Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Табиғи сипаттағы құбылыстар» пәнінен 050731 «Тіршілік әрекетінің

Өлген кеміргіштердің сүйегін мүмкіндігінше жинап, залалсыздандырып барып көмеді. Егер кеміргіштер өте қауіпті жұқпалы ауруларды тасушылар болып табылса, онда олардың сүйектерін тездетіп өртеу керек. Эпидемологиялық ошақта жұмыс істеу және өте қауіпті жұқпалы аурулармен ауыратын аурулармен байланыста болу кезінде қорғану костюмдерін кию керек.

1. 
   Билогоиялық қару туралы түсінік. Эпидемия.
   
2. 
   Инфекциялық аурулар. Карантин және обсервация.
   
3. 
   Эпизоотия, Эпифитотия.
   
4. 
   Жұқпалы аурулардан сақтандыру.
   

Төтенше жағдай - адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді.Төтенше жағдай дегеніміз - табиғат немесе өндіріс апаттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап ететін жағдай.

Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты құбылыстар жиі болып жатады.

Зілзала - бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.

Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар.
Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға.

Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт.

• 
  геологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер (эндогенді: жер сілкінісі, жанартаулардың атқылауы; экзогенді: үгінділер, сырғымалар, сел);
  
• 
  гидрологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер;
  
• 
  метрологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер;
  
• 
  табиғи өрттер;
  
• 
  эпидемиялар және эпизоотиялар;
  
• 
  ауыл шаруашылық өсімдіктерінің, ормандардың ауруы мен зиянкестермен зақымдануы.
  

№1 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

1. 
   Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың түрлері
   
2. 
   Геологиялық қауіпті құбылыстар
   
3. 
   Гидрологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер;
   

4. 
   Табиғи өрттер;
   
5. 
   Эпидемиялар және эпизоотиялар;
   

• 
  Рюкзак немесе сөмкеңізді құжаттар;
  

• 
  Үш күнге жететін тамақ пен су;
  
• 
  Алғашқы медициналық дәріханасы мен медикаменттер;
  
• 
  Жылжымалы электр фонары мен сіріңке;
  
• 
  Жылы киім мен аяқ киім.
  

• 
  Есте сақтаңыз: жер сілкінісі басталған кезде үрейленбеңіз және
  

• 
  Газ, су және жарықты сөндіріңіз;
  
• 
  Жер сілкіну төменгі баллмен жай болса, онда қорықпаңыз, сол
  

• 
  Екінші және одан да жоғары қабатта болсаңыз ол жерден ешқайда кетпеңіз;
  
• 
  Ішкі қабырғаның қауіпсіз жеріне, бұрышқа, есіктің жақтауына, ваннаға жатыңыз;
  
• 
  Кереуеттің, столдың астына кіріңіз, себебі бұлар сізді құлайтын заттар мен сынықтардан қорғайды. Өзіңізді ауыр жиһаздар мен терезелерден аулақ ұстаңыз;
  
• 
  Лифтіні пайдаланбаңыз.
  

• 
  Ғимараттар мен электр желілерінен алшақ, ашық алаңда тұрыңыз, үзілген электр желілерінен алшақ тұрыңыз;
  
• 
  Ғимараттың алдың кесіп өтпеңіз және оған кірмеңіз.
  

• 
  Ашық алаңда қалыңыз жер сілкінісі біткенше көлік ішінде болыңыз
  

• 
  Ғимараттардың кейбір бөліктерінің қирауы;
  
• 
  Сынған терезелердің құлауы;
  
• 
  Үзілген электр желілері;
  
• 
  Пәтердегі ауыр заттардың құлауы;
  
• 
  Өрт;
  
• 
  Үрей кезінде бақылаусыз қалған адамдардың мінез-құлқы.
  

• 
  Қажет адамдарға алғашқы жәрдем көмегін көрсетіңіз;
  
• 
  Зардап шеккендерді үйіндіден шығаруға көмектесіңіз;
  
• 
  Радиоқабылдағышты қосыңыз;
  
• 
  Суды, газды, жарықты мүмкіндік болса өшіріңіз;
  
• 
  Ашық отты пайдаланбаңыз;
  
• 
  Өте сақ болыңыз, ғимаратты тез арада босатыңыз, яғни басқа жаққа барыңыз.
  

- Жер сілкінісі кезінде сіз ғимараттан шыққыңыз келсе, уақыттын аз екендігін ескеріп, алдын ала қысқа жолды таңданыз 15-20 секунд;

- 3-ші және одан жоғарғы қабаттардан кетудін қажеті шамалы, ең жақсысы дүмпудін күтуге болатын салыстырмалы қауіпсіз орында қалу. Бұл есік ойығы, ішкі қабырғалар арасындағы бұрыш, каркас бағанасының, үстелдің, партаның астында отыру. Ең қауіпті орындар – сыртқы қабырғалардын шыныланған ойықтары, бұрыштағы бөлме, лифт, сатынын баспалдағы, балкон.

- Шкафты, сөрені, суырмаларды қабырғаға, еденге мықтап бекітіңіз. Кереуетті терезенің жанына қойманыз. Сөрелерді кереуеттің, есіктің, плитаның астына қоймаңыз. Жиһазды бөлмеден шығатын жерді жаппайтындай етіп орналастырыңыз.

- Дәлізді, өтетін жерді, баспалдақ торларын, есік ойығын жиһазбен және мүлікпен жаппаңыз.

