ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені өсімдіктер систематикасы

Семей

Дәрістер

Оқушының өздік жұмыстары (ОӨЖ)

1. 
   Протонема- гаметофиттің алғашқы даму сатысы.
   
2. 
   Архегоний және антеридий - аналық және аталық жыныс органдар
   
3. 
   Спорофит- жыныссыз ұрпақ
   
4. 
   Гаметофит- жынысты ұрпақ
   
5. 
   Спорофилл- споралы масақтың сыртында орналасқан жапырақтың өзгерген түрі.
   
6. 
   Споракарпий- марсилея су папоротнигінің сорустар орналасқан орган атауы.
   
7. 
   Сорустар- папоротниктер бөлімдеріне тән үйінді
   
8. 
   Архегонияттар – архегония түзетін өсімдіктер бөлімдері жатады
   

9. 
   Гигроскопиялық құбылыс- қуаңшылық жерлерде домаланып шар тәрізді күйдегі өсімдік түрлері ылғалды кезеңде жазылып бастапқы қалпына келеді.
   
10. 
    Мезофильді өсімдіктер- ылғалы мол жерлерде өсетін өсімдіктер.
    
11. 
    Изоспоралар- әртүрлі споралар.
    
12. 
    Актиноморфты- гүл серіктері дұрыс
    
13. 
    Зигоморфты- гүл серіктері бұрыс.
    
14. 
    Тұқым-алғашқы спорофитті (диплоидты) генерация мегаспорангийлердің дамыған және өзгерген түрі.
    
15. 
    Перистома- қорапша жиектерінде түзілген гироскопиялық клеткалар жиынтығы.
    
16. 
    Акрокарпті- жасыл мүктерде архегонийлері мен спорондарының өркеннің ұшында орналасу
    
17. 
    Плеврокарпті- жасыл мүктерде архегонийлері мен спорондарының өркеннің бүйір тармақтарында орналасу
    
18. 
    Вайялар немесе макрофиллалар - папоротник тәрізділердің жапырақтары.
    
19. 
    Филлалар- мүк тәрізділердің жапырақтары.
    
20. 
    Микрофилла немесе филлоидтар- плаундар бөлімінің жапырақтары
    
21. 
    Филогения- топтардың шығу тегіне және эволюциясына сүйене отырып өзара байланысын анықтау.
    
22. 
    Политипті- туыс көп түрден тұрады.
    
23. 
    Олиготипті- туыс бірнеше түрден тұрады
    
24. 
    Монотипті- туыс тек бір ғана түрден тұрады.
    
25. 
    Мұртша- ұзын келген жатаған өркен.
    
26. 
    Псаммофиттер- құмды топырақта өсетін өсімдіктер
    
27. 
    Галофиттер- тұзды топырақта өсетін өсімдіктер топтары.
    
28. 
    Апогамия- антеридий мен архегонийдін түзілуіне қарамастан, спорофит гаметофит немесе ұрықтанбаған жұмыртқа клеткасынан
    

29. 
    Апоспория- гаметофит спорангийдің тағанынан, қабығынан немесе жапырақтарынан дамиды, бірақ спора түзбейді.
    
30. 
    Подария- кактустардың сабақтарында жапырақтарының редукциялану нәтижесінде түзілген жұрнақтар
    
31. 
    Ареолдар- кактустың жапырағының орнына түзілген тікенектер, қылқандар, түктер.П
    
32. 
    Поллиний- сүйсіндер тұқымдасының гүл тозаңдардың өзара желімделіп түйіртпек түзілуі.
    
33. 
    Проторм- сүйсіндер тұқымдасының тұқымынан түзілген алғашқы өскін.
    
34. 
    Лодикула- астық тұқымдасының жоғарғы гүл қабыршақтарынның үсітінде орналасқан ақ жұқа келген пленка.
    
35. 
    Гинобазиальдық аналық мойын- аналық мойын жатын бөлімінің арасындағы қуысқа батыңқы орналасады.
    
