Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Табиғи сипаттағы құбылыстар» пәнінен 050731 «Тіршілік әрекетінің

• 
  Отпен жұмыс істегенде абай болуға;
  
• 
  Балалардың отпен жұмыс істеген кездегі қырсыздығына;
  
• 
  Қоқысты үйге, аулаға, орманды жерлерде өртеуге;
  
• 
  Автокөліктен шыққан жалынға;
  
• 
  Күн күркірегендегі найзағайларға;
  
• 
  Майланған материалдың үйкелісіне;
  
• 
  Күн сәулесінің әйнектен өткен нүктесі.
  

Өрт елді-мекендегі ғимараттар, ағаш көпірлер, электр желілері мен ағаш бағаналардағы байланыс, мұнай өнімдері қоймаларында және басқа материалдар мен адамдар, ауылшаруашылық малдары өртке шалдығуы мүмкін. Орман алқабындағы шөптерден, бұталардан, ағаш түбіртектерінен, шырпылардан өрт шалады. Ауа-райы құрғақ болған жылдары жоғарғы өрт желдің есебінен ағаштардың ұшар басынан қоқан жапырақты ағаштарын өрт шалады. Төменгі өрт тарау жылдамдығы минутына 0,1-ден 3 метрге дейін, ал жоғарғы өрт желдің бағытына қарай 100 метрге дейін жетеді.

Торф пен ағаштардың тамыры жанғанда жер асты өрті жан-жаққа тарайды.

Торф өзінен-өзі ауасыз суда да жана береді.

• 
  Қоқыс пен оттықты тастамаңыз;
  
• 
  Отты таратпаңыз және қоқысты өртке қауіпті жерлерде жақпаңыз;
  
• 
  Абай болыңыз! Отты таза алаңда жағыңыз;
  
• 
  Дем алған жерден кетерде отқа су құйып немесе топырақпен жауып, толық өшіріп кетіңіз;
  
• 
  Орманда майланған немесе бензин сіңіп қалған маталарды қалдырмаңыз;
  
• 
  Бөтелкенің жәшігі мен сынған бөтелкелерді қалдырмаңыз. Күн сәулесі түсіп өртке айналуы мүмкін;
  
• 
  Жаңа басталған өртті сумен, ағаштың жапырақты бұтақтарымен және топырақ тастау арқылы өшіріңіз.
  

Өрт қауіпсіздігін сақтау мақсатында алдын-ала жол салу шаралары жүргізіледі. Орманның ішінен ағашы кесіліп салынған жол жасау және тас төсеп орманда ені 5-10 м, ал қылқан жапырақты орманда 50 м-ге дейін. Елді-мекендерде су көздері мен тоғандар 30 куб метр 1 га алаңға есеппен жүргізіледі. Орманға жақын елді-мекендерде тоғандарды уақытылы тазалау, су толтырып қою 1м-ден жоғары орман ағаштарына 10 л су есебімен, құдықтар мен тоғандарды қайта - қайта жөндеу, тыныс алу органдарын респираторлар мен басқа да жабдықтармен қамтамасыз ету және құрғақшылық уақытта орманға баруды тоқтату (әсіресе көлікпен). Егер сіз орман алқабында немесе торфқа жақын жерде, өртке жақын жерде болсаңыз өз күшіңізбен өртті сөндіруге, әліңіз жетпесе, өрт болып жатқан қауіпті аймақтан шығу керектігін ескертіңіз. Жолға, алаңға, өзеннің жағасы мен судың айналасына, егістікке шығуын ұйымдастырыңыз. Қауіпті аймақтан тез өрт қимылының бағытына перпендикуляр шығыңыз. Егер мүмкін болмаған жағдайда суға кіріңіз немесе су киімді жамылыңыз. Өрт болған жерден шыққаннан кейін тұрған жері өрттің көлемі туралы мекен-жайдың әкімшілігі мен орман шаруашылығы, өрт сөндіру қызметіне хабарлау қажет. Өртті сөндіруді ұйымдастыру керек. Төменгі өртті су құйып, ылғалды топрақтармен, аяқпен тастап өшіру керек. Торфтағы өртті ыстық торфты аударып, су құю арқылы өшіру керек.