- Пәтерден үйге кіреберістен электрді, газды және суды ажыратуды үйреніңіз.

- Үйде консервленген тағам мен суды, құм салынған шелекті, қолшамын, өрт сөндіргішті (автомобильдік), алғашқы медициналық жәрдем қобдишасын ұстаңыз. Алғашқы медициналық жәрдемді қабылдау тәсілін үйреніңіз. Қауіпті заттарды (улы химикат, жылдам тұтанатын сұйық) олар сынбайтын және шашылмайтын сенімді жерде сақтаңыз.

- Құжаттарды белгілі бір орында сақтаңыз. Артық киім, аяқ- киім (маусым бойынша), шам, кішкентай балта, қобдиша, майшам, сіріңке, тамақ салынған жол қабшығын пәтерден шыға беріс жерде ұстаңыз.

- Төтенше жағдай кезінде көршілермен өзара көмек және бірлескен қимыл туралы келісіңіз.

- Жиналатын жерді және көше тәртібін біліңіз. Көлік жайды, саяжайды күшті жер сілкінісінен кейінгі алғашқы уақытта уақытша тұрақ ретінде пайдалануға болады. Онда азық-түлікпен киімнің артық қорын сақтаңыз.

- Үйде жер сілкінген жағдайда не істеу керектігі туралы үнемі әңгіме мен жаттығу өткізіңіз.

Жер сілкінісінің қауіпті кезіңде:

Жер сілкінісі қауіпі жағдайында электр дабылдар, өндірістік гудоктар мен басқада хабарлау құралдары қосылады, бұл «Баршының назарына!» ескерту дабылын білдіреді. Осы дабыл бойынша радио мен теледидарды қосып, төтенше жағдай туралы хабарды мұқият тыңдап, жыне жергілікті биліктін төтенше жағдай жөніндегі басқару органының нұсқауын нақты орындау қажет.

- Өрт сөндіргішті тексеріңіз, жуынатан бөлмеден су мен шелекті алыңыз;

- Өзіңізді қорғауға қабілетті киім мен аяқ-киімді киіңіз, пәтерде газды, су мен электрды ажыратып, пешті өшіріңіз;

- Өзіңізбен бірге алдан ала даярлаған заттар, құжаттар салынған жол қапшығын алып, көршілерге хабарлаңыз; жалғыз бастыларға, ауру адамдарға көмектесіңіз, ғимараттан шығып, арнайы жиналаттын орынға барыңыз, алдағы нұсқауларды күтіңіз;

- Қалыпты тіршілік жағдайына жергілікті биліктін немесе төтенше жағдай жөніндегі басқаруң органының нұсқауы бойынша орылған жөн.
Егер сіз көпшілік жүретін орында болсаңыз:

- Сабыр сақтаңыз, үрей туғызбаңыз, шығуға асықпаңыз, адамдардын жолына кедергі жасамаңыз, аурулар мен мүгедектерге көмектесіңіз;

- Әкімшілік нұсқауларын орындаңыз.

Жер сілкінісі кезінде:

- Алғашқы дүмпу кезінде 1-2 қабаттың тұрғындары ешбір үрейсіз ғимараттан шығуға, ал одан жоғарғы тұрғындар бастарын қолмен ұстап, салыстырмалы қауіпсіз орынға баруға тиіс.

- Дүмпу аяқталған бойда арқаңызды қабырғаға сүйей отыра баспалдақпен ғимараттан тез шығып кетіңіз. Газды, суды, электрді ажыратуға тырысыңыз, өзіңізбен бірге құжаттарды, ақшаны, заттарды, қобдиша салынға жол қабын алыңыз, есікті кілтпен жабыңыз.

- Егер көрші пәтерде балалар мен қарт адамдар қалса, оларды көшеге шығаруға көмектесіңіз. Сол жерде зардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсетіңіз.

- Ғимараттан, электр беру желісінен алысырақ кетіңіз. Белгіленген жиналатын орынға барыңыз. Үзілген өткізгіштен сақтаныңыз, оған балаларды жібермеңіз.

- Рольде отырғанда ашық жерге тоқтаңыз. Дүмпу аяқталғанша машинадан шықпаңыз. Қоғамдық көлікте отырған орындарыңызда қалып, дүмпу аяқталғанан кейін жүргізушіден есікті ашуды өтініп, итеріспей шығып кетіңіз.

- Зардап шегушіге алғашқы медициналық көмек көрсетіңіз.

- Жеңіл үйіндінің астында қалғандарды босатыңыз.

- Балалардың, аурулардың, қарттардың қауіпсіздігіне назар аударып, оларды жұбатыңыз.

- Ғимаратқа кірерден бұрын баспалдақтың, қабарғаның қауіпінің бар– жоқтығына назар аударыңыз. Қатты қираған ғимаратқа жақындамаңыз. Ашық отты пайдаланбаңыз.

- Пәтерге оралған бойда коммуналдық–техникалық қызмет дұрыстығын тексергенше электрді, газды және су құбырын қоспаңыз.

- Телефонды аса қажет мұқтажсыз көп ұстамаңыз.

- Зақымдалған ғимаратта үйіндіні ашуға және құтқару жұмысын жүргізуге көмектесіңіз.

