрт типке жіктеледі: түтүкті, тілшелі, жалған тілшелі, воронка тәрізді.

Түтік тәрізді гүлді әдетте алғашқы деп атайды. Күлтенің жапырақшалары бұл жағдайда төменгі жағынан түтікке бірігеді, үстіңгі жағынан қоңырау тәрізді кеңейіп, 5 тісшеге бөлінеді. Гүлі актиноморфты, қос жынысты, кейде дара жынысты.

Тілше гүлдің түтік тәрізді гүлден пайда болғаны күмән келтірмейді. Күлтенің төменгі бөлігі түтікке бірігеді, бірақ ол өте қысқа болады. Одан жоғары түтік бір жағынан ыдырап тілше түзеді, оның ұшы 5 тісшемен аяқталады. Гүлі зигоморфты, қос жынысты. Гүлдің формуласы: Са _(5)-О

Со ₍₅₎ А ₍₅₎ G _(2).

Жалған тілшелігүл тек 3 күлте жапырақшадан түзілген, оны тілшенің ұшындағы 3 тісі көрсетіп тұр. Бұл зигоморфты, көп жағдайда аналық гүл, аталығы жоқ. Гүлдің формуласы: Са _(5)-О Со ₍₃₎ А ₍₀₎ G _`(2).

Воронка тәрізді гүлдің күлтесінің трубкасының жоғарғы жағы воронка тәрізді кеңейген болып келеді. Бұл жыныссыз гүл аталығы да, аналығы да болмайды. Гүлдің формуласы: Са _(5)-О Со _(5-7) А₀G₀.

Себеті бір жағдайда тек түтік тәрізді гүлдерден немесе тілше гүлдерден тұруы мүмкін, ал екінші жағдайда оның ортаңғы бөлігі түтік тәрізді гүлдерден, ал шет жағы жалған тілше гүлдерден немесе воронка тәрізді гүлдерден тұрады. Шет жағында орналасқан ірі гүлдердің реңі ортаңғы ұсақ гүлдерге қарағанда басқаша болады. Гүлшоғырында әртүрлі реңнің қалыптасуы, тозаңдану кезінде бунақденелілерге жақсы бағдар береді.

Аталығы 5-у, күлте түтігіне бекінеді. Аталық жіпшелері бос орналасады, ал тозаң қапшықтары бүйір қабырғалары арқылы бітісіп, тозаңқап түтігін құрайды. Тозаңқаптары көбінесе ұзарған күйде.

Аналығы 2 жеміс жапырақшаларынан құралып, екі жақтаулы аналық ауызымен жалғасады, жатыны төменгі, бір ұялы, жемісі тұқымша.

Гүл шоғырында жыныстық бөліну әрқилы. Себет гүлшоғырындағы гүлдер тек қос жынысты, қос жынысты және дара жынысты, бір себетке немесе әртүрлі себетке жиналған гүлдерден тұруы мүмкін. Әртүрлі себетке жиналған гүлдер бір үйлі де және екі үйлі де өсімдіктер болуы мүмкін.

Тұқымдасқа кіретін түрлердің көпшілігінде кіндік тамыр дамыған, көбінесе тамыры түйнек тәрізді жуандаған (щоңайна ). Өркендері әдетте, қарама-қарсы немесе буынды орналасқан жапырақты. Өркендері кей жағдайда қатты қысқарған, жатаған пішінді.

Тамырларында, сабақтарында және жапырақтарында сүттеген және схизогенді шәйір жолдары орналасқан. Күрделігүлділердің халық шаруашылығында маңызы өте зор.

Қазақстанда кең тараған туыс өкілдеріне: жусан (81), бақбақ (59), көбенқұйрық (56), юринея (51), соссюрея (41), майдажелек (31), таусағыз (28), гүлкекіре (27), зиягүл (26), сарықалуен (19), түймешетен (15) және т.б. жатады.

3. Зертханалық жұмыстар

№ 1,2,3 Зертханалық сабақ (4 сағат)

Балдырларды анықтап, жіктеу. Балдырлардың негізгі маңызы және таралуы. Балдырларды анықтау барысында Ертіс өзен жағалауларында, тоқтап қалған су тоғандарында, Жерновка, Озерка, Лепсі, Қарашоқы т. б. жерлерден жинақталған балдырлар түрлерін анықтау қажет.