1. 
   Табиғи өрттердің түрлері: ормандық, далалық және шымтезектік.
   
2. 
   Олардың сипаттамалары, туындау, даму және таралу ерекшеліктері.
   
3. 
   Орманды өрттен сақтау шаралары.
   

Жұқпалы көзіне қатысты өткізілетін шараларға ауруды ертерек, белсенді және толық анықтау, оларды дер кезінде оқшаулау, емханаға жатқызу мен емдеу, ошақта дезинфекциялық шараларды жүргізу жатады.

Жұқпалылық барысы екінші буынының – қоздырғыштың берілу жолының үзілуі аса маңызды, сондықтан ауруды сақтандыруда жеке гигиена тәртіптерін сақтауға, халық арасында гигиеналық дағдылар мен санитарлық мәдениетті сақтауға, сақтандыру және жұқпалылармен күрес шараларын жүргізуде денсаулық сақтау органдарына көмектесуге үлкен маңыз беріледі.

Ауру ошағында азық түлік тағамдарының сақталуына, тамақтандыру және сумен жабдықтау нысандарының санитарлық күйіне, азық – түліктің, дайын тағамдардың сақталуы мен тасымалдануына, суды пайдалануға, сондай – ақ, дезинфекциялық шаралардың толық жүргізілуіне ерекше санитарлық – гигиеналық бақылау қамтамасыз етіледі.

Жұқпалы тізбегінің үшінші буынына халықтың бейімділігіне бағытталған сақтандыру шаралары жұқпалы ауруларға қарсы жасанды имумунитет жасау болып табылады. Ауру тудырғыш микроб әсеріне организмнің бейімделмеуі иммунитет деп аталады. Олар туа біткен (табиғи) және келе біткен (жасанды) иммунитет болып бөлінеді.

Туа біткен иммунитетке адамның тумасынан белгілі бір жұқпалы ауруға бой алдырмауы жатады.

Келе біткен иммунитетке шалдыққан аурудан кейін (қызылша, табиғи шешек) болмаса егу нәтижесінде (вакциналау) жасалады.

Дезинфекция немесе зарарсыздандыру адамның қоршаған ортасында жұғымтал ауру қоздырғыштарын жоюға бағытталған арнайы шаралар жиыны. Дезинфекцияның жекелеген түрлеріне дезинсекция, яғни жұқпалы ауруды тарататын жәндіктер мен кенелерді жою және дератизация – жұқпалылық тұрғысынан қауіпті кеміргіштерді құрту жатады.

Зарарсыздандыру мақсатына байланысты дезинфекция сақтандыру, ағымдық, қорытынды болып бөлінеді.

Сақтандыру дезинфекциясы жалпы қоғамдық орындар )асхана, монша, кір жуу орыны, шаштараз, вокзал, вагон т.б.) арқылы жұқпалы аурулардың пайда болу және таралу ықтималдығын ескерту мақсатында өтеді.

Ағымдық дезинфекция жұқпалы аурудың таралуын ескерту мақсатында өтеді: оны жұқпалы ауруға шалдыққандар жатқан емдеу мекемесінде өткізеді.

Ақтық дезинфекцияны жұқпалы дертке шалдыққан әкетілгеннен кейін, сауыққаннан сон немесе қайтыс болғаннан кейін жүргізіледі.

Дезинфекцияға тән көрсеткіштерге байланысты зарарсыздандырудың механикалық, физикалық және химиялық әдістерін қолданады.