36. 
    Терминальді аналық мойын- аналық мойын жатынның жоғарғы бөлігінде шығыңқы орналасады.
    
37. 
    Мирмекохорлы- тұқымдары құмырысқалар арқылы тарайтын өсімдіктер топтары.
    
38. 
    Эндозоохорла- жемістері жануарлар арқылы тарайды
    
39. 
    Эпизоохорлар- жемістері адам мен жануарлар аяқтары арқылы таралады.
    
40. 
    Паппустар- жатынның жоғарғы бөлігінде түзілген қылтанақтар мен түктер немесе оларды айдарлар деп те атайды.
    

1. 
   Систематика ғылымы. Өсімдіктер систематикасының міндеттері мен әдістері. Таксономия. Классификациясы.
   
2. 
   Түрлердің қосарынан аталуы. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы.
   
3. 
   Филогенетикалық жүйенің құрылуы.
   

Екінші теориялық маңызы ондай пайдалы өсімдіктерді әрі қарай дамытып, оларды ауыл шаруашылықтарында, үлкен өнеркәсіптерде қолданады. Ал керісінше, зиянды түлерімен күресу оларды жою жолдарын қарастыру (улы, арамшөп). Адам өсімдіктерді қолдана бастаған кезеңнен бастап өсімдіктерді дәрілік өсімдіктер, мал азығы өсімдіктері, тамаққа қолданатын өсімдіктер деп өзінің күнделікті тіршілігінде қолдануына байланысты топтастырған. Сонымен өсімдіктерді топтастыру адам өмірінің күнделікті тіршілігінен туған құбылыс деп айтуға болады. Ары қарай қоғам дамыған сайын өсімдікті топтстыруда көптеген ғалымдар еңбек етті.

Бұл жөнінде грек ғалымы Арситотель біздің эрамызға дейінг (384-322) жылдар аралығында зоология ғылымында жандарлар дүниесін топтастырумен қатар, ботаника ғылымының да негізін салушылардың қатарына жатады. Ол өсімдіктің құрылысы жануарларға қарағанда қарапайым деген тұжырымға келеді. Мысалы, саңырауқұлақтар шірінділерді заттардан пайда болады деген қорытынды жасайды.

Аристотельдің шәкірті Теофраст өсімдктер жөніндегі мәліметтерді бір жүйеге келтіреді. Теофраст 500-ге жуық өсімдіктерді анықтап, көптеген жаңа ботаникалық ұғымдар еңгізді.

Орта ғасырда өмір сүрген орта Азиялық Абу-Али-Ибн-Сина (Авицена) (980-1037) көптеген ғылым саласымен айналысқан. өсімдіктер систематикасында 350-дей шипалы өсімдіктерді зерттеген оған сипаттама берген.

15 ғасырдың аяғында теңіз қатынастарының дамуына байланысты Еуропадағы мүлдем белгісіз өсімдіктер жөнінде жаңа мағлұматтар жинақтала бастады. Көптеген түрлерді ботаникалық бақтарда өсіре бастады. Сол сияқты, өсімдіктерді жинау және оларды кептіру гербарийлеуді үйренеді.

Өсімдіктер систематикасының негізін салушылардың бірі Италияның көрнекті ғалымы Цезальпин (1519-1603) болып табылады. Ол өсімдіктердің классификациясына негіз етіп тек оның морфологиялық құрылысына ғана емес, сол сияқты оның 15-гүлді өсімдіктер, 16-класқа мүктер, папоротниктер, қырықбуындар және саңырауқұлақтар жатқызған.

Сонымен қоса шөптесін, сүректі, бұталы және жартылай бұталы деген ұғымдарды еңгізген.