Балдырлар төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішінде фото-автотрофты өсімдіктердің қатарына жатады. Бұлардың тіршілік ортасы көбінесе су немесе ылғалды жерлер болып келеді. Сол сияқты топырақтың астыңғы және топырақтың үстіңгі беттерінде қоныстанған түрлерімен қатар, ағаштардың қабықтарында, тастарда кездесетін түрлері әліде болса мұқият зерттеуді қажет етеді. Әртүрлі экологиялық жағдайларға байланысты қоныстанған балдырлар түрлері бірігіп ценоз түзеді. Яғни, белгілі ортаға белгілі бір балдырлар түрлері тән көк жасыл балдырларды, нағыз ядросы, хромотофорасы, митохондриясы жоқ болған себептен, бактерияларға біріктіріп, прокариотты топтарға жатқызады. Ал қалған балдырлар топтары эукариоттарға, яғни ядролы өсімдіктер топтарына жатады.

Төменгі формадағы саңырауқұлақтардың сыртқы қабығы жоқ, жалаңаш, тек сыртқы қабаты цитоплазма қабығымен ғана қапталған.

Ал жоғарғы формадағы балдырлардың клетка қабықшасы бар, олар пектиндік заттардан және гемицеллюлозадан тұрады. Клеткада вакуоль, эндоплазмалық тор, рибосома, митохондрия, Гольджи аппараты, хромотофорлар орналасқан. Көк-жасыл балдырлардан басқаларында өзге органеллалармен қоса хромотофорлар жақсы көрінеді. Олар жасыл өсімдіктерде хлоропласт деп аталса, бұларда хромотофора деп аталады. Бұл жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің хлоропластармен салыстырғанда әртүрлі пішінді, атап айтқанда дән, белдік, жіпше, жұлдызша спираль т.б. формада болады.

Барлық эукариотты балдырларда ерекше пиреноид бар, ол көбінесе хромотофораның ішінде, немесе одан тысқары орналасады. Клеткасы балдыр түріне байланысты бір немесе көп ядролы болады.

Балдырлардың көбеюі.

Вегетативтік көбеюі талломдары бөлінуі арқылы жүзеге асады. Бұл жағдайда протопласт ешқандай өзгерістерге ұшырамайды.

Жыныссыз көбеюі. Бір клетка екіге, төртке, сегізге бөлініп, соған сәйкес зооспора түзіледі. Коньюгаттарда, хараларда, диотомдылардың кейбір түрлерінде, қоңыр балдырлардың фукус туысына жататын түрлерінде жыныссыз көбею процесі байқалмаған.

Жынысты көбею жолы. Бұлар барлық балдырларға тән. тек жынысты көбею жолы көк жасыл балдырларда ғана жоқ. Жынысты көбею дегеніміз екі жыныс клеткаларының, яғни гаметалардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Олар арнайы аналық клеткаларда-гаметангияларды түзеді. Олар қосылып зигота түзеді. Жыныс процессі бірнеше этаптан тұрады. Екі гаметаның цитоплазмасы қосылған кезең кариогамия деп аталады. Сонымен зиготаның ядросы дипоидты, яғни жұп хромосомды. Жыныс процесінің соңғы кезеңінде диплоидты ядро редукциялық жолмен (мейоз) бөлінеді. Яғни, хромосом саны екі есе азаяды.

Қосылатын гаметалардың морфологиялық айырмашылықтарына байланысты изогамия, гетерогамия, оогамия деп бөлінеді.

Тағы бір жынысты көбею жолдарына коньюгация жатады. Бұл процесс физиологиялық жағынан гаметалардың қызметін атқаратын, вегетативтік дифференцияцияланбаған, екі клетканың ішіндегі заттардың қосылуы арқылы жүреді. Балдырларда ұрпақ алмасу бар диплоидты жыныссыз спорофит және гаплоидты жынысты гаметофит. Екі ұрпақ та морфологиялық жағынан бірдей болса, оларды изоморфты ұрпақ алмасу дейміз. Ал егер сыртқы пішіні жағынан әртүрлі болса, оларды гетероморфты ұрпақ алмасу дейміз. Изоморфты ұрпақ алмасу теңіз балдырлары мен жасыл балдырлардың арасында ульваға, энтероморфтыларға, кладофораға, хетеморфаға тән. гетероморфты ұрпақ алмасу көбінесе қоңыр балдырларға тән, сол сияқты жасыл және қызыл балдырларда да кездеседі.

