Ақыл-есі, көру, есту, сөйлеу, қимыл қозғалыс кемсітіктері бар мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық мінездемесі

Ақыл-ойдың кемістігі – орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануы нәтижесінде танымдық іс-әрекеттің түбегейлі бұзылуы.

Ақыл-ойы кем баланың психикалық құрылымы аса күрделі болып келеді. Алғашқы кемістік, басқа туынды кемістіктердің пайда болуына жағдай жасайды. Баланың психикалық жетілмеуі мен танымдық қабілеттерінің бұзылуы, тұлғалық бұзылу алуан түрлі күйде көрінеді.

Олигофрен балалар жалпы алғанда, дамуға қабілетті, бірақ бұл үдеріс өте баяу, қалыпты дамудан алдеқайда ауытқу арқылы жүзеге асады.

Ақыл-ойы кем баланың дамуы, биологиялық және әлеуметтік факторлармен анықталады. Олардың алғашқысына, кемістіктің айқындығы, оның құрылымының сапалық қасиеті, пайда болу уақыты жатады. Ал әлеуметтік факторлар: баланың ең жақын ортасы, отбасы, бірге уақыт өткізетін, қарым-қатынас жасайтын ересектер мен балалар, мектеп.

Ақыл-ойы кем балалардың балалық кезінің өзінде, қарапайым тұрмыстық дағдыларды толық игеруіне кедергі жасайтын, моторика дамуындағы ауытқулар болады. Балалар алдында ілулі тұрған ойыншыққа қолын созуды, отыруды, тұруды, қозғалып жүруді едауір кеш меңгереді. Қимыл-қозғалыс сатысының баяу дамуы, баланың қоршаған ортамен танысу мүмкіндігін төмендетеді. Бұл балалардың қимыл қозғалыстары ебедейсіз, икемсіз, координациялары нашарғтым шапшаң немесе импульсивті болып келеді.

Мектепке дейінгі жастағы, ақыл – ойы кем балалар, өзін қоршаған жақын заттық ортаға ешқандай қызығушылық танытпайтындығымен сипатталады. Қозғыш балалар көзіне түскеннің барлығын бірден қамтуға ұмтылады,оның қажетті – қажетсіз екендігін ойлап жатпайды. Бірақ оларды жетектейтін күш қызығушылық емес, оларға тән - импульсивтілік. Өкінішке орай, балалар қолына іліккенді сол сәтте – ақ тастайды, себебі оның қажеттілігі болмайтындығы анықталады.

Мектеп жасына дейін , мақсатты,ұзақ уақыттық дамыту жұмыстарына қатыспаған көптеген ақыл ойы кем балалар, өздігінен киініп-шешіне алмайды, өз заттарына ие болмайды,жинастыра білмейді. Әсіресе, түймелену мен бәтеңкенің бауын байлау қиынға соғады. Бұл дағдыларға балаларды арнайы балабақшаларда үйретеді.

Қимыл-қозғалыстағы икемсіздік, жүгіруде, секіруде, басқа практикалық іс-әрекеттерде айқын көзге түседі. Мысалы, жүргенде, аяғын сүйретіп басады, секіруге біртіндеп барып үйренеді. Жалпы моториканың нашар дамуы,барлық іс-әрекет түрлерінде бар: суреттерінің сұлбасы анық емес, сызықтары қисық.

Кез – келген іс – әрекет түрлерін дамытуда, балаға жағымды эмоционалды жағдай жасаған жөн, жаттығулардың жүйелілігі мен мерзімді қайталануы нәтижеге қол жеткізеді.

Қалыпты дамып келе жатқан балалар үшін мектепке дейінгі жастағы жетекші іс-әрекет - ойын . Ал ақыл-ойы кем балалар үшін ойын мұндай маңызды рөл атқара алмайды. Ойынның ішінде, әсіресе сюжетті – рөлдік ойындар, баланы дамытушы маңызға ие. Ақыл-ойы кем балалар болса, ойынның бұл түрін өздігінен меңгере алмайды,егер арнайы үйретпесе, олар ойыншықпен манипуляция жасау сияқты, қарапайым сатыда қалып қояды. Тек мектеп алды жаста ғана, тәрбиешінің көп еңбектенуінің нәтижесінде сюжетті-рөлдік ойындардың элементтері қалыптаса бастайды.

Ақыл-ойы кем балалардың ойындарына тән белгі – ол шынайы өмірді сипаттайтын, нақты мазмұнның болмауы. Мысалы, ұл бала машинаны бөлменің бір шетінен екінші шетіне дейін, бостан-босқа сүйретіп жүреді, машина болып, гүжілдеген дыбыс шығарады, бірақ әрекетінде мазмұн жоқ. Машинамен бір жерге бару, бірнарсе тасу, біреуді мінгізіп алу секілді ой болмайды. Әрекеті стереотипті сипатқа ие болады. Сирек жағдайда балалар 2-3 болып бірігіп ойнайды, бірақ жылдам жалығады, өзара керісе бастайды, ойыншыққа таласады. Егер ақыл-ойы кем бала, сау баламен ойнайтын болса, онда тек бағынышты рөлді атқарады, тіпті өзінің жасы, сау баладан 1-2 жас үлкен болса да, соның айтқанын орындайды. Айталық, балалар қарапайым сюжеттік ойын ұйымдастыратын болса, бұл бала көмекшінің қызметін атқарады – бір нәрсені әкеледі, апарады, ұстап тұрады т.б.

Нәтижелі іс – әрекет түрлерінен ең көп зерттеліп қарастырылатыны - ақыл – ойы кем балалардың сурет салу әрекеті.