Бұл жағдайда мына ережелерді сақтак қажет:

- Үйінді астында қалған адамдарды іздестіру, тың–тыңдаудан басталады. Сол үшін мүмкіндігінше толық тыныштық жағдайын жасаңыз. Үйінділерге назар аударыңыз. Қандай да бір секем дыбыс естілген орынды анықтап, мұқият тыңданыз.

- Егер үйінді астында қалған адамға тар тесік апратын болса, бірінші кезекте үйіндіні ашу кезінде оны ауадан, яғни өмірден айырмау үшін ұсақ шығыршық тас пен шаң ақпау үшін жіңішке трубаны немесе берік шланганы сұғыңыз.

- Үйіндіні ашуды өте мұқият жүргізу керек. Әуелі сынықтардың үстіңгі жігін, бұдан кейін арасындағысын. Сынықтар үйінділерінен бағананы, құрылыс құрылғысының ірі бөлшегін және т.б. суырып алуға әрекеттену аса қауіпті. Үйінді аяқ астынан отырып, оның астындағы адамдарды басып қалуы мүмкін. Әуелі бағананы бір өзін шығарып алуға, содан кейін ғана оны көтеруге әрекеттену керек.

- Тас, бағананы ұшы қысып қалған адамды босату кезінде міндетті түрде ең алдымен қолдың немесе аяқтың көрінген жерін жіппен тарту қажет. Басқаша жағдайда көп сағат бойы сынық қыспағында болған адам қаза болуы мүмкін. Үйінділерді аршу кезінде бір–біріне тіреліп тұрған сынықты, қираған ғимараттың әлсіз алайда әлі құламаған қабырғасын итеру аса қауіпті. Бұл адамды құтқару мүмкіндгінен айырады.

Егер сізді қабырғаның сынықтары немесе топырақ басып қалса:

- Үнжырғаңыз түспесін, терең және бірқалыпты дем алыңыз. Аштық пен шөлге шыдауға дайындалыңыз. Дауыспен немесе қағыспен адамдар назарын аударыңыз. Өзіңізді табуды жеңілдету үшін кез келген метел заттың (жүзік, кілт және т.б.) онды-солды бұлғаңыз.

- Егер сіздің төңірігініздегі кеңістік аздап бос болса, сіріңке, май шам жақпаңыз, оттегіні сақтаңыз. Жаңа үйіндінің құламауы үшін мұқият қозғалыңыз сырттан келген ауанын қозғалысы бойынша бағдар жасаңыз. Тар жерден шыққан кезде бұлшық етіңізді еркінсітіп, шынтағынызды бүйірінізге қысыңыз. Еденнен аяғыңызды серпіп көтеріліңіз. Егер сізді қолыңызда бар заттардың көмегімен (тақтай, кірпіш және т.б.) төбені мықтап тіреңіз және көмекті күтіңіз.

- Егер сізді топырақ басып қалса, ішіңізге қарай бұрылуға әрекеттеніңіз. Өйткені кеудеге және өкпеге қысым түспеуі керек. Қысылған қол мен аяқты қан айналымы қалпына келу үшін жиі үйкелеңіз. Қатты шөлдеген жағдайда ауызыңызға жалпақ шағын тасты немесе бет орамалдын жұтындысын салып, оны сорыңыз, мұрынмен дем алыңыз.

- Егер сіз үйінді астында қалсаңыз сақтықпен қол аяғыңызды қозғалтуға тырысыңыз. Бұл жағдайда өзіңізге кедергі жасаған тасты, кірпішті, ағашты және басқа заттарды алуға, қозғалтуға немесе сындыруға әрекеттенбеңіз. Өйткені үйінді тепе-теңдікте солар ұстап тұруы мүмкін. Осындай «қоқысты» алсаңыз жүздеген килограмм төмен құлауы мүмкін. Қысылған қол мен аяқты төменгі жағынан қазып алған жөн. Босаған бойда бір бүйірмен жатып, аяқты кеудеге қысып, қолды арқаның астына салып иілу қажет. Осылайша, жерге етпетінен жатып, қатты бүгіліп, тізе мен шынтаққа сүйеніп жатуға болады.

- Егер сіз жоғары жақтан құтқару жұмыстарының дауысын естісеңіз, үйіндіден өзіңіз шығуға әрекеттенудін қажеттілігі жоқ. Бұл қиын да қауіпті. Мұндай тосын жағдайда ең бастысы төзімділікті жоғалтпау керек. Адамның тірі қалу мерзімі оның рухани жағдайына, күш-жігеріне байланысты. Аса қиын жағдайда өмір үшін күрескен адам тірі қалу мүмкіндігін сақтайды.
№2 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

1. 
   Жерсілкінісінен қорғану шаралары
   
2. 
   Жерсілкінісі кезіндегі халықтың іс әрекеттері
   

Сабақтың мақсаты: Көшкіндер кеіндегі халықтың іс әрекеті, алдын алу шаралары.

Жел көшкіннің қалыптасуы кезіндегі негізгі әрекет етуші күш болып табылады.

• 
  Көшкін апаттарының статистикасы адамдардың қаза болуын сипаттайтын барлық үйінділер тікелей адамдардың өздерінен болғандығын көрсетеді. Қар қалың түскен жоталарға шықпай, тек тапталған жолдармен ғана жүріңіз.
  
• 
  Таулы жерлердегі жағдайларды ұдайы бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламасынан тыңдаңыз.
  
• 
  2-3 күн қатарынан қар жауғанда тауға шықпаңыз.
  