Балдырларды анықтау барысында Ертіс өзен жағалауларында, тоқтап қалған су тоғандарында, Жерновка, Озерка, Лепсі, Қарашоқы т. б. жерлерден жинақталған балдырлар түрлерін анықтау қажет. Сабақ барысында алдын- ала жоғарғыда көрсетілген жерлерден балдырлар түрлері банкаларға жинақталады. Жинақталған балдырлар түрлері микроскоптің көмегімегімен қаралып арнаулы анықтағыштар арқылы анықталады. Анықталған балдырлар жіктеліп қысқаша сипаттамалы беріледі.
Көк-жасыл балдырлар (Cuanophyta).

Хроококкалылар класы – микроцистис жатады. Олар судың гүлденуін туғызады. Олар шар тәрізді балдырлар коллонияларын түзеді де, сырты шырышпен қапталады. Глеокапс – шар тәрізді, суда ақ түсті шырыш, ал құрғақшылықта қызыл, жасыл, сия көк түсті шырыш түзеді.

Хамесифондылар класы. Субстраттардың төменгі бөліктерінде алмұрт немесе бұршақ тәрізді бекнген экзоспоралары арқылы көбейетін түрлерге хамесифон жатады.

Гормогондықтар класы. Жіпше тәрізді формаларына Осциллятория топырақтың беткі ылғалды қабатында көк-жасыл келген жабынды түзсе, су астындағы және су бетіндегі субстраттарда көк-жасыл өңез түзеді.

Анабена – бір немесе бірнеше жіпше бірлесіп тіршілік ететін балдырлардың қатарына жатады.

Хлорококкалылар немесе протококкалылар қатары.

Хлорокок тұщы суларда, топырақта, ағаштың қабығында және көптеген қыналардың құрамында кездеседі. Клеткаларының формалары шар тәрізді, бір немесе көп ядролы, табақ тәрізді хроматофорасы бар, бірнеше пиреноидтары болады. Жиырылғыш вакуолячы және көзшесі жоқ.

Колониялы формаларына су торшасы жатады. Hydrodictyon.

Бұлар ағыны баяу тұщы суларда, немесе тоқтап қалған, азотқа бай су тоғандарында кездеседі. Бұлардың сыртқы формалары қапшық тәрізді: ұзындығы 30 см-ге дейін жететін цилиндр, немесе жалпақ сопақ келген клеткалары үш бұрыштарымен қосылып тор құрайды .

Жасыл балдырлардың тармақталған бір ядролы жіпше тәрізді өкілі ретінде улотрикс зонатаны қарастырамыз. Клеткалары цилиндр пішіндес, қысқа, протомплазмасындағы хроматофорасының пішіні белдеу тәріздес. Бұл бір ядролы өсімдіктердің қатарына жатады .

Белбеулі улотрикс ағыны қатты бұлақтарда, өзендерде, сол сияқты суы мол көлдердің жиектерінде кездеседі. Олар су астындағы тастар не басқа да қатты субстраттарға беки өседі.

Драпарнальдия балдыры таза жерде, аэрациясы жақсы, ағыны қатты өзендер мен бұлақтарда тіршілік етеді. 10метр тереңдіктерде өте көп мөлшерде түзіледі. Драпарнальдия балдырының жіпшелері ұзын, аздап бұтақтанған, хроматофорасы белдік тәрізді, шеттері тілімшеленген. Түзілген бұтақтарда топтанып шоқтар орналасады. әрбір қысқа келген жіпшелердің бас жағы ұзын келген түссіз талшықтармен аяқталады.

Көп клеткалы, бұтақтанбаған; тұщы ағынды суларда тіршілік етеді. Олар көбінесе судың беткі немесе астыңғы қабатында тіршілік етеді. Клеткасы цилиндр тәрізді, қалың қабықпен қапталған.

Өкілі: спирогира (275 түрі бар). әрбір клетканың протоплазмасында, қабыққа жақын жерде, лента тәрізді, шеті иректелген спираль түрінде оратылған жасыл түсті хромотофора орналасқан . Оның маңайнда крахмал дәндерімен қоршалған пиреноидтар орналасқан. Клетканың ортаңғы үлкен бөлігін клетка шырыны толған вакуоль алып жатыр.