Ақыл – ойы кем балалардың сурет салу әрекеттері, өзіндік ерекшеліктермен қалыптасады. Олардың суреттерін өзіндік белгілеріне қарай, диагностикалық мақсатта пайдалануға болады. Балабақшада немесе үйде аранйы үйренбеген балалар, көпке дейін тек шимайлаумен айналысады,тек мектеп алды жасына жеткенде ғана, сюжетті суреттер салуға көшеді.Бұл суреттерде көру арқылы қабылдау кемшілігі,ойлау мен есте сақтау қабілеттерінің төмен деңгейі,қол моторикасының жетілмеуі айқын байқалады.

Мектеп алды жасқа жеткенде, ақыл – ойы кем балаларда, мектепте оқуға психологиялық дайындық қалыптаспайды, я,ни оқу әрекетіне бастайтын ынта мен ерік, танымдық және әлеуметтік негіздер жүйесі қалыптаспайды.

Интеллектуалды және жеке тұлғалық жетілу кемшілігіне орай , ақыл – ойы кем балалар мектепке бару туралы мәселені ойламайды. Ал, ересек адамдардың айтуымен білсе де, бұл болашақ туралы сирек, кездейсоқ ассоцияцияларға байланысты ғана сөз етеді. Мектепте оқу перспективасы, бұл балалардың өмірінде елеулі орын алмайды.

Есту қабілеті бұзылған балаларда, спецификалық емес манипуляциялардан, спецификалық манипуляцияларға көшу, еститін балаларға қарағанда, кешірек жүзеге асады. А.А.Вангер, Г.Л.Выгодская, Э.И.Леонгард сияқты ғалымдардың мәліметтері бойынша, бұл балалардағы кейбір әрекет түрлері тек 2-2,5 жастан кейін, тіпті мектепке дейінгі ересектену жасында ғана пайда болады. Балалар тек өзіне таныс заттармен ғана әрекет етеді.

Сау балаларға қарағанада, саңырау балалар заттық әрекеттік ойындар деңгейінде тұрақтап қалады, ал олардың сюжеттік ойындары бірыңғай, тым қарапайым болып келеді. Саңырау балалар жасырын қарым-қатынастарды, өз беттерімен үнемі ұғына бермейді, есесіне, көрнекі – заттық әрекеттерді ойындарында барынша көрсете алады. Сюжет детальды түрде орындалатын әрекеттермен ығыстырылып қалады. Мектеп жасына дейінгі саңырау баларға педантизмге бейімділік тән, олар қоршаған ортаның шындығын, өз ойындарында толық көрсетеді. Саңырау балаларда ойын барысында, заттарды алмастыру қиындығы жиі кездеседі. Тіпті, қызметі жағынан жарайтын заттың өзін, қажет затты алмастырушы ретінде қабылдай алмайды.

Көру қабілеті бұзылған баланың үш жасқа дейінгі психикалық дамуында ,екінші кемістіктің пайда болуына орай, айтарлықтай кейіндеу байқалады, баланың қоршаған орта туралы мағлұматтары бұлыңғырғ заттық – сараптаушы әрекет жетілмеген, практикалық қарым- қатынас өте баяу дамиды, кеңістікті бағдарлау қабілеті төмен, жалпы моторика дамуындағы кемшіліктер, айқын көзге түседі.Мектепке дейінгі жастағы заттық әрекеттің орнығуында , сөйлеу әрекеті белсене араласады, сөйтіп, оны түрткі жағынан қаматамасыз етеді, әрі заттардың функционалды қызметін түсінуге мүмкіндік береді.

Соқыр балалар үшін, оның ішінде мектеп жасына дейінгі балалар үшін, әлеуметтік қарым- қатынас жасау мен сөйлесу, оның әлеуметтік байланыстар орнатуы мен қоршаған ортамен қарым – қатынас жасауы ерте басталатындығына қарамастан, шешілуі қиын мәселе.

Мектепке дейінгі жаста сөйлеуі бұзылған балалар үшін ойын әрекеті олардың жеке тұлғасының жан – жақты дамуы мен интеллектісінің дамуында, маңызды рөл атқарады. Бірақ, оларда кездесетін дыбыстау кемшіліктері, сөздік қордың шектеулілігі, грамматикалық құрылымының бұзылуы, сөйлеу әуезділігінің өзгеруі – мұның бәрі , балалардың ойын әрекетіне өз әсерін тигізеді, мінез- құлықтың өзгеруіне себеп болады.

Кекештенетін балалар, ойында өздерін басқаша ұстайды. Бұл балалар өте жасқаншақ, өз қабілеттеріне сенбейді, ойында алдарына мақсат қоя білмейді. Бағынышты рөлдерді атқарады немесе тек көрермен болғанды ұнатады. Кекештенудің күшеюімен, балалар тұйықтала түседі, құрбыларымен ойнаудан бас тартады.

Мектеп жасына дейінгі 4-5 жастағы БЦП бар балалардың балабақшағакелген кезіндегі, олардың ойын әрекеті әрекеттік, еліктеушілік сипатқа ие.Ойында жаңа ой жоқ, операциялар жиынтығы шектеулі, ойын барысында сөйлеу аз немесе мүлдем жоқ.

Мектеп жасына дейінгі саңырау балаларда, олардың қатар-құрбылары сияқты, зейіннің негізгі түрі – ырықсыз зейін жақсы дамиды. Зейіннің тұрақтылығы баланың жасына сай өзгереді. Саңырау бала жыл басында, 3 минуттан артық бір іспен айналыса алмаса, жыл соңында жұмысқа қабілеттілік уақыты 10-12 минутқа көбейеді.