• 
  Ірі беткейлердің қиылысынан алыстап, аяқ астынан қардың шуы естілсе тез арада қозғалысты тоқтатыңыз.
  
• 
  Көктем мезгілінде, әсіресе күннің екінші жартысында қар еріп беткейлерден тез сырғыған кезде аса сақ болыңыз.
  
• 
  Көшкін қаупі бар учаскеден өткенде айқайлауға, шулауға болмайды.
  
• 
  Көшкін қаупі бар учаскеден өткенде жалғыз, рюкзакты бір жақ бауымен көтеріп, абайлап өтіңіз.
  
• 
  Қалың қар жамылған беткейлерге жақын демалуға және лагерлік шатыр қойып тоқталмаңыз.
  
• 
  Қар көшкіні түскен кезде оның жолынан кетіп, рельеф, жартас астына тығылыңыз.
  
• 
  Тауға ешқашан жалғыз бармаңыз! Топпен бір уақытта қатерде қалмауға жағдай жасаңыз!
  

• 
  Көшкін қаупі бар беткейден өтуге тыйым салынады.
  
• 
  Күнмен шағылысқан беткейлердің етегінде, тар жолдарда тоқтауға болмайды.
  
• 
  Қатты дауыстап сөйлеуге, сондай-ақ беткейде тегіс немесе ұсақ қар түйіршіктерінен жинақталған жерлерге із қалдыруға болмайды.
  
• 
  Тас құлайтын науаларды, бос тұрақсыз үйінді, сырғыма жолдарды басуға болмайды.
  
• 
  Еш уақытта ауа-райының бұзылуы кезінде, тез арада жылынғанда, қысым түскенде, тұманда, қар түскен соң, бұрқасын мен қатты жел соққанда көшкін қауіпі бар жолға шығуға болмайды.
  
• 
  Нашар көрінетін кезде, беткейде қар қалыңдығы 30 см. және одан да жоғары болғанда, жауын-шашын жауғанда, қатты жел тұрғанда, бұрқасын соққанда, температура кенеттен төмендегенде көшкін қаупі бар аймақтан тез арада кету керек.
  
• 
  Көктемде шуақты күндерде көшкін қаупі бар аймаққа түскі сағат 12.00-ден кейін бармау керек.
  

Қар көшкіні - таулы аймақтарда болатын қардың, тастың көшкіні. Бұл құбылыс көбіне көлдерде судың толуынан, мұздардың еруінен болады. Қар мен мұз еріп, олар төмен қарай ағады. Ағынның биіктігі 10-20 метрге дейін (кей жағдайларда 40-50 метрге дейін), ағу жылдамдығы 3-5 м/с. Көшкіннің астында қалғандардың тірі қалуы мүмкін емес, сондықтан абай болу қажет.

Республикамызда қауіпті 300 орын тіркеуге алынған, ол жерлерде 600-ден көп әртүрлі жағдайлар болған. Қар көшкіні жағдайлары шамамен 80%, мұз еруінен 15% және қар еруі мен жер сілкінісінен 5% болады.

Қазақстанның ең қауіпті таулы аймақтары болып Жоңғар, Талас, Іле Алатауы, сондай-ақ Қаратау, Кетмен, Тарбағатай таулары саналады.

Көшкін қаупі бар кезең - Қазақстанның таулы аймақтарында күн жылыған кезде болады (тамыз-қыркүйек айлары).

Көшкіндер құлама тау беткейінен көбінесе 20 – 60 градуспен көшкін қар жаңа жауған және күн күрт жылынған кезде болады. Көшкін тауда жиі болуынан, циклондық құбылыс күшейетін наурыз – сәуір айында көбірек болады. Сирек қайталанатын көшкіннің көлемі 1 млн. текше метрге, қозғалысының ең үлкенжылдамдығы 100 м/с дейін жетеді. Барлық көшкіндердің 50 пайызыға жуығы жазыққа жетіп, халық пен шаруашылық нысандарына тікелей қауіп төндіреді. Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шарша метр үшін бірнеше жүз тоннаға жетуі керек.

Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол негізінен қардың түсуі мен күгннің жылынуына байланысты. Қар көшкіні болатын ең қауіпті кезең қараша – сәуір, биік тауда қазан – мамыр.

Көшкіннің болу белгілері: Көшкін қаупі бар аймақтары жаңбырдың үздіксіз жауу; Көшкін қаупі бар аймақтарында күннің жылуы; Көлде деңгейінің күрт төмендеуі немесе жоңғар жағында шұңқыр пайда болуы; Жер сілкінісі.

Көшкіннің жақындау қаупі және белгілері:Көшкінге қауіпті арналарда судың тоқтап не болмаса күрт азайып кетуі; Көшкінге қаупі арналардың жоғары жағында қатты дыбыстың пайда болуы; Көшкін алып келген тастардың соққысынан болған қозғалыстар; Көшкін соққысынан болған шаңды бұлттардың пайда болуы; Судың лайлануынан пайда болған көшкін алдындағы себептер.