Десмидиум жіпше немесе жіңішке шынжыр тәріздес болып кледі. Басты ерекшеліктерінің бірі екі жақты симметриялы клетка қабығы екі жақтау түзеді. Бұл әдетте балдырлардың көбейген кезінде ғана байқалады. Десмидиум балдырлары тұщы суларда, топырақта шым тезекте, батпақты, әсіресе кальций тұздары аз жерлерде тіршілік етеді.

Өсімдік денесі «сабақтан» және оларда шоғырланып оргаласқан «жапырақтан» тұрады . Су астындағы көптеген ризоидтармен субстратқа бекініп тұрады, онда крахмал жинақталатын түйнектері бар.

Саңырауқұлақтар өте ұлкен организм топтарын құрайды. Жер бетінде 100 мыңдай түрді біріктіреді. Олардың құрамында хлорофилл пигменті жоқ, сол себептен де дайын органикалық заттармен қоректенеді, яғни гетеротрофты қоректену жолдары тән. Саңырауқұлақтың негізгі вегетативтік денесі мицеллий немесе гирбиницадан тұрады. Олар әріқарай жіңішке келген гифтарға тармақталады. Ол субстраттың үстінде немсе ішінде орналасады да, қоректік заттарды бүкіл денесімен сорып қоректенеді. Саңырауқұлақтың мицелийлері клеткаларға бөлінбеген немесе клетка қабықшасы жоқ, тек протоплазмадан тұрса, оларды салыстырмалы түрде төменгі формадағы саңырауқұлақтарға жатқызамыз. Вегетативтік денесіндегі жіпшелері бір-бірімен матасып, жалған ткань плеткенхима түзеді. өзгерген гифтар бір-бірімен қосылып тәж түзеді. Оларды ризоморфтар деп атайды. Олар әртүрлі қалыңдықта болады. Тәждің сыртқы гифтері қоңыр, ішкі жағы ақ болады.

Кей жағдайларда оның іші өткізгіш түтікке ұқсайды. Мицелийдің ерекше өзгерген түрі склероций өте тығыздалған гифтан тұрады. Бұлардың негізгі тақаратын қызметі қоректік заттар жиналатын орын немесе көбею органдарының қызметін атқаратын органдар болып саналады.

Саңырауқұлақтар гетеротрофты өсімдіктер. Олар субстратты шірітеді, минералдайды. Аздаған бөліктері жануарлар өлекселерінде тіршілік етеді. Басым көпшіліктері паразитті өсімдіктер қатарына жатады. Көбінесе саңырауқұлақтардың өсімдік субстратында болуы, олардың клеткаларында арнаулы углеводтарды ыдырататын ферменттердің болуы арқылы сипатталады. Тіршілік ететін ортасы қышқылдық орта, олар қышқыл ортаға төтеп бере алады.

Ал белокқа бай жануарлар субстратында тіршілік ететін саңырауқұлақтар бактериялармен тең түсе алмайды, себебі сілтілік орта саңырауқұлақтарға қарағанда бактерияларға қолайлы.

Базидиомицеттер класы. Базидиомицеттер класының өкілдері.

Гименомицеттердің агариктер қатары.

1. Агарикалықтар қатарына шампиньондар тұқымдасы жатады. Тұғырлдарында сақина түрінде жабындық қалады, пластинкалары бос. Спораларының түсі ақтан қара түске дейінгі аралықта болады. Бұлардың ішінде кең тарағантуыс агарикус, шатырша.

2. Мухоморлар тұқымдасы Amanitaceae. Пластинкалары бос, споралары ақ және қызғылт түсті. Жалпы жабындығы бар, өскеннен кейін жабындығы тұғырында сақина түрінде қалады. Улы түрлеріне Amanita phalloides (бледная поганка немесе сасық мухамор) жатады (8-сурет).

Жемісті денесі үлпілдек келеді. Споралары ақ, крем түстес, орнаментті. Қылқан жапырақты орманда өсетін түрлеріне рыжик (lactarius deliciosus), волнушка (l. torminosus), груздь настоящий тағы басқа түрлері жатады.

Бұлардың барлығы жеуге жарамды саңырауқұлақтар.

Капрофиллдер тұқымдасы – Coprinaceae.

Қалпағы жұмыртқа немесе цилиндр тәрізді. Споралары қара, сиякөк, қоңыр сұр түсті. Жемісті денесі нәзік, тез омырылғыш келеді. Сапрофитті түрде қоректенеді: көңде, ағашта, тағы басқа жерлерде кездеседі. Бұлардың ішінде Caprinus comatus (ақ капрофилл) жеуге жарамды.