Сөйлеуі бұзылған балалардың зейіндері, бірқатар өзіндік ерекшеліктермен сипатталады:

Олардың зейіндері тұрақсыз, ырықты зейіндері төмен, іс-әрекеттерін жоспарлай алмайды. Мақсатты әрекеттерде , оның ішінде, шешім қабылдауда зейіндерін шоғырландыра алмайды.

БЦП бар мектеп жасына дейінгі балалардың 4 жас зейін қабілеттерін Н.В.Симонова зерттеді. Ауыр қимыл – қозғалыс патологиялары бар, әрі сөйлеуі жоқ және терең интеллектуалды дамуында тежелуі бар балалардың зейін қабілеттерінде, дөрекі бұзылу байқалған.Бұл балалар назарларын айналадағы адамдар мен заттарға тұрақты тіктей алмаған.Ал, іс –әрекетттеріне,керісінше зейіндерін аудара алған, күнделікті пайдаланатын заттарға назарын аудару, тек жартылай ғана мүмкін болған.

Ақыл – ойы кем балалар ұқсас дыбыстарды, оның ішінде дауыссыз дыбыстарды жиі шатастырады.Мектепке дейінгі шақта балалардың сөздерді қайталау кезіндегі жіберетін қателеріне, ересектер тек дыбыстық кемшіліктер деп деп қарайды.Бала сөздегі дыбыстар ретін шатастырады.

Сөздік-логикалық ес қабілеті, сөйлеу мен ойлаудың жеткілікті деңгейде дамуын талап етеді, себебі, бұл қызметтер БЦП бар балаларда кешігіп қалыптасады, демек,сөздік- логикалық ес қабілеті өз дамуында тежеледі.

БЦП бар балалардың ес қабілеттерін зерттеуге Н.В. Симонова жұмыстарын арнайды. Мысалы, гиперкинетикалық синдромы бар және интеллектісі қалыпты сақталған балалардың, көрсетілген таныс емес заттарды бірден тануы мен есте сақтауы, дыбыстық белгімен немесе мимикамен білдіруі, БЦП басқа формалары бар балаларға қарағанда айтарлықтай жақсырақ. Ассоциациялық байланыс орнатуға болатын, айқын заттарды есте сақтау, анағұрылым нәтижелі.Оларда есте сақталған нәрсені қайта жаңғырту едәуір уақыттан кейін мүмкін болады.Затты тану, жағымды эмоциямен білдіріледі, қажетті обьектіге немесе суретке мойын бұру, көзбен көрсету, жанарды тіктеу, қолмен нұсқауға талпыну. Ал түссіз суреттерді тану мен есте сақтау әжептәуір қиын немесемүмкін емес. Бұл қиындықтар, 3-5 жасқа дейін тіпті үйреткенннен кейін ұзақ сақталады.

«Ақыл-ойы артта қалу» ұғымын дұрыс анықтаудың тек қана теориялық қяана емес, сонымен практикалық маңызы бар.

Мұндай анықтаудың теориялық маңызы мынада: балалардың кеміс психикалық дамуының мәнін терең ұғынуға мүмкіндік туғызады.

Балалардың психикасы дамуының бұзылулары мен ерекшеліктері әр түрлі болуы мүмкін. Ақыл-ойы артта қалған баланың психикалық дамуының заңдылықтарын түсіндіру үшін ең бастысы «ақыл-ойы артта қалу» ұғымын нақты анықтау қажет, кеміс психикалық дамуының зерттелетін түрін белгілеу қажет.

«Ақыл-ойы артта қалу» ұғымына дұрыс анықтама беру – осы хал-жағдайдың себебін түсіндіру және оның негізгі белгілерін белгілеу болып табылады.

«Ақыл-ойы артта қалу» дұрыс анықтау практикалық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ақыл-ойы артта қалған балалар үшін арнайы оқыту жүйесі құрылған және арнайы мектептері мен балалар үйлерінің жүйесі де бар. Барлық ақыл-ойы артта қалған балалар жалпы мектептерде ғана емес, ал қосымша мектептерінде оқытулары қажет. «Ақыл-ойы артта қалу» ұғымын дұрыс және нақты анықтаудан көптеген балалардың тағдыры тәуелді. Егер анықтау қате немесе көмескі болса, онда қандай баланы ақыл-ойы артта қалған балаладың қатарына жатқызу керектігін дұрыс шешу қиын болады. Бұл дегеніміз қандай мектепке оны жіберу керек, жалпы немесе көмекші, мысалы: немесе алалик үшін бе, мүкіс құлақ үшін бе анықтау қиын болады.

Қосымша мектептерге дұрыс іріктеу тек қана балалар мен оның ата-аналарына ғана маңызды емес, сонымен бірге мектеп жүйесін дұрыс ұйымдастыру үшін де қажет. Егер бала ақыл-ойы артта қалған болмаса, бірақ кейбір өзінің ерекшеліктерімен соған ұқсаған болғандықтан қосымша мектепке жіберілсе, онда ол уақытылы жалпы білімнен айырылады, басқа ерекше мектебінде оқығандықтан қатты қиналады, өйткені оның көрші жолдастары басқа мектепте оқиды. Бұл тек балаға емес, сонымен оның ата-анасына да ауыр психикалық зақым соғады. Одан басқа баланың қосымша мектепте оқуы мемлекетке қымбатқа түсетінін де естен шығармауымыз керек. Егер ақыл-ойы артта қалғандардың қатарына қосылатын баланы жалпы мектепке жіберсе, ол үлгермейтін балалардың қатарында қалады, оқуды жек көре бастайды және сыныптың жұмысына кедергі жасайды. Мұндай оқушылар әдетте тек қана сабақтан үлгермей, сонымен тәртіпсіз бола бастайды. Дұрыс іріктеу қосымша мектепті бітірген соң ауытқу мен кемістігі бар балалар еңбекшілер қатарына қосылуына қамтамасыз етеді. Олар қоршаған адамдар арасында дұрыс өмір сүруі мүмкін.