Көшкін қаупі бар аймақтарда қауіпсіздік шараларын сақтау: таулы аймақтардағы жағдайларды бұқаралық ақпараттық құралдаынан тыңдаңыз; Қатерлі аймақта тоқтаусыз жаңбыр жауса, ол жерден тез арада кетуге тырысыңыз; Келе жатқан көшкін ағынына 50-60 м жақындамаңыз; Тау шеттеріне және көшкін ағатын аймаққа тоқтамаңыз; Қауіпті жерлерде адамдар арасындағы қашықтық 20-30 м болсын; Қаупі бар аймақтарға тынығуға бармаңыз, көлдің жағысына лагер палаткасын тікпеңіз: Көшкін болатынын сезген жағдайда, тауға шығып, неғұрлым алысырақ кетуге тырысыңыз; Көшкін өткеннен кейін ол жерге түспеңіз, себебі ол жерде тағы да көшкін қаупі болуы ықтимал; Қауіпті аймақтада қауіпсіздік шараларын сақтаңыз; Теңіздің мұз жағында болу, қауіп төнген жағдайда дауыл тллқыны болмағанда ауа температурасының жағымсыз жағында болу; Көлдің бөгет бойымен, жылжып жүрген үлкен мұздың немесе қар көшкіні үстімен жүрмеңіз.
№3 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

1. 
   Көшкіндер. Анықтамасы, жіктелуі
   
2. 
   Көшкін қаупі бар учаскелер бойынша қауіпсіздік шаралары
   
3. 
   Көшкіннің болу белгілері
   
4. 
   Көшкін қаупі бар аймақтарда қауіпсіздік шаралары
   

Сабақтың мақсаты: Сел кезіндегі халықтың іс әрекеті, алдын алу шаралары.

Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4

Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын. Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады. Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады.

Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарлауы (ескерту) ұйымдастыру үлкен әсер етеді.

Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс.

Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарланған жағдайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандысын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қаупті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.

Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек. Мұндай құралдар құтқарушылар беретін таяқ, арқан, сырық, шынжыр және т.с.с. болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындата отыра, тасқынның бағыты бойынша шығару керек.

Сел қауіпі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден қарттар мен балаларды, аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке қабілетті бүкіл халық толғандарды нығайтуға, кедергілер туғызуға, ағызғыш каналдар қазуға міндетті.

Егер сел апатына елді мекен ұшыраса, онда іздеу-құтқару жұмыстарына әзірленген жоспары бойынша жұмыс жүргізетін әр түрлі құтқару бөлімшелерінің айтарлықтай күштері мен құралдары тартылады.

Сел ұзақ нөсер, мұз бен қардың жылдам еруі, мұзды өзендердің бұзылуы, жер сілкінісі, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Арнайы тасқындарға қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген толқындармен 10 м /с және одан көп жылдамдықпен қозғалады.

Сел кенеттен пайда болуымен, алапат толқындағыш күшімен қас-қағым сәттегі іс-әрекетімен ерекшеленеді.

Тікелей сел қаупінің белгілері мыналар: күшті гуілдін естілуі, тасқын, тас соққысынан топырақтың дірілдеуі, шаңғы бұлттын пайда болуы.

Селмен күресу үшін:

• 
  тоғандық қазандық сел қоймасын, қорғаныс бөкетін, сел ұстағыштарды тұтас кедергіні, суды ағызатын насостың жүйесі бар канал желілерін салу;
  
• 
  жұмыс істейтін сел қоймасы аумағында карьерлік әзірлемелер жасау;
  
• 
  тоғандық қазандық сел қоймасында кіші кедергілер мен сел арнасын тұрақтандыру;
  
• 
  сел қаупі бар жерлерді анықтау;
  
• 
  адамның шаруашылық қызметін реттеу;
  
• 
  тау жыныстарын да топырақ жамылғысын нығайту және оның өсуін ынталандыру.
  

• 
  сел қаупі бар өзен арнасына, тік тау жартастарынын төңірегінде демалуға тоқтамаңыз және палата лагерін құрмаңыз;
  
• 
  тауда мұқият және сақ болыңыз;
  
• 
  сел тасқыны белгісін байқаған бойда арнадан жартас бойынша айналып өтуге тырысыңыз;
  
• 
  сел тасқыны өткенен кейін суға түспеңіз, одан кейін келесі толқын болуы мүмкін;
  
• 
  ықтимал сел тасқыны аумағында шайып кетпеуі үшін үй, саяжай салмаңыз.
  

1. 
   Сел қаупінің белгілері
   
2. 
   Сел қауіпі бар аудандарда болған кездегі қауіпсіз шаралары:
   
3. 
   Халықтың сел тасқынның жақындауы туралы хабарлаған жағдайдағы іс әрекеттері
   

Сабақтың мақсаты: Қар көшкінінен қорғану тәсілдері. Шаңды дауылдар, опырмалар,т.б. жағымсыз факторлары, қорғану құралдары, салдарды жою тәсілдері.

Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол негізінен қардың түсуі мен күннің жылуына байланысты, қар көшкіні болатын ең қауіпті кезең қараша-сәуір, ал биік тауда – қазан-мамыр. Тауда болған кез-келген адам қысқы кезеңдегі таудағы қауіптерді, сақтандыру шараларын білуге міндетті.

Жай адамдар көшкіндерге қыстың суық мезгілінде тауда болса тап болуы мүмкін. Ал альпенистер мен тауға шығуды әдет қылған туристер бұған жыл бойы әзір болуға тиіс. Тау әуезқойларымен болатын барлық бақытсыз оқиғалардың 25% -на жуығы көшкіннің еншісінде. Ол әдетте бағыт пен қозғалыс уақытын дұрыс таңдай алмаудан, көшкін қауіпі бар беткейлерден ебдейсіз өтуден, көшкіннің пайда болу табиғаты туралы білмеуден, тәртіп бұзудан болады.