Механикалық әдіске бөлме мен орналасқан дүниені ылғалдап тазарту, киім кешек пен төсек орынды қағу, шағ сорғыш көмегімен, әктеу арқылы бөлмені шаңнан тазарту жатады. Залалсыздандырудың механикалық тәсілі әлде қайда қарапайым және қолдануға мүмкіндік бар. Ол сыпыру, тазалау, қағу, барлық мүмкін заттардың бәрін сабындап жуу, дымқылдап тазалау, ғимаратқа таза ауа кіргізу және желдету, әр түрлі жерлердегі микроорганизмдерді шаңсорғышпен сорғызу, су мен ауаны фильтрлеу. Бұл тәсілдер микробтардың санын азайтуға ғана көмектеседі.

Егер залалсыздандыру қоспаларына, қайнақ суға шылап механика­лық тәсіл үйлесетін болса, залалсыздандыру тиімділігі артады.

Қайнату – қайнаған суға бұзылмайтын заттарды заласыздандырудың қарапайым, қолайлы және сенімді тәсілі. Ол ыдыстарды, түкіргішті, дәретке отыратын орынды, іш киімдерді, орамалдарды, халаттарды, тамақтардың қалдықтарын залалсыздандыруға қолданылады.

Көптеген бактериялар қайнаған суда сол сәтте – ақ немесе 2 - 5 минутта өледі. Кейбір вирустар (гепатит В,С), сібір жарасы спорлары (ұрықтары) 60 минуттан кейін өледі, сіреспе, делбе ауруларының спорлары 3 сағаттан кейін, ал ботулизм (тамақтан уланатын ауыр ауру) спорлары - 6 сағаттан кейін өледі. Қайнаған суға 2% - дық ас содасы ерітіндісін немесе сабын қосса оның залаласыздандыру әрекеті күшейеді.

Жоғары температурада қыздыру барлық микроорганизмдерді, соның ішінде олардың спорларын да өлтіреді. Бұған денеге жіберілетін металл заттарды (уколдың инесі) газ отына залалсыздандыру, спиртке матырылған ыстық тампон (тығын) жатады. Шылапшындарды, темір заттар­ды (қайшылар, тістеуіктер, қысқыштар және т. б.) осылай залалсыздандыруға болады.

От құнды емес зақымдалған заттарды: макулатура, қоқыс, шүберектер, дәкілер т.б. өртеу үшін пайдаланылады.

Физикалық әдіс пен құралдар дезинфекцияның қарапайым және ең оңай тәсілі болып табылады. Олардың санатына күн сәулесі мен ультра күлгін сәулесімен емделу, қоқыс пен құндылығы жоқ заттарды өртеу, ыстық су бүрку жатады. Ультракүлгін сәуле (УКС) үлкен бактерицидтік қабілетке ие. Ультракүлгін шамдарды жағу кесте бойынша қатаң жүргізілуі тиіс, оны үйде барлығы білуі керек, өйткені ультракүлгін сәулелер ауруға соқтыруы мүмкін - көздің тез қарығуы, терінің күюі. Шамның жарығы төбеге немесе қабырғаға бағытталады.

Күн сәулесі жақсы залалсыздандырады, бұл оның спектрінің ультра күлгін бөлігіне байланысты.

Төтенше жағдайлардың салдарларын жою кезінде санитарлық – гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар қолдану қажет. бұл ауру ошағында да, сондай – ақ оған жақын аудандарда да кенеттен және жыл­дам індеттік жағдайлардың ушығуына байланысты. Мұндай жағдайда апаттың қираған және бұзылған ошағы ретінде және соған қалыптасуын жалғастырушы ретінде, гигиеналық маңызды объектілер қатал бақылауға алынады. Оларға жататындар:

• 
  сумен жабдықтау және құбыр жүйесі;
  
• 
  азық – түлік өндірісі, қоғамдық тамақтандыру және сауда объектілері;
  
• 
  коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары;
  
• 
  балалардың мектепке дейінгі мекемелері және мектептер;
  
• 
  зардап шеккен және зардап шекпеген тұрғын үй қорлары;
  
• 
  зардап шеккендер мен аурулар орналастырылған, емдеу – алдын алу мекемелері;
  
• 
  көшірілген халықты уақытша орналастыру орындары;
  

Көшірудің барлық кезеңінде жұқпалы аурумен ауырғандарды екі топқа бөледі.

