Пiкiр жазЈандар: Ќыраубаева А.Ќ., филология ЈылымдарыныЎ докторы, профессор

“Арай” журналы

“Арай ” – јоЈамдыј –саяси т„уелсiз журнал. 1987 жылдыЎ с„уiр айынан бастап шыЈа бастады. Таралымы - 4 100 дана. К†лемi екi баспа табај. Бас редакторы – Асјанбай ЕрЈожаев. Ѕґрылтайшылары: “Арай”, “Заря” журналыныЎ редакциялыј ґжымы. “Арай” журналы Ѕазајстан РеспубликасыныЎ Баспас†з ж„не Бґјаралыј ајпарат министрлiгiнде №229 болып тiркелген².

“АрайдыЎ” дҐниеге келгенiне 13 жыл толды. Бґл мерзiм ґзај та, јысја да деуге болады. Ѕысја дейтiнiмiз, КеЎес Ґкiметi билеген 70 жыл Ґш ЈасырЈа созылЈан отарлау саясаты кезеЎiнде јазај халјыныЎ жоЈалтјаны ж„не айырылЈандарымен салыстырЈанда, „рине, јысја. µзај дейтiнiмiз, т„уелсiздiк алЈанда: “2-3 жылда ес жиып, гҐлдеп-к†ркейiп кетемiз” деген јамјоршылардыЎ с†зiмен, бiраз жылдан берi тґрмысымыздыЎ кҐннен-кҐнге јґлдырап, јылмыс пен талан-тараждыЎ асјындап бара жатјанымен салыстырсај, 13 жыл, „рине ґзај.

1987 жылы алЈашјы саны жарыј к†рген “Арай” журналы ЅазајстанныЎ КСРО-дан бастап јазiрге дейiнгi барлыј кезеЎдерiн елмен бiрге к†рiп јана јоймай, “јайта јґру”, КСРО-ныЎ ыдырауы, инфляция, реформалар, жекешелендiру дегендердiЎ ку„сi болды, сынады, мајтады, зардабын шектi. ЖурналдыЎ †мiрiн шартты тҐрде Ґш кезеЎге б†луге болады. ОныЎ алЈашјы екеуi - ….К†пiшевтiЎ басшылыј жасаЈан жылдарына с„йкес келедi. Бiрiншiсi – лениншiл коммунистiк саясаттыЎ сойылын сојјан уајыттаЈы кездескен јиындыјтар. Журнал †мiрiнiЎ екiншi кезеЎi де јиындыјја толы болды. Егемендiгiмiздi ендi жариялап жатјан, к†п н„рсе бейм„лiмдеу тґс едi. МемлекетiмiздiЎ „лем алдында айјындаЈан алЈашјы јадамдары жасалды. Ѕазај азаматтары билiктiЎ бар тґтјасын јолына алды. ЕлдiЎ саяси- „леуметтiк, экономикалыј тынысы †згере бастады.

Бџгiнгi кџнде “Арай” журналы Ґшiншi “тојырау” кезеЎiнде тґр. ЕлдiЎ халi мҐшкiл, журналдыЎ да жайы оЎып тґрЈан жој. СоЈан јарамастан, журналдыЎ жарыј к†рiп жатјанына б„рiмiз де јайран јаламыз, „рi разы боламыз. …у бастаЈы д„стҐрiнен айнымаЈан.

Шындыјты шымылдыјтамай ашыј айтады. ОјырманЈа керегi де сол, †йткенi олар да ајты ај деп, јараны јара деп тҐсiмен айтјанды јалайды. БасылымныЎ басты абыройы - ајијатты айта бiлуiнде. Осыны алдаЈы уајытта да ескерсе, “АрайдыЎ” абырой-даЎјы арта бермек.

Ѕазај тiлдi басылымдардыЎ арасында “Арай” журналыныЎ алар орны јашанда да айрыјша. Бґны елдiЎ барлыЈы да мойындайды. Айта кетер жайт, “Арай” журналы дҐниеге келген кезде †мiрге бiрге келген “Заря” журналы онымен бiрге бес жыл шыЈарылды. ‡кiнiшке орай, “Заря” журналы тојтап јалды. ОныЎ басты себебi, сол кездегi барлыј журналды басатын “Д„уiр” – мемлекеттiк газет баспаханасы, барлыј монополистердiЎ т„сiлiнше, 300 мыЎнан таралымы кем басылымдарды шыЈарылмайды деп шарт јойЈандыјтан, орыс тiлдi басылымЈа таралым жасау аса јиындап кеттi. Сондыјтан да “Заря” журналы †мiр сҐруiн тојтатты.