Ақыл-ойы артта қалған баланы жалпы мектепте қалдыру (бұл әдетте ата-аналарының сұрауы бойынша болады) кері нәтижелерге әкеп соқтырады. Кейбір балаларда осындай жағдайда тұлғаның кері бағытталуы және қоғамға қарсы мінез-құлығы пайда болады.

Егер «қиын жас өспірімдер» деп аталатындардың суреттерін қарасақ, онда мынаны байқауға болады: олар басым көпшілігінде төмен сыныпта үлгерімі нашар болған оқушылардың қатарынан қалыптасады.

Мұндай құбылыстың себебі мен салдары не болатыны туралы мәселені кейінірек қарастырамыз. Қазір бұл мәселе кейбір авторлармен пікірталас болып қарастырылады. Қосыша (немесе басқа арнайы) мектептеріне балалардың дұрыс іріктеуі, сөзсіз, өте үлкен маңызы бар.

Бұл деңгейде ақыл-ойы артта қалғандықтың, себептері мен маңызы туралы мәселелер қалай шешіліп жатыр.

Ақыл-есі артта қалғандықтың себебі болып бала миының зақымдануы табылады (іштегі нәрестенің жетілмегендігі, ауру, соқыс және т.б.). Бірақ ақыл-ойы артта қалу анықтамасы практикадан өсті. Мектеп жасындағы балалардың негізгі іс-әрекеті – оқу, танырлық. Егер осы жастағы балалардың жартысы жалпы мектептің кәдімгі оқу және еңбек бағдарламасын меңгере алмаса, оларға басқа түрдегі мектептерде оқыту ұйымдастырылуы қажет. Сезіну ортасы ауыр ауытқумен ерекшеленетін бала, бірақ жалпы мектептің оқу және еңбек бағдарламасын қиындықсыз меңгеретін, ақыл-есі артта қалған болып қарастырылмайды. Сондықтан ақыл-ойы артта қалғанын анықтағанда бірінші орынға танымық әрекетінің бұзылуы алға шығады. Бірақ бұдан ақыл-есі артта қалған балалардың тек танымық әрекеті жетілмеген немесе бұзылған деуге болмайды, ал сезіну-ерік ортасы, дені сау балалар сияқты болады.

Бұл әдістемелік оқу құралының әр түрлі тарауларында сезіну, ерік, мінез-құлықтың жетілмеген немесе патологиялық (ауытқу) дамуының белгілері суреттеледі. Демек, «ақыл-есі артта қалған бала» ұғымының анықтауына барлық психикалық іс-әрекеттің бұзылуы немесе жетілмегендігі туралы пікір кіргізу керек. Бірақ бұл көмекші мектептердің оқушылар құрамын дәлелденбеген кеңейтуге әкеп соғады. Бұл сезіну тұрақсыз, сезінуі басқаша балалар есесінен болады.

Дамуында кемістігі бар бала туралы мынаны айтуға болады: ол қазір дамымаған, бірақ ары қарай дамуын шектемеу керек. Бұл дегеніміз психикалық даму шапшаңдығының кідіруін айтады, бұл кезде болашақ 2-3 жылда бала өзінің құрбыларына жете алатынын болжауға болады. «Бұзылу термині қолданған кезде, жетілмегендіктің едәуір ауырлығы ескеріледі. Бұл жерде көмекші мектепсіз оқушыға болашақта еңбекшілер қатарына тұра алатынына күмәндігі бар кемістік туралы айтылады». Медицинаның алға жылжуы және бала организмінің қосымша күштері көп нәрсені өзгертуі мүмкін.

«Ақыл-есі артта қалу» ұғымының анықталуында сөз психикалық даму шапшаңдығының да қысқа мерзімді кідіру туралы айтылмайды, ал оның ұзақ уақыт бұзылуы туралы болады. Егер біз осы анықтауды талдасақ, онда ақыл-есі артта қалу ақиқатын тек онда көрсетілген барлық белгілерінің қосындысымен айтуға болады. Өмірде біз ақыл-есі артта қалғандық түрін келтіретін балаларды кездестіреміз. Сондықтан күдік пайда болады: олар жалпы мектепте оқуынан бастап немесе жалғастыра алады ма деген ой туындауы мүмкін және алаңдатады. Шала еститін бала арнайы бала бақшасына бармаса, оқу барысында жақсы еститін құрбысынан өзінің ақыл-есі даму бойынша артта қалады. Бірақ осындай баланы ақыл-есі артта қалған деп айтуға болады ма? Әрине, жоқ. «Ақыл-ес дамуы артта қалған» және «ақыл-есі артта қалған бала» сөз тіркестерінің ұқсастығына қарамастан, бұл бәрібір бір нәрсе емес. Бұл орайда Т.А. Власованың арнайы ғылыми кітабы құлғының мүкісі бар (шала еститін) балаларды ақыл-есі артта қалғандардан ажырату мәселесіне арналған [5- 139].

Бұл айтылған ой сезім органдарының біреуі зақымдалып немесе жетілмеген балаларға қатысты. Мұндай балалар (нашар еститін, нашар көретін) уақытылы түзету, оқыту болмаса, ақыл-есі артта қалуға әсер етеді, бірақ олар шындығында да өздерінің құрдастарынан ақыл-есі даму бойынша артта қалады. Бірақ балада бас мидың органикалық зақымдануы болмаса, егер оның жүйке жүйесі сау болса, онда толық сеніммен ақыл-есі артта қалғанын теріске шығаруға болады.