Тауда болған кезде қоршаған ортаға мұқият қарап, кездескен жабайы хайуанаттардың мінезін зерделеген жөн (тау ешкілері қар көшкінінің ықтимал лықсуын алдын ала сезіп қауіпті аймақтан кетеді), сондай-ақ беткейдегі қардың төзімділігін қолда бар қауіпсіз әдістермен тексеру қажет. 15 градустан тік беткейлер аса қауіпті болмағанмен, қар көшкінінің одан да жазығырақ беткейлерде лықсу оқиғалары белгілі. Беткей тік болған сайын көшкіннің лықсу ықтималдылығы арта түседі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер қауіпті емес, өйткені қар жамылғысы жинақталмайды, қар жауған сайын шағын бөліктермен сырғып түсіп отырады.

Опырмалар Қазақстан барлық таулы ауданыдарында болып тұрады. Олардың пайда болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Сас ірі опырмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Осындай учаскілерде пайда болған опырмалар ірі өзендерді бөгейтін көлденең су тоғандарын жасай отыра, таулы жазықтарды құрсаулайды. Мұндай өзендерге Күнгей Алатауындағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады.

Опырмалар жылдың кез-келген уақытында, әдетте, тіктігі 19 градусқа жуық жарларда болады. Ірі қопырмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді.

Опырылманың құралымы. Соңғы жылдары Қазақстан тауларындағы опырмалар құбылыс өрістеген техногендік жүктемеге байланысты саяжай учаскелерінің кесінділері есебінен жандана түсті. Тау беткейлерінің табиғи геоморфологиялық тепе-теңдігі олардың жол, саяжай үйін салу, су құбырларын өткізу және басқа құрылыстарды салу кезінде тірегінің кесілуінен бұзылады, сонымен қатар өсімдік-топырақ жамылғысы бұзылып, беткей топырағы суырмалы сумен ылғалданады. Опырмалар бұрын олар байқалмаған жерлерде де пайда болады.

Тұрғындар қопарылманың басталғандығы туралы хабарды алған бойда үй-жайдан жылдам шығып, төңіректегілерге қауіп туралы ескертіп, қауіпсіз орынға барған жөн. Үйден шығарда пешті өшіріп, су мен газ бұрандаларын жауып, жарық пен басқа да электр қондырғыларын ажырату қажет.

Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер орнатылады. Жолдың ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр қалқан, қар тосқауылы қойылады.

Қар жауған кезде және одан кейінгі уақыттағы негізгі жұмыс түрлері: жоғалған адам мен малды іздеу; запрдап шеккендерге алғашқы дәрігерлік көмек көрсету; жол бойындағы, үй-жай төңірегіндегі қарды тазалау; жолда тұрып қалған көлікке көмектесу; коммуналдық және энергетикалық желідегі аварияларды жою.
Барлық жұмыс бірнеше адамнан тұратын топпен бірге жүргізіледі.
Егер қар басуға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз тоқтап, тұрған жерді белгілеу керек, ол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаның үстін толығымен жауып, двигательді радиатор жағынан қымтау керек. Машина капотын желге қарай бұрып, отынды үнемдеу үшін, пешті ұдайы қоспаған жөн. Машинаны қар басып қалу қаупі болса, есіктің бірін жиі ашып, күртік қарды әрірек сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тоңсаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз, ол жұмыс істеп тұрған кезде бүлінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қақаған суықтан бұрын өзіңізді өмірден алып кетуі мүмкін.

Машинадан шыққанда міндетті түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (Бір ұшын автомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе машинадан жарты метр ұзағанда бағдардан айырылып, қаза болған жағдайлар көптеп кездеседі.

Қар басуы, боран туралы хабарды алған бойда, уақыт болса, жалпы қоршаулар, жолдағы ғимарат шетінен 15-20 метр қашықтықта жел соғатын жақтан қалқандар орнатылады.

Химиялық үгілу дегеніміз — тау жыныстары мен минералдардың құрамындағы реакцияға тез түсетін заттардың (оттек, кемір қышқылы, тұздар, қышқылдар, негіздер) ауадағы су буының көмегімен өзгеруі және өзара әрекеттесуі нәтижесінде бұзылуы. Сондықтан химиялық үгілу ылғалды, ыстық климат жағдайындағы субтропиктер мен тропиктерге, сондай-ақ теңіз маңы аудандарына тән. Әдетте, үгілудің барлық әрекеттері қатар жүріп отырады, сондықтан айқын басымдылық танытатын әрекет түрі бірінші кезекте айтылады. Өсімдіктер өлемі мен жануарлар дүниесі де белгілі дәрежеде физикалық және химиялық үгілу әрекеттеріне қатысып, кейде тіпті оның жүру қарқынын күшейтеді.

Өздерің тұратын өлкеде жер бедері пішіндерін қалыптастыруға қандай күштер әсер етеді?

Мәтінге сүйене отырып, оларға нақты мысал келтіріңдер.

Үгілген тау жыныстары салмағына қарай төмен сырғуы немесе тік беткейлерден етекке құлауы мүмкін. Олар кейде өздерімен бірге басқа да тау жыныстарын сырғытып, ілестіре кетеді. Етекке құлап түскенде тау жыныстары көбінесе өзара соқтығысып, сынып, ұсақталады. Неғүрлым майда бәлшектер желмен ұшырылып, шаң-тозаңға айналады. Түптеп келгенде, үгілудің барлың түрлері биік таулардың аласаруына, керісінше неғұрлым ойыс жатқан жерлерді толтыру арқылы жер бедерінің тегістелуіне себепші болады.