17-ші ғасырда өмір сүрген швед Карл Линней (1707-1778) систематика саласында сіңірген еңбегі өте үлкен. Ол өсімдікті топтастыруды негіз етіп өсімдіктің аталықтары мен аналықтарын негіз етіп алған. К.Линнейдің системасының маңызы, ол өсімдіктердің морфологиялық құрылыстарымен, олардың органдарына нақтылы атаулар беріп, ботаника ғылымының саласында 1 мыңға жуық жаңа терминдер еңгізеді. К.Линнейдің системасы жасанды сипаттама алды, себебі тек өсімдіктің морфологиялық қасиеттері ғана ескеріледі.

Өсімдіктер систематикасы тек 100 жыл өткеннен кейін ғана, яғни Ч.Дарвиннің еңбегі жарыққа шыққаннан соң ғана эволюциялық даму негізінде филогенетикалық немесе табиғи система жасалды. Жоғарғы және төменгі сатыдағы өсімдіктер системасын жасауда дүниежүзінде мыңдаған ғалымдар еңбек етті. Бір өсімдік түрімен екінші өсімдік түрінің арасындағы байланыс, өсімдіктердің сыртқы пішініне морфологиясына онтогенезіне, филогенезіне, химялық құрылымына, географиялық таралуына т.б. белгілеріне қарап анықталады.

Дарвиннің системасы өсімдіктердің эволюциялық жолымен дамуын, органикалық дүниенің даму тарихына сәйкес, олардың даму заңдылықтарын ашып береді. соның арқасында филогенетикалық немесе табиғи системасы пайда болды. 1859 жылы Дарвиннің «Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы» - деген еңбегі жарыққа шықты. Оның еңбегінің негізі- тұқым қуалаушылық, табиғи сүрыптау, өзгергіштік (қарапайымнан күрделіге қарай даму, органикалық дүниенің бірлілігі), т.б. ұғымдарға негіз етіп жасалады. Ол өз теориясында өсімдіктердің түрлері, туыстары, тұқымдастары, қатарлары және типтері арасындағы туыстық байланысты анықтап, өсімдік дүниесінің эволюціиялық немесе филогенетикалық системасын жасады. Бұл система өсіңмдіктің анатомиясы, морфологиясы, физиологиясы, биохимиясы, эмбриологиясы, паленталогиясы, географиясы және т.б. ботаникалық ғылым тарауларына негізделіп жасалды.

Дарвиннен кейінгі көптеген систематик ғалымдарды атап өткен жөн. Энглер, гофмейстер, Бернер, Жюссье, Буш қазіргі қолданатын филогенетикалық система негізін қалаушылар болып табылады.

Соның ішінде қазіргі уақытқа дейін қолданып келе жатқан системалардың қатарына Энглер (1844-1930) системасын алуға болады. Бұл система бүгінгі күн талабына сәйкес келмеседе, өсімдіктердің анықтағыштарын құрауды, ботаникалық шығармаларды жазда негіз етіп алынады. Сол себептен көптеген елдерде Энглер системасы бойынша гербариизациялау сол сияқты, бұрынғы совет үкіметінде жарық көрген «Флора СССР» 30 томдық осы система бойынша жасалған. Бұл система бойынша барлық өсімдіктер 13 типке бөлінеді. Алғашқы 11 тип- төменгі, 12 тип- мүктер мен папоротниктер, 13 тип- ашық және жабық тұқымдыларға біріктірілген.

Сол сияқты, қазіргі кезде профессор Козо-Полянский (1870-1957) академик Гроссгейм (1888-1948) системасы қолданады. Олар гүлді өсімдік типтердің қарапайым түрлерінде тостағаншаға және күлтеге бөлінбейді, аталықтарының саны көп болады деп тұңғыш рет биогенетикалық заңдылықта қолданады.