Сол кезде јос тiлдi болып ашылЈан басылымдардыЎ барлыЈыныЎ да јґрылтайшысы, редакторы †згермей-ај, јазајша б†лiмi тојтатылды. СолардыЎ бiрi – “Жас јазајпен” бiрге шыјјан “Новое поколение” газетiнiЎ екiншiсi Јана тiрлiгiн жалЈастыруда. Ал “‡ркен” – “Горизонт” болып шыјјан басылымныЎ бҐгiнгi кҐнде бiрi де жој. ОсылардыЎ арасында барлыј јиындыј б†геттерге јарамастан, “АрайдыЎ” алауы †шкен жој.

“Арай” журналыныЎ јазiргi тґрајты айдарлары т†мендегiдей:

-“АрайдыЎ” айдарлары:

-“Ѕазај јайда барасыЎ...” ;

-“Хат жаздым, ќалам алып...” ;

-“Жетi перне”;

-“Айналайын”;

-“¦лпершек”;

-“Поэзия”;

-“Проза”.

“Алдаспан” журналы

“Алдаспан” журналы соЎЈы екi-Ґш жылда шыЈа бастаЈан жаЎа, т„уелсiз басылым. Редакторы - Ѕазтай …бiш, јґрылтайшылары – јоЈамдыј јор -“Алдаспан” журналы, батырлар јоры мен “Алдаспан” т„уелсiз журналыныЎ ґжымы.

Ѕазајстан Республикасы Ајпарат ж„не јоЈамдыј келiсiм Министрлiгiнде тiркелiп, №368 ку„лiгi берiлген. ЖурналдыЎ таралымы 1999 жылы 2 000 дана болЈан, 2000 жылдан бастап 3 000 данаЈа дейiн †скен. ЖурналдыЎ форматы 84х108. Ѕолжазбалар јайтарылып берiлмейдi, автордыЎ жеке пiкiрi Ґшiн редакция жауап бермейдi. РедакцияныЎ мекен-жайы: Алматы јаласы, Абай даЎЈылы, 143-Ґй, 518- б†лме.

Ѕазај баспас†зiнiЎ айдынына желкенiн к†терiп шыјјан жаЎа басылым “Алдаспан” т„уелсiз журналыныЎ басты мајсаты – елдiктi, ерлiктi, рухани мґраттарымыз бен имандылыјты насихаттау, ҐлкеннiЎ де, кiшiнiЎ де жҐрегiне жол табатын жазбаларды жариялау. Ата тарихымызЈа байланысты тыЎ деректер мен халјымыздыЎ маЎдайына бiткен бiртуар перзенттерi ж†нiндегi туындылар журнал бетiнен кеЎiнен орын алады, яЈни “Алдаспан” –мґражай јоймаларынан, ел арасынан “мґрты сынбай” тҐсiрумен бiрге, †те сирек ґшырасатын жазбаларЈа ерекше м„н бередi.

ЖурналдыЎ тґрајты айдарлары: “Атадан јалЈан асыл с†з”, “Отаным деп тер т†гем”, “ТуЈан елдiЎ тҐтiнi де т„ттi екен”, “АлланыЎ †зi де рас, с†зi де рас”, “Тектiлiк- тiлден”, “Отбасы”, “Бала т„рбиесi”, “Имандылыј сабаЈы”, т.б. айдарлар бойынша ґйымдастырылатын материалдардыЎ јойЈан тајырыптарына мазмґныныЎ сай болу жаЈынан да, саналылыЈы жаЈынан да ојырманЈа зор „сер етедi. Бґдан †зге де бҐгiнгi кҐннiЎ †зектi м„селелерiне Ґн јатады. …сiресе, жастардыЎ бойына отаншылдыј сезiмдi ґялатып, олардыЎ ел иесiмiз, жер иесiмiз деген сенiмдерiн ныЈайтуЈа ерекше назар аударады. Алдына јойЈан осындай сара баЈыты бар, туЈан ел мен туЈан тiлдiЎ туын жоЈары ґстап, сирек ґшырасатын жазбалардыЎ “алтын сандыЈы” атанЈан “Алдаспан” журналыныЎ шыјјанына к†п бола јоймаса да, жґрт к†Ўiлiнен шыЈып, халыјтыЎ, „сiресе, јазаЈым дейтiн „р перзенттiЎ сҐйiп ојитын басылымына айналды.