Үгілу енімдері мен борпылдақ жыныстарды тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде желдің маңызы зор. Жел әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндерін золдық деп атайды. Әсіресе шөлдердегі құрғақ климат жағдайында жел әрекеті айқын көрінеді, мұнда құмды тебелер мен жалдар, толқын тәрізді эолдық пішіндер таралған. Теңіздер мен көлдердің жағалауларында да жел әрекетінен түзілген мұндай пішіндер жиі кездеседі.

Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда ағын су әрекетінің алатын орны ерекше. Жаңбыр кезінде су беткейлер аркылы ағып, бір арнаға тоғысады. Ол әрі карай жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Тіпті жазық жердегі өзендер де еңкіштігі төмен, ағыны баяу болғанына қарамастан, өзімен бірғе көптеген жыныстарды тасымалдайды. Ал тау өзендері ағыны қатты болғандықтан қүм, саз сияқты майда жыныстармен қатар, өте ірі тастарды да ағызып әкетеді.
№5 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары

1. 
   Қар көшкінінің болу уақытын анықтау әдістері, қар көшкінінің қорғану тәсілдері.
   
2. 
   Қауіпті құбылыстардың басқа түрлері: опырмалар, себілулер, беткейлік ағылу, жер бетінің отыруы және ойылымы, эрозия, шаңды дауылдар, т.б.
   
3. 
   Олардың ерекшеліктері, жағымсыз факторлары, қорғану құралдары, салдарды жою тәсілдері.
   

Сабақтың мақсаты: Гидрологиялық қауіпті құбылыстар: тайфундар, теңіз деңгейінің қатты толқулары.Анықтамасы және сипаты, зақымдаушы факторлар, алдын алу және құтқару жұмыстарының түрлері.

Республика бойынша 300-ден аса осындай қауіпі бар тау бассейіндері бар. Әсіресе қауіпті жерлерде Іле, Жоңғар, Талас, Алатау, қаратау, Кетмен, тарбағатай таулары жатады. Бұл тауларда осындай тасқындар жыл сайын болып тұрады.

• 
  Жауын уақытында және жауын өткеннен кейін 2 күндей тауға шықпау;
  
• 
  Тауда тек бұрын адам жүрген жолдармен жүру;
  
• 
  Жазда тауда түс қайтқанда, күн қызғанда жүрмеу;
  
• 
  Тұманды күні тауға шықпау;
  
• 
  Тауда жүргенде айқайламау, шуламау (дауыс ауаға әсер етеді, ауа қарды қозғап жіберуі мүмкін);
  
• 
  Қар басқан тау бөктеріне жақындамау;
  
• 
  Егер тасқын жылжып келе жатқанын сезсеңіз, оның жолынан шығағу тырысу;
  
• 
  Күнделікті теледидар, радиодан берілетін хабарларға көңіл аударып жүру.
  

Жайық, Ойыл, Эмбі өзедерінің суының көтерілуінен Қызыл-қоға, Жылой, Махамбет аудандары көп зиян шегіп отыр. Каспий теңізі мен Жайық өзендері Атырау қаласына қауіп төндіруде. Бұған қарсы облыс басшылары тиісті шаралар қолданып (жағаны бекіту, елді мекендерді қауіпсіз орындарға көшіруді), күрес жүргізуде. Осындай жағдай 2003-2004 жж. Шардара су қоймасында, Сырдария өзенінің батысында болып, үлкен материалдық шығын әкелді.

Көптеген су басудың негізгі себептеріне нөсер жаңбыр жаууы, қардың, мұздақтардың үздіксіз еруі жатады.

Сырғымалар, бөгеттерден, тоғандардан кенет бұзылуынан пайда болатын су басу өте қауіпті болады.

Судың көтерілуінен болатын су басуы Қазақстанның барлық аймақтарындағы өзендерде болып тұрады. Оңтүстік Қазақстан өзендерінде мұндай құбылыстар ақпан-наурыздан, оңтүстік-шығыс және Шығыс Қазақстанда — наурыз – шілдеде, республиканың жазықтағы өзендерінде – наурыз-маусым айларында болады.

Қума желге байланысты апатты тасқын Қазақстан аумағында Орал өзенінде және Каспийдің бүкіл солтүстік-шығыс жағалауында болады. Атырау және Маңғыстау облыстарының бүкіл шаруашылық кешеніне орасан зор залал келтірген соңғы жылдардағы су тасқыны Каспий теңізінің деңгейінің көтерілумен ушыға түсуде.

Қалған жағдайларда су басу қауіпіне дер кезінде назар аударуға мүмкіндік беретін азды-көпті уақыт бар. Алайда қардың көктемгі еруі, құбылмалы ауа райының созылуы, мұз жүрген кезде, қар еріп жатқанда және қолайсыз ауа райы кезінде батпақтардың үстімен жүрі өте қауіпті. Су батпақтардың сінгіштіген азайтады да, батпаққа батудың қауіпі туады.

Су тасқыны апаты кезінде мүмкіндігінше төменгі жерден жылдам кетіп, биік жерлерге көтерілу қажет.

Елді мекендегі тасқын кезінде қауіпсіздің көп жағдайда оның алдында жүргізілген сақтандыру жұмыстарымен қамтамасыз етіледі.