Глебасы етжеңді немесе желатин тәріздес. өте көп камераларға бөлінген. Спорасы өскенде қатаяды; жас кезінде денесі шырышты, өте жағымсыз иісі болады, ол глебаның бүлінуінің әсерінен болады. Өлексенің иісі бар спора көбінесе шыбын арқылы таралады.

Сабақ соңында гименомицеттердің экологиялық топтарын қарастыру қажет . Субстратқа байланысты олар төмендегідей топтарға бөлінеді:

1. Ксерофиллдер-ағаш сүректерінде тіршілік етеді. /Опенок осенний-Armillariella mellea/

2. Топырақтағы сапрофиттер.

3. Микоризді саңырауқұлақтар.

4. Капрофиллді түрлері. Шөппен қоректенетін жануарлар қиында тіршілік етеді.

5. Карбофиллді түрлер жанған ағаштарда қоныстанады. /Pholiota/.

6. Микрофиллді саңырауқұлақтар басқа гименомицеттерде паразиттік түрде тіршілік етуі. Жоғарғыда көрсетілген экологиялық топтарға байланысы бірнеше мысалдар келтіріңіздер. Сонымен қатар ормандарда , жазық жерлерде және үй маңайында кездесетін саңырауқұлақтар түрлерін жинақтап анықтау қажет.

ЗИГОМИЦЕТТЕР КЛАСЫ.

Мукорлар қатары.

Мукорлар тұқымдасы.

Мукор көбінесе олар ақ немесе сұр түсті үлпілдек ұлпа түрінде өсімдік тектес ас тағамдарында (нан, варенье, жеміс, көкөніс өнімдері), сол сияқты, қоймалардағы тұқымда дамиды. Мицелий субстратта өседі: олардың тұғырларында көп споралы спорангийлер орналасады. Сонымен қоса кішкентай спорангиолалар түзіледі, оларда спора саны аз жыныссыз конидийлер болады.

Арнаулы ыдысқа салынған нан кесіндісіне су тамызып 2-4 күн аралығында термостатта ұстайды. Түзілген мукор мицелиилерін лупа арқылы қарау қажет.

Мицелийдің кішкене бөлігін ине ұшымен заттық шыныға салып, үстіне бір тамшы су тамызып, жабындық шынымен жабу керек. Уақытша препараттан микроскоп арқылы мукордың мицелийін және спора тасушы органдарын қарап, суретін салу қажет.Мукордың 10-12 күн аралығында өсірілген дақылынан жасалған уақытша немесе тұрақты препатараттардан, мукордың жыныс органдары мен зиготасын тауып, суретін салып, белгілеу керек.

Жемісті қалталылар. Бұларға Aspergillus, Penicillium, Acremonium т.б. жатады. Аспергилл және пеницилл саңырауқұлақтары сыртқы құрылыстары жағынан бір-біріне ұқсас келеді. Бұлар конидия сағағының құрылыстары арқылы және ұнтақ көкшіл, жасыл, сары, қара т.б. түсті зеңдері арқылы ажыратылады. Аспергилдің конидия сағағы бір клеткалы цилиндр пішінді, жоғарғы шоқпарланған радиальді клеткалы стергималарында бір клеткалы, олардың жоғарғы жағындағы 2-3 тармақталған стеригмаларда конидийлер орналасқан.

1. Аспергилл және пеницилл саңырауқұлақтарын лабораториялық жағдайда өсіру үшін ылғалды нан үзіндісі немесе лимон қабығы 25-27⁰С термостатта 7-10 күн аралығында ұстау қажет.

2. Тұғырлы конидийлі пеницилл препаратын дайындау үшін ине ұшымен дайындалған субстраттың үстінен ортаңғы бөлімінен бастап шеткі бөлімдеріне қарай жүргізу керек. Заттық шыныдағы глициринмен араластырылған су тамшысына, ине ұшындағы саңырауқұлақ мицелийін салып бетін жабындық шынымен жабу керек. Уақытша жасалған препараттан микроскоптың үлкен объективі арқылы көп клеткалы мицелий және конидийлі тұғырларындағы бұтақтанған стригмаларды тауып, суретін салу қажет.