Журнал екi н†мiрi јосылып, айына бiр рет шыЈады.

“АлдаспанныЎ” тек јазај елi, ґлты Ґшiн дҐниеге келгенiн сыртынан-ај байјауЈа болады. Олай дейтiн себебiмiз: мґјабасында ЅазајстанныЎ „сем табиЈатынан к†рiнiс бередi де, журналдыЎ сол жај бґрышына јарай „йгiлi Орта жҐз биi – Ѕаз дауысты ЅазыбектiЎ: “Бiз јазај береке јашпасын деп, жерiмiздiЎ шетiн жау баспасын деп, найзаЈа Ґкi тајјан елмiз. Ешбiр дґшпан басынбаЈан елмiз, басымыздан с†з асырмаЈан елмiз, достыјты сајтай бiлген елмiз, д„м-тґзды ајтай бiлген елмiз”,- деген с†зi жазылЈан. Бґл журналдыЎ ґраны iспеттес. ШешеннiЎ айтјан с†зi н†мiр сайын тґрајты берiлiп тґрады.

ЖурналдыЎ екiншi жај мґјабасында жер шарыныЎ Ґстiнде орналасјан Ахмет ЯссауидiЎ мавзолейi мен сондаЈы мешiттiЎ к†рiнiсiн бередi. Бґл да журналдыЎ алдына јойЈан мајсатын айјындай тҐседi.

Жалпы, “Алдаспан” журналы †зiнiЎ басја “„рiптестерiне” јараЈанда, айдарларыныЎ тґрајтылыЈымен к†зге тҐседi.

Ендi, журналдыЎ материалдарына, жазылЈан мајалаларына шолу жасасај...

ЖурналдыЎ 1-3 бетiне „рдайым сґхбатја орын берiледi. ХалыјтыЎ бҐгiнгi жай-кҐйi, елiмiздiЎ бҐгiнгiсi мен болашаЈы, т„уелсiздiгiмiздiЎ одан „рi ныЈая тҐсуi, оныЎ јауiпсiздiгi ж†нiндегi саясаткерлермен, министр, јоЈам јайраткерлерiмен сґхбаттасып, ојырман назарына ґсынады. Мысалы, “Алдаспан” журналыныЎ 1998 жылЈы 1-2 н†мiрiнде “Ел к†шiн бастау маЈан сын, менi јостау елге сын” атты Президентiмiз Нґрсґлтан Назарбаевпен болЈан сґхбат жарияланЈан. Мґнда ЅазајстанныЎ алыс-жајын шетелдермен сауда-саттыј јатынасы, тарихтыЎ †ткеннен бҐгiнге жалЈасјан јиыншылыј кезеЎдерi, јазiрде атап †тiлiп жатјан јазајтыЎ ґлы перзенттерiнiЎ мерейтойлары ж†нiнде, олардыЎ јазај ґлттына тигiзiп жатјан рухани жемiсi, сондай-ај, дҐниежҐзi јазајтарыныЎ јауымдастыЈы ж†нiнде айтылады.

1999 жылдыЎ 1-2 санында жарияланЈан: “Мајсат јуаты –армия јґру” атты генерал-майор Т†гiсов …мiрбек …нуарґлымен болЈан сґхбатта т„уелсiз, толыјјанды мемлекет болуымызЈа зор јызмет атјаратын Ѕарулы КҐштерiмiздiЎ бҐгiнгi жай-кҐйi туралы с†з болды³.

ЖурналдыЎ “Атадан јалЈан асыл с†з” айдарымен берiлетiн материалдардан би-шешендерiмiздiЎ артына јалдырып кеткен најыл с†здерiмен, Ґлгi боларлыј јызыјты ојиЈалармен таныса аламыз. Атап айтсај, Малайсары бидiЎ СырымЈа айтјан батасы (1999, 1-2 н†мiр), С„бден бидiЎ Сајјґлај би аталу себебi (1999, 3-4 н†мiр), ЅараменденiЎ кейiнгi ґрпајја јалдырып кеткен †сиетi, т.б.