Республика аумағындағы көптеген тасқыдардың судың деңгейінің көтерілуінің болатындығынан белгілі. Алдын алу жұмыстарының тұтас жүйесі бар: судың басуы болатын аумақтың тасқын судың арнасын бұру; су қоймасы, ьөгет, тосқауыл тұрғызу; жағаны биіктету және түбін тереңдету жұмыстарын жүргізу; ғимараттар мен үй-жайларды судан оқшаландыру қондырғысын қою; қысқа бұталы ағаштар отырғызу; жүзу және құтқару құралдарын жасау және даярлау; толқын соққыларына төзетін күрделі құрылысты тұрғызу; отбасының барлық мүшелерін жүзуге үйрету; қайықтың болуы; жақын орналасқан биік жерді білу; жақындаған зілзала туарлы хабарды алуға дайын болу; тұрғын үйдің жанына топырақ салынған тосқауылдар қою, топырақ төгу.
Тұрғындарды уақытша көшірудің басталуы мен тәртібі туралы жергілікті радио мен теледидар, ал жұмыс істейтіндерге кәсіпорын, мекеме және оқу орындары арқылы, ал өндіріс пен қызмет көрсету саласында жұмыс істейтін халыққа тұрғын үй басқармасы органдары арқылы хабарланады.

Халыққа жиналатын орынды, жиналу мерзімін, көшу кезінде жаяу баратын бағыт, сондай-ақ апаттың күтілген көлеміне орай туындаған жағдайларды, оны ауыздықтау жолдарын және барысын және басқа да мәліметтер хабарланып отырады.

Кәсіпорын мен мекемелер су қауіпі төнген жағдайда жұмыс тәртібін өзгертеді, ал кей жағдайда жұмыс мүлдем тоқтайды. Су басу ықтимал аймақта мектептер мен балалардың мектепке дейінгі мекемелері уақытша жұмысын тоқтатып, балалар қауіпсіз жерге орналасқан ментеп пен балалар мекемесіне ауыстырылады. Егер төменгі қабатта тұратын және кешенді адамдар судың көтерілуін байқаса, жоғарғы қабаттарға көтерілуге, егер үй бір қабатты болса, шатырға шығу тиіс. Жұмыста әкімшілік нұсқауымен белгіленген тәртіпті сақтап, биік орналасқан орындарға көтерілу керек. Далада кенеттен су басқан кезде дөңеске немесе ағашқа шығып, әр тұрлі жүзу құралдарын пайдаланған жөн.

Су басқан аумақтағы ададмдарды іздеу шұғыл ұйымдастырылып осы жұмысқа АҚ және ТЖ құрамалары, әскери бөлімдері, жүзу құралдарының экипажы мен басқа барлық қолда бар күш пен құралдар тартылады. Құтқару жұмыстары кезінде ұстамдылық танытып, құтқарушылар талабын бұлжытпай орындау керек. Жүзу құралдарына (қатар, қайық, желкен және т.б.) шектен тыс салмақ алуға болмайды, өйткені бұл адамдардың өміріне қауіпті. Көмектің бірінші кезекте балаларға, ауру адамдар мен қарттарға көрсетілетінін есте ұстаған жөн.

• 
  ықтимал апатты су тасқыны аймағында, елді мекендер мен шаруашылық кешен объекілерін орналастыруды шектеу;
  
• 
  гидродинамикалық авариялар кезінде ықтимал залалды төмендету жөніндегі шараларды ескер отырып, гидротехникалық ғимараттарды жасау жөніндегі жобалық және құрылыс жұмыстарын орындау.
  
• 
  Елді мекенер мен шаруашылық кешенді объектілерін елді мекендерді және жайылымдарды қорғай, гринаждық жүйені құру, жағалауды, суағарды бекіту, ұстау үшін бөгет орнату, жолды, көпірді, су келетін каналдар қондырғысын жөндеу, шұңқырларды жоюға арналған авариялық материалдарды жинақтау және бөгеттің, гидрооқшаулағыш қондырғысы мен ғимараттың биіктігін көтеру, аласа ағаштарды отырғызу жолымен қорғау.
  
• 
  Ықтимал су басу аймағында орналасқан халықты, шаруашылық кешенін, объектілерінің гидротораппен сенімді байланысын қамтамасыз ету, су басу қауіпі немесе басталғандығы туралы оларға өз уақытында хабарлау.
  
• 
  Гидротораптың /тоғанның/ астындағы су деңгейінің апатты көтерілуі туралы автматты дабылдау жүйесін құру, қала АҚ және ТЖ органдарының, елді – мекендер мен шарашылық кешені объектілерін, гидротораптық/тығынның / жойқындылықпен бұзылуы туралы хабарлау
  
• 
  Су басқан уақытта тұтынушыларды энергиямен қамсыздандыру және кезектеп ажырату жөніндегі схемаларды әзірлеу.
  
• 
  Гидроторап /тоған/ бұзылған кезде су көлігі тұрағының орнын дер кезінде таңдау және ұйымдастыру.
  
• 
  Су басу аймағында қалған халықты ауыз сумен қамтамасыз ету жөніндегі шараларды, эпидемияға қарсы шараларды өткізуге дер кезіндегі әзірлік.
  
• 
  Апатты су тасқынының жағдайындағы іс-әрекетке халықты оқытуды ұйымдастыру