3. Пеницилл клейстотецийінің препаратын дайындау. Дайын пеницилл дақылдарынан препараттық ине арқылы алынған клейстоттецийлерді заттық шыныдағы 5-10 пайыздық КОН ерітіндісінің тамшысына салып, микроскоппен қарау қажет. Аскі мен аскоспоралардың суретін салып белгілеңіз.

4. Аспергилл саңырауқұлағының уақытша препараты да жоғарғыда көрсетілгендей әдістермен дайындалынады.

Жоғарыда айтылғандай қынаның денесі балдыр мен саңырауқұлақтан тұрады.

Олардың құрамына кіретін балдырлар көк-жасыл және жасыл балдырлар бөлімдеріне жатады, олардың табиғатта өз бетінше тіршілік ететін түрлерінен еш өзгешелігі жоқ.

Қыналар құрамындағы жасыл балдырлардың түрлерінен хлорелла, цистококк, кладофора, трентеполия кездеседі, соңғы екеуі жіп тәрізді формалар. Бұндай қыналар жасыл түсті болып келеді. Көк жасыл түсті балдырлардан түрлеріне глеокапса, хроококк тағы басқалары кездеседі.

Қынаның құрамына кіретін саңырауқұлақтардың түрлерінің басым көпшілігі аскомицеттер класын құрайтын саңырауқұлақтар. Оларға пиреномицеттер мен дискомицеттер жатады. Ал базидиомицеттерден телефора туымы кіреді. Жоғарыда аталған саңырауқұлақтардың табиғатта жабайы өсетін түрлерімен салыстырғанда ұқсастығы шамалы. Олар анатомиялық құрылысына байланысты гомеомерлі және гетеромерлі деп екіге бөлінеді.

Гомеомерлі типі қарапайым құрылысты болып келеді. Олардың денесін құрайтын саңырауқұлақ және балдыр клеткалары денелерінде біркелкі таралған. Бұлар балдыр бөліп шығарған кілегейдің ішінде орналасады. Кепкен кезде морт сынғыш келеді де, суға салса ісінеді.

Олар жай екіге бөлінуі арқылы немесе автоспора түзу арқылы көбейеді. Кейде гамета арқылы жынысты көбейеді. Қынаның құрамындағы саңырауқұлақ өзіне сай спора құратын орган түзеді. Перитеций қына қабатына кіріп томпайып орналасады.

Апотеций ол қына қабатының бетінде дөңгелек астау тәрізді немесе төмпешік тәрізді өсінділер түрінде болады.

Құрамында қалталы саңырауқұлақтары бар қыналарда жыныс процесі тән.

Аскомицеттерден пайда болған аскоспора маңайында өздеріне сай балдыр болса, оны орап қынаның қабатына айналады.

Қыналар соредий және изидий деп аталатын орган арқылы вегетативті көбейеді. Соредий жапырақты, бұталы қынаға тән.

Бұталы қыналарда түзілген бірінші реттік талломдардан, екінші реттік талломдар түзіледі де олар бұтақтанады немесе бұтақтанбауы да мүмкін. Екінші реттік бұтақтанған талломдарды подециялар деп атайды. Подециялар көбінесе кладония түрлеріне тән, олардың формалары тебен, таяқ, жоғары бөлігі жұмырдана кеңейген бокал пішіндес болып келеді және жиі тармақтанып бұтақтануы мүмкін. Бокал тәрізді формаларында поденциялардың шеткі жақтарын жағалай жаңадан подециялар түзіледі.

Кладония және стереокаулон туыстарының подецияларында қабыршақтанған филлокладиялар түзіледі.

Қыналардың т өмендегідей экологиялық топтарға бөлінеді:

1. 
   Топырақ бетіндегі қыналар мен эпигейлі қыналар. Олар жер бетінде таралған жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен бәсекеге түсе алмайды, сол себептен жер бетінде аз мөлшерде кездеседі. Ашық жерлерде өсетін қынылардың қатарына пельтигера, стереокаулон, кладония, цетрария т.б. туыстар түрлері жатады.
   
2. 
   Эпифитті қыналардың қатарына ағаштар мен бұталарда қоныстанған қыналар түрлері жатады. Бұл топтағылар жапырақта қоныстанса-эпифильді, жалаңаш ағаш діңдерінде қоныстанса-эпиксильді деп аталады. Оларға фисция, уснея т.,б. туыстары жатады.
   
3. 
   Эпилитті қыналар- олар тастарда, құздарда, жартасатрда тіршілік етеді. Олардың қатарына коллема, гаспарриния, леканора туыстары жатады.
   