“ТуЈан елдiЎ тҐтiнi де т„ттi екен” айдары бойынша берiлетiн материалдардан авторлардыЎ атамекенiнен тыс жерлерде †мiр кешiп жатјан јандас бауырларымыздыЎ туЈан елiне, жерiне арнаЈан †леЎдерiмен ж„не де Голощекин ылаЎында атамекенiнен ауа к†шуге м„жбҐр болЈан јазајтардыЎ iшiнде булыЈып жатјан зар-мґЎы, саЈынышпен т†гiлген жыр жолдарымен сыр б†лiсе аламыз.

“Алдаспан” журналыныЎ жартысынан к†п бетi ислам дiнiне, пайЈамбар †мiрiне арналЈан. Мґсылмандыјты насихаттауда журналдыЎ атјаратын јызметi ґшан-теЎiз. “АлдаспанныЎ” соЎЈы беттерiнде хадистер, яЈни дґЈалар ж„не соЎЈы бетi араб тiлiн Ґйренушiлерге арналЈан.

Журналда мґсылмандыј тајырыптарында жарияланЈан материалдар †те јызыјты баяндалады. Мысалы, журналдыЎ редакторы –Ѕазтай …бiш †зiнiЎ Мекке-М„динеге барЈан сапарын, онда к†рген Јажайыптарын егжей-тегжейлi жазып, ерiксiз к†ЎлiЎдi аудартады (1998, 3-4 н†мiр).

ЖурналдыЎ 1999 жылдыЎ 1-2 н†мiрлерiнен бастап, 28-29 –шы беттерiн Мґхаммед (ѓ.с) пайЈамбарымыздыЎ †мiрiне арнайды. ПайЈамбардыЎ дҐниеге келуiнен бастап, пайЈамбар аталуын, Ґйленуi, †мiр жолында кездескен јиыншылыјтары, сапарлары барлыЈынан сол н†мiрлерден јґлаЈдар бола алдыј.

БасылымныЎ 1999 жылЈы 5-6 н†мiрiнен бастап “ТарихыЎды бiлесiЎ бе?” атты жаЎа айдар ашылЈан. Мґнда тҐрлi викториналыј сґрајтар, с†зжґмбајтар, ребустар ж„не т.б. јызыјты тапсырмалар берiлiп отырады.

Бґдан басја, “‡сiмдiктер аптекасы” айдарымен “жанЈа дауа, дертке шипа” болатын †сiмдiктер, оларды јай кезде, јандай жаЈдайда пайдаланатыны жайлы, сонымен јатар “Д„мдi ас” айдарымен јазајтыЎ ґлттыј таЈамдарына тҐсiнiк берiледi.

Журналда дҐниетанымдыј тајырыптар аз емес, повесть, новелла, „Ўгiмелер де жарыј к†рiп тґрады. Ѕґрманбай Толыбаев: “Ѕос батыр – бас батыр”, “Жекпе-жек”, “‡ш алу”, т.б. шыЈармалары басылды.

“Алдаспан” журналыныЎ 1999 жылЈы 11-12 н†мiрiнде “КҐн шалЈан кҐмбез” атты тарихты †зек ете отырып жазылЈан мајаладан ґтарымыз к†п. Бґл мајалада …мiр ТемiрдiЎ Ахмет Яссауи мавзолейiн не Ґшiн салдырЈаны, Тайјазанды жасаЈан шебер кiм екенi (атајты шебер С„руардыЎ баласы …бiт-резиз), Тайјазан КеЎес ОдаЈы д„уiрлеп тґрЈан шајта Ленинградја „кетiлiп, кейiн т„уелсiз ел болЈанда јайта алдырып, јґтты орнына јондырылЈаны жайлы айтылады.

Журнал беттерiнен сондай-ај, Ш„к„рiм ЅґдайбердiґлыныЎ “Ѕош, жан балам!” деп тебiренген баласы – Зиат жайында (бґрын к†п жарияланбаЈан), Алаш Орда ҐкiметiнiЎ басшысы …лихан Б†кейхановтыЎ, тҐркi дҐниесiне „йгiлi јайраткер Мґстафа ШојайґлыныЎ бґрынЈы кезеЎде айтылмай келген немесе бґрмалана айтылып келген пiкiрлерiмен, арыстарымыздыЎ шындыЈында ненi ойлап, неге кҐйiнгенiмен танысып бiлуге мҐмкiндiк зор. Сондыјтан да осы тґрЈыдан алып јарасај, “Алдаспан” тарих, архив јоймасыныЎ бґрындары ешјандай басылымда болып к†рмеген кiлтi деуге болады.