Дәрігерлік көмек алып жатқан басқа зардап шегушілерден бөліп, екі топтың да ауруларын жеке орналастырады және емдейді. Дала жағдайларында оларға арнап шатырлардан лагерь жасалады, ол ТЖ жағдайларын жою үшін тартылған адамдардың және басқа зардап шегушілердің лагерлерінен арақашықтығы қауіпсіз жерге орналасады.

Апат ауданындағы алдыңғы кезектегі шаралардың бірі – тереңдетілген санитарлық – эпидемологиялық барлау болып табылады. Апат ауда­нындағы санитарлық – эпидемологиялық іздестіру – кұтқару қызметі улы зат­тармен және патогенді микробтармен, ауыз суымен, азық – түлік тағамдарымен, сыртқы орта объектілерімен және зардап шеккен халықты қорғау жөнінде шаралар қабылдау, зақымданған адамдарды дер кезінде анықтау мақсатында қадағалау және зертханалық бақылау ұйымдастырады.

Нақты шараларға байланысты апат болған ауданда зертханалық ба­қылау мен желілік бақылау міндеттері белгіленеді.

Жергілікті жердің радиоактивті зақымдануы кезінде:

• 
  жергілікті жердегі радиация деңгейін анықтау;
  
• 
  ауыз суының ластануын, азық – түлік тамақтарының, мал және өсімдік тағамдарының радиоактивтілігін анықтау;
  
• 
  радиациялық қорғау шараларын негіздеу мақсатында сыртқы орта объектілері мен жергілікті жердің радиоактивті зақымдануының адамдар үшін қауіптілігін бағалау;
  
• 
  азық – түлік тағамдарына, шикізат пен ауыз суына оларды пайдалану мен ішуте жарамды екендіктері туралы тұжырым жасауға сараптама өткізу.
  

Биологиялық әдіс хайуанаттар (мысық, ит және т.б.) мен бактериалды мәдениетке пайдалануға негізделген.

Механикалық әдісте әр түрлі аулар және қысқыштар қолданылады.

Жетекші әдіс химиялық әдіс болып табылады. Зооқумарин, ратиндан, мырыш фосфады және жейтін жемдеріне қосып беретін тышқан дәрісі кеңінен қолданылады. Жер асты коммуникациялық ғимараттарда дератизация кезінде газ тәрізді заттар қолданылады – нілдеткіш қышқыл, бромды метил, күкіртті газ және басқалар

Кеміргіштерді жою үшін ұсынылатын химиялық зат.

Зоокумарин – өзіне тән исі бар ақ немесе сұрғылт ұнтақ. Сақталуы тұрақты. Суға ерімейді. Ацетонда жақсы ериді, спиртте жаман, эфирде нашар ериді. Әрекеттің созылуы 7 – 15 тәулік. Қан тамырларның өткізгіш қасиеттерін бұзып, қан кетуіне апарады.

Ратиндан – көгілдір не басқа түсті (бояғыш затқа байланысты) түссіз ұнтақ. Сақталуы тұрақты, суға ерімейді. Органикалық еріткіштерде ериді. Әрекет етуінің ұзақтығы 5 – 8 тәулік. Қан тамырларның өткізгіш қасиеттерін бұзып, қан кетуіне апарады.

Мырыш фосфады – сарымсақтың иісі бар қою – сұрғылт ұнтақ. Сакқтау кезінде фосфорлы сутек бөле отырып біртіндеп ыдырайды. Суда ерімейді қышқылда тез ыдырайды. Әрекет етуінің ұзақтығы 2 – 3 тәулік.

Монофторин – күлгін түсті кристалл, сақталуы тұрақты. Спиртте, ацетонда ериді, ыстық суда нашар ериді. Әрекет етуінің ұзақтығы 1 тәулік.