Егер бала бірнеше жыл бойы сүйек туберкулезімен ауырса, гипсте жатса және жылдар бойы ешкім оның ақыл-ес дамуы туралы ойланбаса, онда жалпы мектепте оқыту басында ол жетілмеген, зерексіз болып қалады. Мұндай баланы ақыл-есі артта қалған деп атауға болады ма? Жоқ. Бұл балада бас мидың органикалық зақымдануы жоқ болғандықтан, оын жүйке процестері жақсы өтеді, ол жалпы мектеп жағдайында өзінің түсіну, білім мен ынтасын, ой-өрісін тез кеңейте алады және оның ақыл-ес дамуы кейінірек дұрыс болады.

Баланың жас кезіндегі аутизмі деп - баланың нәрестелік шағынан басталатын және басты үш ерекшелігі мен сипатталатын өте ауыр күйзеліс.

Біріншіден мұндай балаларда әлеуметтк қарым-қатнастың дамуы бұзылады. Мұндай бұзылу нәрестеге айналасындағылардың барлығы бідей болып көрінуінен және ата-анасына құштарлығын көп уақытқа дейін сезіну қабілетінің жеткіліксіздігінен білінеді. Оның жасы есейген кезде де ешкіммен жодастық байланысы қалыптаспайды, ал адамдармен қарым- қатнасында өзін кісі таң қаларлықтай аса тәкәппарлықпен, маңғаздана ұстайды.

Екіншіден мұндай балаларда түсініп, ұғыну жағынан да артта қалу айқын байқалады. Шамамен алғанда, мұндай құбылыстардың жартысына жуығы тіпті дамымайды, ал сөйлеу тілі болған жағдайда, онда оның әдеттегідей үстін–үстін қайталанып бастырмалатып тез-тез айтатын еліктемелігінен және жіктеу есімдігін дұрыс қолданбауынан түсінігі айқын болмайтын сөздер тізбегі шашырап шығады.

Үшіншіден мұндай баларадың мінез-құлықтарныда ескірген әдет- ғұрыптар мен салт-жоралғылар және әр түрлі сипаттағы ықтиарсыз істелінетін әрекеттер де байқалады. Мұндай құбылыстар баланың өзімен бірге ылғи да сырт көзге оғаш көрінетін заттарды алып жүруі мен, саусақтарын ербеңдетіп оғаш қимылдар жасауынан, тәбеті тартып аңсары ауған тамаққа таңырқап, ұнатумен ерекшеленеді.

Бұл күйзелістердің шамамен 75 пайызға жуығы ақыл-ойы арта қалған кемістікке қосылады, ал егерде аутизм балалардың ақыл-ойларының жалпы деңгейлері бірқалыпты дұрыс болғанымен, олардың түсініп, ойлануына байланысты қиындақтар жиі байқалады.Мұндай балалардың көпшілігі арнайы бөліп оқытуды қажет етеді, тек кемістіктері өте төмен дәрежедегі кейбіреулері ғана жалпы мектепте оқи алады.

Шизефрения. Баланың ерте жасындағы аутизмінен шизфриняның айырмашылығы сол, ол мектепке дейінгі ересектеу жасқа жеткенде байқала бастайды немесе жасөспірім шағында байқалатыны айтарлықтай жиі болып тұрады.

Дамудың бұзылуы. Проблемалардың ең соңғы маңызды тобы әдеттегідей «дамудың бұзылуы» деп аталады. Кейбір жақтарынан олардың психикалық күйзелістердің басқа түрлерінен айтарлықтай айырмашылық бар, әйтсе де, олар бір-бірмен жиі бірге болып қатарлас өмір сүреді. Сол себепті олардың диогностикалық жалпы схемасысының дербес аспктісі ретінде қарастыруды ұсындым.

Сонымен күзелістердің ең басты ерекшелігі дамудың спецификалық тоқырауы болып табылады.

Классификацияның принциптері мен негіздері

Жоғарыдағы айтылғандарды пайымдағанда балалардың психикалық күзелістерін көп жағдайларда ауруға санауға болмайды. Өйкені бұл күзелістердің барлығы жалпы бір терминге біріктіріліп «мінез-құлықтың ауытқуы» деп аталған болатын.

Бес жасқа келгенде псхикалық күйзелістің біреуі, он екі жасында басқасының байқалуы ықтимал болса, дәл сол сияқты ол жасының әр кезеңінде қызылшамен ауруы мүмкін.

Қорыта келгенде симтомдарды топтастырудың статистикалық зерттеулері ұсынылып отырған класификацияға негізделген, бірақ олар сонымен қатар көзге айқын түсерліктей ерекшелігімен көрінетін бұл топтар айтарлықтай шамада бір-бірімен қилысуы мүмкін.

Ауру уақыты бойынша басталу өзгешеліктерін қарастырсақ, «даму бұзылуының» синдромы нәрестелік шағынан білінеді. Ерте балалық шақтағы аутизм екі жарым жасқа дейін басталады, гиперкенетикалық синдром бес жасқа дейін, шизофрения жеті жасқа толмаған балаларда сирек пайда болады, ал эмоциональды күйзелістермен әлеуметік дезадаптация синдромы кез – келген жаста болуы мүмкін.

Соқыр болу адамның эмоциясына, сезімнің дамуына, сенсорлық ахуалдың кеңеюіне және сезімдік тәжірибенің жинақталуына әсер ететіндігін зерттеулер көрсетіп отыр.