Гроссгейм гүлді өсімдіктерді 67 қатарға 305 тұқымдасқа 2000 түрге сипаттама берді. Тағы ең жана системаға, 1930 жылы Ленинградтың ботаника институтының академигі Тахтаджян ұсынған системасы кеңімен қолданады. Ол өсімдіктер дүниесін 6 типке бөледі: псилофиттер (psilopsida), мүктер (bryopsida), плаундар (lycopsida), қырықбуындар (sphenjpsida), папоротник тәрізділер (Pteropsida). Жабық тұқымдастардың негізгі тегі псилофиттер деп көрсетеді. Тахтаджян өсімдіктерді 6 типке, 3 класқа бөледі:

1. 
   Папоротниктер (Filicinae)
   
2. 
   Жалаңаш (Gymnogpermae)
   
3. 
   Жабық (Angiospermae)
   

Қазақстанда флорасын зерттеген ғылымдардың қатарына Папов, Қалымбетов, Павлов, Шварцман т.б. жатқызуға болады. Паповтың «Растительный покров Казахстана» және орталық Қазақстанның флорасына арналған 3 томдық анықтағыш жарық көрген (1940ж). өсімдіктер дүниесінде Павловтың 9 томдық анықтағышы, қазіргі кезеңге дейін кеңінен қолданып жүрген басты анықтағыштардың бірі болып саналады. Төменгі сатыдағы өсімдіктерді зерттеген Қалымбетов, Шварцманның «Споровые растения Казахстана» деген еңбетері бар. Комаров, бекетов, Федеренко, Тимирязев т.б. ғалымдардың еңбектерінде Қазақстан флоралары жөнінде көптеген мағлұматтар берілген.

1. 
   Өсімдік систематикасының номенклатурасы.
   

Түр дегеніміз, морфологиялық және анатомиялық құрылыстары ұқсас, өзара бұдандасып ұрпақ бере алатын белгілі бір тіршілік жағдайына икемделген және табиғатта белгілі бір ареалды алып жатқан особьтар. Түрлер туысқа бірігеді (genus). Туыс дегеніміз бір-біріне өзара жақын түрлердің тобы.

Түрлер туысқа бірігеді (genus). Туыс дегеніміз бір-біріне өзара жақын түрлердің тобы.

Бинарлық атау ақ беде – Trifolium prafense – клевер-красный немесе қызыл беде - Trifolium repens – клевер ползучий.

Бұршақ тұқымдасы familia Ranunclacia.

Тұқымдас қатарға orda.

Олар әрі қарай класқа Plassis, типке Phylum бөлімдер біріктіріледі.

Жер жүзіндегі өсімдіктер құрылыстарының байланысты екі үлкен топқа бөлінеді.

Жоғары сатыдағы Cormophyta және төменгі сатыдағы Tallophyta деп бөледі. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік органдары сабақ, жапырақ, тамыр деп бөлінсе, ал генеративтік органдары гүл, жеміс, тұқым деп бөлінеді. Онымен қоса органдарында арнаулы тканьдер тән.

Бұл белгілер жоғары сатыдағы өсімдіктердің белгілі бір органикалық дүниенің даму кезеңінен өткендігін көрсетеді. Төменгі сатыдағы өсімдіктің қазіргі кезеңге дейін ылғалды жерде тіршілік етуіне байланысты, эволюциялық дамуы сол қарапайым күйінде қалған. Олар тамыр, сабақ, жапырақ ткань, жеміс т.б. органдарға бөлінбеген. Көптеген түрлеріне әртүрлі пигменттер болады. Хлорофилл пигменті тек балдырларға және қыналарға ғана тән. фотосинтез процесі жүреді.

Төменгі сатыдағы ядроға дейінгі хлорофилі бар және фотосинтез процесі кезінде оттегін бөліп шағыратын өсімдіктер. Төменгі сатыдағы ядроға дейінгі хлорофилі бар және фотосинтез процесі кезінде оттегін бөліп шығармайтын өсімдіктер

Ботаника жалпы биология ғылымының негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады. Ол өз кезегіңде бірқатар жекелеген ғылымдарға бөлінеді. Олардың міңдеттеріне өсімдіктер мен өсімдіктер жабынының құрылысының және тіршілік жағдайының әртүрлі заңдылықтарын зерттеу жатады.