Өлген кеміргіштердің сүйегін мүмкіндігінше жинап, залалсыздандырып барып көмеді. Егер кеміргіштер өте қауіпті жұқпалы ауруларды тасушылар болып табылса, онда олардың сүйектерін тездетіп өртеу керек. Эпидемологиялық ошақта жұмыс істеу және өте қауіпті жұқпалы аурулармен ауыратын аурулармен байланыста болу кезінде қорғану костюмдерін кию керек.

1. 
   Билогоиялық қару туралы түсінік. Эпидемия.
   
2. 
   Инфекциялық аурулар. Карантин және обсервация.
   
3. 
   Эпизоотия, Эпифитотия.
   
4. 
   Жұқпалы аурулардан сақтандыру
   

1. 
   Қазақстан Республикасының табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы?
   
2. 
   Геологиялық қауіпті құбылыстар. Жер сілкінісі. Анықтамасы, классификациясы. Халықтың жер сілкінісі кезіндегі іс-әрекеті.
   
3. 
   Субасудың түрлері. Негізгі себептері. Халықтың сутаскыны мен су басу кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары.
   
4. 
   Қазақстандағы аппатты құбылыстардың тарихы.
   
5. 
   Жер сілкінісі, оның күші, интенсивтилигі, жиілігі және созымдылығы.Қазақстанда сейсмоқаупті аумактар.
   
6. 
   Қар басу. Қар басу кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары.
   
7. 
   Төтенше жағдай кезіндегі материалдық шығын және адам өлімдері.
   
8. 
   Дауыл. Халықтың дауыл кезіндегі іс-әрекеті. Дауылдан кейінгі негізгі жұмыс түрлері.
   
9. 
   Табиғи өрттер. Өрттің түрлері,сипаттамасы. Өртті жайылтпаудың негізгі әдістері.
   
10. 
    Төтенше жағдай кезінде адам өмірін және материальдық байлықтарды сақтау.
    
11. 
    Шаңды дауыл. Халықтың шанды дауыл кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары.
    
12. 
    Қатты қар жауғанда, көктайғақ, аяз, сипаттамалары. Сақтау жұмыстарының түрлері.
    
13. 
    Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу жөніндегі шаралар (Ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау және болжау).
    
14. 
    Халықтың қарлы боран, қар басу кезіндегі іс-әрекеті.
    
15. 
    Селдің анықтамасы, күші,жылдамдығы. Қазақстаның селқаупті аумақтары
    
16. 
    Табиғи төтенше жағдай кезінде дүние жүзілік қарым-қатынастарды нығайту.
    
17. 
    Қазақстанда сырғымалар болатын аудандар, күштері, интенсивтліктер, жиілігі, жылдамдығы. Сырғымалар болған кездегі сақтық шаралар.
    
18. 
    Су басу, сутасқыны. Каспий теңіздің экологиялық проблемалары. Су басудан сақтандырудын негізгі шаралары. Су басудың зардаптары.
    
19. 
    Литосфераның аппатық құбылыстардың классификациясы, түрлері, сипаттамасы.
    
20. 
    Құрғақшылық, ылғалдылық сипаттамасы. Оның алдын алу шаралары.
    
21. 
    Сырғымалар мен опырылмалар. Сақтық шаралар.
    
22. 
    Қазақстан территориясындағы қауіпті және зиянды табиғи жағдайлардың түрлері.
    
23. 
    Сырғымалар, қаупінің белгілері: күші, интенсивтлігі, жылдамдығы. Сақтық шаралары.
    
24. 
    Жануарлардың өте қауіпті инфекциалық аурулары ( аурудың ерекшеліктері , алдын алу және сақтау шаралары
    
25. 
    Төтенше жағдайдың классификациясы, сипаттамасы.
    
26. 
    Ормандағы және даладағы өрттер, олардың таралуы. Өртті жайылтпаудың негізгі әдістері.
    
27. 
    Өсімдіктердің аурулары ( аурудың ерекшеліктері, алдын алу және сақтау шаралары)
    
28. 
    Жер сілкінісі. Жер сілкінісін болжау және алдын ала дайындық жұмыстар жүргізу.
    