Көру әрекетінің бұзылуы жағымды және жағымсыз эмоциялар деңгейін төмендетеді. Көруі бұзылған адамдардың көңіл-күйлері тез төмендегіш келеді. Бұл кезде стресстік жағдай басталуы мүмкін. Адам тез ызаланып, ашуланғыш болады. Эмоциялық көріністер көбінесе мінезге, іскерлікке, ерік-жігерге байланысты. Кейде соқыр балалар әрекет жасау кезінде сенімсіз, енжар, бос болса, кейде қозғыш, қызу, агрессивті болуы мүмкін [20, 38].

Соқырлардың ауыр эмоционалды жағдайлары баланың 4-5 жасқа келіп, өзінің кем екендігін түсіне бастаған кезінде, жасөспірімдік шаққа келгенінде немесе жар таңдау кезінде (махаббат жасына жеткенде) көрініс береді. Жақын арада соқыр болып қалған адамдар өздерін бағаламайды және олардың істеген қылықтары депрессиялық күйде болады.

Хастингс 12 жасар көзі көретін және соқырлардың эмоциялық қатынастарының айырмашылықтарын түрлі жағдайаттарды келтіре отырып тапты. Соқырлардың ең әлсіз жағы, өзін-өзі төмен бағалайтындығында болды. Көздері нашар көретін балалар соқырларға қарағанда эмоционалды және мазасыз екендігі байқалды. Сонымен қатар, ескеріп кетілетін жайт, интернат мектебінде тәрбиеленіп жүрген бала отбасында тәрбие алып жатқан балаға қарағанда өзін-өзі төмен бағалайды. Бұдан баланың эмоциясы мен сезімінің дамуына қоршаған ортасының әсері зор екендігін көреміз.

Логопедия - сөйлеу тілінің бұзылуын жан–жақты тексеріп, зерттейтін, оны оқытып үйрету, жаттықтырып машықтандыру арқылы оны болдырмауды алдын ала ескеретін және педагогикалық әдіс тәсілдерді қолданып оны түзетумен айналысатын арнайы дефектологиялық ілім.

Тіл адамның психикалық қызметінің ең маңызды құралы болып саналыды. Сондықтан да сөйлеу тілінің негізінде пайымды ойлаудың өзіне тән ерекшелігімен жасалынатын қарым-қатынас арқылы адамдар арасында әлеуметтік байланыстар орнатылады. Және соның арқасында танымдық қызметінің ең жоғарғы түрі дамып жетіледі. Сөйлеу тілін меңгерген балада зер салып зерек ойлайтын, айналасындағы болмыстың құбылысын саналы түрде түсініп. Талдап қорытытын және ойындағысын ретімен жоспарлап істейтін қабілет пайда болады.

Сөйлеу тілінің жетілмеуі немесе бұзылуы баланың психикалық өмірінің бірқалыпты дұрыс дамуына кері әсерін тигізеді. Мысалы мұндай балалар әдетте айналасындағылармен қарым-қатынаста өздерін емін-еркін ұстап ашық сөйлесе алмайды, әсіресе қатарларының арасындағы айтыс – тартысты дискуссиялық сөз сайысына белсеніп қатысуға қаймығып тартыншақтай беретін болады.

Логопедия тілдің механизімдерін, ми құрлысындағы тілдің даму прцесін анолизаторлардың құрлыстарын және олардың атқаратын жұмыстарын қарастыратын кезде сөйлеу тілі қызметінің барысына тікелей қатысып атсалысатын жалпы анотомя мен физиологияның және нейрофизиологияның ілімдерін пайдаланады.

Логопедия - құлақтың, мұрынның, жұтқыншақтың, көмейдің ішкі құрлыстарымен, олардың сөйлеу тілінде атқаратын қызметтерімен және олардың ауруларын тексеріп емдеудің және болдырмаудың жолдарын қарастырумен айналысатын отриноларингологиямен және жүйке жүйелерінің ауруларын емдеудің және болдырмаудың жолдарын қарастырумен айналсатын неврпотологиямен және психикалық аурулардың потологиялық прцестернің пайда болу себептернің заңдылығын, даму барысының миханизмдерін тексеріп зерттеумен және емдеумен айналысатын психопатологиямен және клиникалық олигофрениямен, педиатриямен, сонымен қатар, лингвистикамен және психолингвистикамен тығыз байланысты.

Тіл мүкістігінің түрлері негізінен ауызекі және жазбаша болып екі топқа бөлінеді. Ауыз екі сөйлеу тілі мүкістіктеріне жататындар:

1.Дисфония - дауыс шығаратын аппараттың потологиялық кінаратқа шалдығуынан дыбыстың мүлдем болмай қалуын немесе сыбырлап айтылуын немесе үннің бұзылуын сипаттайды.

2. Брадилалия - сөйлеу тілі мүшелерінің қимыл-қозғалыстарының потологиялық сылбырынан дыбыстар созылып шұбалаңқы айтылады.

3. Тахилалия - сөйлеу тілі мүшелерінің бірқалыпты жылдамдық қимылдарының потологиялық ауытқуынан дыбыстардың қарқындық ырғағы бұзылып быдықтанып айтылады.

4.Тұтықпа – сөйлеу тілі мүшелерінің қимыл-қозғалыстарын реттеп тұратан бұлшық еттердің потологиялық құрысып-тырысуынан дыбыстардың айтылу ырғағының бұзылуын сипаттайды.

5.Дислалия - сөйлеу тілі мүшелерінің анатомиялық кемістіктерінен дыбыстардың бұзылып айтылуын сипаттайды.

6. Ринолалия - сөйлеу тілі мүшелерінің апаратындағы анотомофизиологиялық кемістіктерден дауыстың әуені мен дыбыстардың айтылуы бұзылады.