Морфологияның дамуына байланысты, оның белгілерінің негізінде бүрынғыдан да көбірек мамаңцанған ғылымдар пайда болды: цитология (өсімдіктердің негізгі структуралық бірлігінің, яғни клеткасының құрылысының қалыптасуының заңдылықтарымен дамуын зерттейді); гистология немесе анатомия (өсімдіктердің оргаңдарын түзетін әртүрлі ұлпалардың қалыптасуын, дамуын және құрылысын зерттейді); эмбриология (ұрықтың дамуының заңдылықтары мен құрылысын зерттейді); оргонография (өсімдіктердің органдарының, ягни тамырының, сабағының, жапырағының, гүлінің, жемісінің және т.б. мүшелерінің пайда болуын, дамуын жөне құрылысын зерттейді); палинология (тозаңдар мен споралардың морфологиясын зерттейді).

Флорографтар сипаттап жазған, көптеген тәсілдердің тұтастай сериясының негізінде систематика жақын түрлерді біршама рангасы жоғары систематикалық топтарға — туыстарға, тұқымдастарға және т.б біріктіреді. Ботаниканың бл бөлімін флористикалық систематика (таксономия) деп атайды. Ч.Дарвиннің еңбектерінен кейін жақсы қарқынмен дамыған систематиканың екінші бөлімі филогенетикалық систематика деп аталынады. Көптеген биологиялық ғылымдардың мөліметтерінің негізінде (морфологияның, биологияның, палеонтологияның, физиологияның, математиканың және т.б.) флорогенетиктер өсімдіктер дүниесінің дамуының эволюциялық жолдарын, оның филогенезін көрсететін түрлерден де жоғарғы систематикалық топтарды өз орындарына қоя біледі. Бұл жерде атап өткен жөн, олар эволюцияны және барлық деңгейдегі туыстық қатынастарды (туыстан бастап жоғары қарай) зерттейді. Осыдан барып мегафилогенияға (бөлімдер, қатарлар секілді жоғарғы систематикалық топтардың туыстық қарым-қатынастарын және бірінің орнын бірі басуын айтады) жөне мезофилогенияға (тұқымдастар, туыстар секілді систематикалық топтардың туыстық қарым-қатынастарын және олардың бірінің орнын бірі басуын айтады) бөлудің қажеттілігі туды. Н.И.Вавиловтың мөдени өсімдіктер жөніндегі еңбектері жарық көргеннен кейін, түр ішілік өзгерістерге және түрлердің белгілі бір формасының пайда болуына, басқаша айтқанда жаңа түрдің пайда болу процесін зерттеуге (микрофилогенияға) көп көңіл бөлініп келеді. Систематиканың бұл бөлімін Н.И.Вавилов дифференциальды систематика деп атаған, ал қазіргі кезде оны биосистематика деп атап жүр. Биосистематиканың дамуының болашағы жаңа формалардың түзілуін жан-жақты зерттеумен тікелей байланысты.

Фитогеографияның шеңберінде жекелеген пәндердің тұтастай сериясы бөлініп шықты. Оларға мыналар мысал болады: географияның тарихы — бұрынғы геологиялық кезеңдердегі өсімдіктердің таралу заңдылықтары туралы ғылым; фитоценология (геоботаника) — тарихи қалыптасқан өсімдіктер қауымдастықтары (фитоценоздар) туралы, олардың құрылыстары, дамуы, таралуы, пайдалануы жөне қайта жақсартудың мүмкіңдіктерінің заңдылықтары туралы ғылым. Фитоценологияның жайлымдарды, шабындық-тарды, шалғындарды пайдалану мен жақсартудың ғылыми негізі ретінде  маңызы зор.

Ботаниканың басқа бөлімдері алдарына қойылған арнайы міндеттерді атқаруына және жаңа тәсілдерді қолдануына байланысты көптеген ерекше пәндер ретінде дербес қалыптасқан. Оларға биофизика, биохимия, генетика және т.б. мысал бола алады.