29. 
    Сел. Сел қаупінің белгілері, күші, интенсивтилигі, жылдамдығы.
    
30. 
    Табиғи даладағы ( егістіктегі) өрттер. Өрт кезіндегі зардап шеккендерді іздеу және көшіру. Сақтық шаралар
    
31. 
    Жердің эрозиясы, шанды дауыл, олардың ерекшеліктері, зиянды факторлары, осы мәселелерден қорғау және жою жолдары.
    
32. 
    Қарлы борандар, дауылдар. Анықтамалар, сипаттамалары. Халықтың төтенше жағдай кезіндегі іс- әрекеті.
    
33. 
    Найзағай. Сақтық шаралары. Найзағай соққан кездегі көмек көрсету әдістері.
    
34. 
    Торнадо. Анықтамасы мен сипаттамасы, күші және интенсивтлигі.
    
35. 
    Көктайғақ. Халықтың және әкімшіліктің көктайғақ болған кезінде іс-әрекеті.
    
36. 
    Су басқан кездегі қорғау және қалпына келтіру жұмыстары.
    
37. 
    Теңіздік гидрологиялық қауіпті құбылыстар: тайфундар, цунами. Халықтың төтенше жағдай кезіндегі іс-әрекеті.
    
38. 
    Су басудың түрлері: өзен, көл немесе теңіз суының көтерілу. Су басудың негізгі себептері. Сақтық шаралары.
    
39. 
    Қарлы боран. Залалдан сақтандыру және оны азайту жөніндегі шаралар.
    
40. 
    Боранан кейінгі негізгі жұмыс түрлері.
    
41. 
    Жер астындағы өрттер. Өртті жайылтпаудың негізгі әдістері. Өрт кезіндегі зардап шеккендерді іздеу және көшіру.
    
42. 
    Су басқан аумақтарда адамдарға көмек көрсету. Эвакуация.
    
43. 
    Қар көшкіні басып қалған адамдарды іздестіру, құтқару және кейінгі негізгі жұмыс турлері.
    
44. 
    Аяз. Температураның төмендеуі кезіндегі халық пен әкімшілік қолданылатын шаралар.
    
45. 
    Қатты жамбір. Қатты жамбір болған кезегі қауіпсіз шаралары.
    
46. 
    Сел, сырғымалар. Құтқару әдістері, кейінгі негізгі жұмыс түрлері
    
47. 
    Қатты жауын-шашын, ірі бұршақ. Залалдан сақтандыру және оны азайту жөніндегі шаралар.
    
48. 
    Космостағы қауіпті және зиянды құбылыстар.
    
49. 
    Дауылмен, борандын сипаттамасы. Дауылдан және борандан кейінгі негізгі жұмыс түрлері.
    
50. 
    Қазақстан Республикасының табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы
    
51. 
    Қар басу. Қар басу кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары.
    
52. 
    Табиғи өрттер. Өрттің түрлері,сипаттамасы. Өртті жайылтпаудың негізгі әдістері
    
53. 
    Шаңды дауыл. Халықтың шанды дауыл кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары
    
54. 
    Сырғымалар, қаупінің белгілері: күші, интенсивтлігі, жылдамдығы. Сақтық шаралары.
    
55. 
    Жануарлардың өте қауіпті инфекциалық аурулары ( аурудың ерекшеліктері , алдын алу және сақтау шаралары.
    
56. 
    Құрғақшылық, ылғалдылық сипаттамасы. Оның алдын алу шаралары.
    
57. 
    Найзағай. Сақтық шаралары. Найзағай соққан кездегі көмек көрсету әдістері.
    
58. 
    Сырғымалар, қаупінің белгілері: күші, интенсивтлігі, жылдамдығы. Сақтық шаралары.
    
59. 
    Халықтың қарлы боран, қар басу кезіндегі іс-әрекеті.
    
60. 
    Дауылмен, борандын сипаттамасы. Дауылдан және борандан кейінгі негізгі жұмыс түрлері