7. Дизартрия - сөйлеу тілі аппаратының ағзалары мен тілдерімен жүйке жүйелерімен қамтамасыз етілуінің жеткіліксіздігінен тілдің сөйлеу жағының бұзылуын сипаттайды.

Сөздің немесе сөйлемнің құрылымдық жағынан мағыналарының бұзылып айтылуы екіге бөлінеді:

1. Алалия - баланың құрсақтағы кезеңде немесе нәрестелік шағында ми қыртысының тіл қызметін атқаратын аймағының органикалық зақымға ұшырап, бұзылуынан, сөйлеу тілінің мүлде болмай қалуын немесе толық жетілмеуін сипаттайды.

2. Афазия - мидың белгілі бір жерінің жинақталып зақымдануын немесе ішінара жайылып кетуін сипаттайды.

Жазбаша сөйлеу тілі - жазуының және оқуының бұзылуы болып екі топқа бөлінеді:

1.Дислексия - оқу прцесінің ішінара бұзылуының өзіне тән ерекшелігін сипаттайды.

2. Дисграфия - жазу процесінің бұзылуының өзіне тән ерекшелігін сипаттайды.

Сөйлеу тілінің мағыналық жағынан қалыптасуы тақырыпты ұғынып, талдап қорытудан басталады. Осыдан кейін. Қоршаған ортаның болмысын мағыналық жағынан түсінудің, мазмұнын талдап қорытудың тұжырымдық нәтижесінен логикалық процестер пайда болады. Бала айналасындағылармен қарым-қатынаста естіген сөздерін өзін қоршаған ортада кездестін құбылыстардың болмыстарымен, заттардың мағыналық маңыздарымен, іс- қимылдарымен және сапалық қасиеттерімен салыстырып, оларды байланыстырып қолдану арқылы тілдің лексика граматикалық құрлысын дұрыс меңгерудің барысында сөйлеу тілін жетілдіреді. Ол үшін бала ең алдымен саезімталдық пен құштарлықтың танымдық қасиетін меңгеру қажет. Түсініп, түйсінетін және мәнді қолданылатын сөздердің мағыналық маңыздары қоршаған ортаның болмысындағы шындық туралы ұғымды кеңінен өрістете және мазмұнын тереңдете отырып онымен бірге дамиды.

Ғалымдардың тұжырымы бойынша нәрестелердің мыңнан бірі ғана іштен керең болып туылады .Ал қалғандарында естуді нашарлауы жүре пайда болады. Оған түрлі қабыну аурулары себепші. Мысалы: адам тұмау, қызылша, скарлатина, және т .б. ауруларымен ауырып, оны асқындырып алған жағдайда, қабыну жоғары тыныс жолдарының барлығына ауыса бастайды. Осының нәтижесінда құлақ бөлімдері де зақымданып, есту нашарлайды, кейде мүлдем есітмей де қалады. Құлақ бөлімдерінің ішінде ортаңғы құлақтың қабынуы кең тараған. Ол, әсіресе балалар арсында жиі кездеседі. Ортаңғы құлақтың қабынуы көбіне мұрын ауруларына жататын риниттен дер кезінде емделмеуден туындайды. Оның қоздырғштары мұрын арқылы құлақ түтікшесіне өтіп, ортаңғы құлақты қабындырады.

Миы анамальды дамыған паралич баланың психикасы инфантилизмді түрде дамиды. Психикалық инфантилизмнің негізгі белгісіне ерік түрлерінің дамымай қалуы жатады. Мұндай адамдар өз басын көп ойлап, өзі қызыққан нәрсеге ғана ұмтылады және ұжым мүшелеріне бағынбайды. Бұл балалардың ақыл-ойлары нашар дамыған. Оларда мақсатқа ұмтылушылық қызметі бұзылған.

Психикалық инфантилизм кезінде баланың мінезі жағымсыз күйде болады. Бұл күйлер 3-ке бөлінеді. 1) невропатиялық вариант, 2) балалардағы психикалық инфантилизмнің ауыр түрде дамуы, 3) церебральды параличтері бар оқушылардың психикалық инфантилизмдерінің ауыр түрде дамуы және отандық психиаторлар (Г.Е. Сухарева,С.С. Мусслим т.б.) көрсеткендей органикалық инфантилизмнің дамуы.

1-ші түрдегі неврапатия кезінде баладан вегативтік функцияларындағы нервтік жүйесінің тұрақсыздығын байқаймыз. Неврапатиясы бар балалар сезімтал, әрі әсер еткен нәрселерге тез қозғыш болады. Олар көбінесе эмоционалды қозғыш, жүдегіш және қылық-әрекеттері тежегіш болып келеді. Барлық жаңа нәрселерден тез қорқатын мұндай баланың бет жүзінен-ақ, әлсіз екендігін байқауға болады.

Психикалық инфантилизмнің невропатиялық түріндегі ми ауруымен ауыратын балалар өз күштеріне сенбейді, әрдайым үрейленіп, өз бетімен жұмыс атқара алмайды. Бұл балалар материяға аса жақын, жаңа нәрселерге тез бейімделеді және мектепке әрең үйренеді. Жалпы мектепке дейін олардың көбісінің жасқаншықтығын, қорқақтығын анықтау үшін бақылау жүргізіледі. Сонымен қатар баланың қаншалықты өзін бағалайтындығы мен мотивация деңгейі де бақыланылады. Осы нәрселердің барлығы баланың бойында болса, бұл бала өмірге, мектепке, тіпті қоршаған ортасына деген көзқарасын өзгертеді. Бала-да қорқақтықтың басым болуынан көсемдікке ұмтыла алмайды, ішкі жағдайаттық қақтығыстар жиі болып отырады [20,35 ].