4. 
   Суда тіршілік ететін қыналардың қатарына-гидротирия қынасын жатқызуға болады.
   

Мүктер су жағалауларында, ормандарда, батпақты жерлерде , ағаш қабықтарында тағы басқада ылғалды жерлерде өседі.

Студенттер лабораториялық- практикалық сабақ барысында , гербарийде берілген бірнеше мүктердің түрлерін, анықтағыштардың көмегімен анықтаулары қажет. Жұмыс барысында мүктердің экологиясы, анатомиялық-морфологиялық құрлыстары, даму циклдері , қорапшасының құрлысы тағыда басқа ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.

Тапсырма:

1. 
   Мүктердің бірнеше түрін қолдана отырып, сыртқы морфологиялық айырмашылықтарына және анатомиялық құрлыстарына назар аударыңыз.
   
2. 
   Берілген тұрақты препараттан антеридий мен архехонийдің құрлысымен танысып, сүретін салып белгілеңіз.
   
3. 
   Уақытша препарттан мүктің қорабша, жапырақ және сабақтарының құрлыстарымен танысып, схема түріндегі суретін салыңыз.
   
4. 
   Сабақта берілген мүктің даму циклінің схемасын көрсетіңіз.
   

Қайталау сұрақтары:

1. Кәдімгі маршанцияның құрлысы және даму циклі.

2. 
   Мүктердің гаметофитінің құрлысы.
   
3. 
   Мүктердің классификациясы.
   
4. 
   Бауыр тәрізді мүктер класы мен жапырақты мүктер класының негізі ерекшеліктері және айырмашылықтары.
   
5. 
   Қорабша түрлерінің құрлысы.
   
6. 
   Мүктердің вегетативті көбейу жолдары.
   
7. 
   Спорофиттік және гаметофиттік дамуы.
   
8. 
   Көкек зығырның құрлысы.
   
9. 
   Сфагналық мүктің құрлысы.
   
10. 
    Анықтағыштарды пайдала отырып мүктердің бірнеше түрін анықтаңыз. Сонымен қатар, төменде берілген өсімдіктер түрлерін жатқа білу қажет. ( жүзгіш риччия- риччия плывушая ( Riccia fluitans), қисықсабақты дитрих- дитрих кривостебельный (Ditrichum flexicaule), аршалы политрих -политрих можжевельниковый (Polytrichum juniperinum), ақшыл брий-брий -бледный (Bryum pallens S ), шымды брий- брий дернистый (Bryum caespiticum), орташа мний- мний средний (Mnium medium), үшкір басты мний-мний остроконечный ( Mnium cuspidatum), үрленген скорпидий-скорпидий вздувающийся ( Scorpidium turgescens M), гигант каллиэргон- каллиэргон гигантский( Calliergon giganteum . K), қатпарлы ритидий-ритидий морщинистый ( Rhytidium rugosum . K т. б. жиі кездесетін түрлерге көңіл бөлу қажет.)
    

№ 10 Зертханалық сабақтар (1 сағат)

Қырықбуындар сабақтары буын және буын аралықтарынан тұратын ,тамырсабақты көпжылдық шөптесін өсімдіктер .

Тапсырма:

1. 
   Қырықбуындылардың бірнеше түрін салыстырып, негізгі морфологиялық және анатомиялық құрлыстарының ерекшеліктерін көрсетіңіз.
   
2. 
   Спиртте немесе формалинде сақталған қырықбуының споралы масағын лупа арқылы қарап, спрофиллі, спорангиясы, спорасы және элатерасын тауып суретін салу керек.
   
3. 
   Тұрақты препараттан дала қырықбуынының гаметофитінің құрлысын қарап, суретін салып белгілеу қажет.
   
4. 
   Дала қырықбуынының даму циклін схема түрінде көрсетіңіз.
   

Тақырып бойынша қайталау сұрақтары:

1. 
   Қырықбуынның морфологиялық ерекшеліктері. Дала қырықбуынының құрлысы.
   
2. 
   Көбейу ерекшеліктері.
   
3. 
   Қырықбуын гаметофитінің құрлысы.
   
4. 
   Спорофиті мен гаметофитінің құрлыстарын салыстырыңыз.
   
5. 
   Дала қырықбуындарының көктемгі және жазғы өркендерінің ерекшеліктері.
   

№ 10. Зертханалық сабақтар (1 сағат)