Психикалық инфантилизм кезіндегі ЦП-балалардың қылығы енжар. Олар тамақ ішуден, әңгімелесуден мектепке барар алдында бас тартып, қарсыласады: Кейде психикалық инфантилизм жеке өзіндік функциялардың бұзылу түрі ретінде көріне береді: құсу, жүрек айну, энурез (зәрін ұстай алмау), эннопрез (үлкен дәретін ұстай алмау).

Енжар әрекеттердің жиі болуы салдарынан істегісі келген нәрсені ойлау түрінде ғана жасап, іске асырмайды, бірақ кейде ұмтылыстар жасағанымен жемісін көрмейді. ЦП-балалар тәрбиенің кейбір тапсырмасын орындаудан бас тартады және отбасындағы дұрыс тәрбиенің болмауынан ата-анасының да тілін алмайды.

2-ші түрдегі психикалық инфантилизмнің ауыр күйге ұшыраған ЦП-оқытудан әлсіздіктің қозғыш түрдегі инфантилизмі ауыр күйге ұшыраған ЦП-оқытудан әлсіздіктің қозғыш түрдегі симптомы байқалып отыр. Бұл балалардың эмоциялық қозуы жоғары, зейіні бұзылған, еңбек әрекеті мен еске сақтау қызметі төмен. Зерттелген осындай оқушылардың қылықтары өзін-өзі ұстай алмауымен және қозғыштығымен ерекшеленеді; 2-ші түрдегі оқушылар қақтығыстарға бейім, психикалық қажығыш, психикалық әсерді көтере алмайтындығымен мінезделеді. Бұл балалар әрдайым қанағатсыздық, қозушылық танытып, көңіл-күйлерінің тұрақсыздығын байқатады. Өздеріне көп көңіл бөлгенді қалаумен қатар, істеген әрекеттерін жақтасса деп ойлайды және кері жағдайда жылап жіберуге әрдайым дайын. Осы түрдегі балаларда қылықтарының аффективті қозу формалары құрастырылу үстінде болып отырады.

Бұл топтағы балаларадың ұжымымен тез қақтығысып қалу себепті, болашақта жеке тұлғасының дамуына әсерлері тиюі мүмкін. ЦП-балалар әдетте мазасыз, абыржығыш, тежеліп қалғыш, ашуын тоқтатуға ынталы, қасарысқыш болып келеді. Көңілдері тез өзгеріп, біресе өте көңілді, шуылдағыш, біресе күтпеген жерден енжар болып, ашуланып жылап жібереді. Мұндай топтағы балалар жаңа ортаға әрең үйреніп, ішкі шарттарға тез бейімделе алмай, жаңа адамдармен қатынастарын әрең дегенде жақсартады. Қорқу кезінде олардың жүрек соғысы мен тыныс алу жиілігі байқалады, бұлшық ет тонусы жоғарылайды, терлейді, менгипернинездері сөлдері күшейеді. Отбасында тәрбиеленген кейбір балалар өздерінің және жақындарының денсаулығы үшін қатты уайымдауы мүмкін, әдетте бұл баласының денсаулығындағы өзгеріс үшін үрейленгіш ата-аналардың тәрбиесінен болады [24,71].

ЦП-балалардың көрген түстері әрдайым бақыланылып отырады: түстері бұзылған кездерде бала ұйықтай алмай, қайта-қайта шоши береді. Нашар түс көріп оянған бала ертеңгісін өте енжар, салбыр болып, сабаққа барудан бас тартады. Осындай баланы тәрбиелеуде күн тәртібі сақталуы қажет.

ЦП-балалардың қажу себептерінен қозғалысында абыржу пайда болады. Баланың сөздері түсініксіз дене бастап, ойнау кезінде ойыншықтардың барлығын жинап алып, сәл уақыттан кейін қайта лақтырып тастайды. Бір нәрсені ұйымдастыру және алға мақсат қою әрекеті балада мүлдем жоқ. Э.С Калижнюк ЦП-баланың ақауын 7-8 жастан бастап түсінуге болатынын көрсетті [23,21].

Тірек-қозғалыс апараттары бұзылған балаларды тоқпен емдеп, физиотерапиялар, операциялар жасайды. Жалпы алғанда ЦП-ға ұшыраған балалардың миы жетілмеген болады. ЦП барысында ең бірінші бас миының қимыл аймақтары зақымдалады. Сондықтан ЦП-дан зардап шеккен балаларда қимыл, ақыл-ой, сөйлеудің жоғарғы қабық функциясының бұзылуы кездеседі.

Полиеменит – түрі туа біткен және кейіннен пайда болған тірек қозғалыс апаратының формасының өзгеруі.

Артогрипоз - бұл сүйектердің қисайып, буын қимылдарының жоқ болуы. Ахондроплазия немесе хондродистрофия бұл дененің, мойынның және бастың дұрыс өсуі жағдайында сүйектер басының дамымай қалуы.

Ауруға байланысты балаларда түрлі қимыл-қозғалысының кейбір бұзылуының факторлары: бұлшық еттерінің әсерленуіне байланысты еркін қимылдардың шектелуі немесе жоқтығы. Бұлшық ет тонусының бұзылуы мысалы, бүгілген аяқты, қолды соза алмайтын қатып қалған буындар. Зорланған қимылдың пайда болуы. Гиперкинез дегеніміз - өзінен-өзі еріксіз қимылдың көрініс беруі. Қимыл үйлесімділігін және тепе-теңдігін сақтай алмау. Дене бөліктері қимылын сезбеу сияқты қасиеттер ЦП-балаларға тән.