Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Г. Е. Надирова
§ 2. Фраземалардың пайда болу арналары
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 2. Фраземалардың пайда болу арналары
Заттар мен құбылыстарға және олардың байланыстары мен қатынастары ескеріліп топтастырылған фразеологизмдердің тақырыптық-генетикалық классификациясына қысқаша шолу, қазақ тілінің және басқа да тілдер фраземаларының семантикалық ерекшеліктерін көрсетуге, сонымен қатар фраземаны қолдану аймақтарының үлгілеріне, олардың бейнелілігін нақты көрсетуге мүмкіндік береді. Айта кететін тағы да бір жайт, қолымызда бар басқа тілдер фразеологиялық материалы көрсетіп тұрғандай, фраземалардың тақырыптық топтастырылу үрдісі көптеген тілдерге ортақ, универсалды құбылыс болып табылады. Мәселен, орыс, ағылшын, неміс және т.б. тілдер материалдары бойынша ғалымдар топтастыруларына сүйенсек, жоғарыдағы үрдістердің ол тілдерге де тән екенін көреміз. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика саласының негізін салушы ғалым академик Ә.Т. Қайдар, этнолингвистикалық арналарға тоқтала келіп былай дейді: «Тіл тамыршысы» бола білу деген сөз – «тіл байлығын өз білгенімен ғана өлшеп, шектемеу. ... көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына ғана тән толық ауқымы емес, жарым-жар- тысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана. Ал, олардың екінші деңгейдегі «ауыс, туынды, келтірінді, идиомалық, фразеологиялық» т.б. деп аталатын мағыналары тобына келсек, олар көбінесе тілдік орта- да қалыптасқан дәстүрлі «мағыналық символ» ретінде сөйлеу контектісіне қарай қолданылғанымен түп-төркіні баршаға айқын емес» [Ә.Қайдар, 1998; 21 б.]. Академик Ә.Т. Қайдар лексикалық немесе фразеологиялық бірліктердің ішкі формасы, яғни «екінші деңгейдегі» мағыналарын этнолингвистикалық мағыналар деп атаған. Қазақ тілінің лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгілері деп төмендегі құбылыс, ұғым, түсініктерді атап көрсетеді. «Көптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы бейнесі болған. Мысалы, Жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты) деген тұрақты тіркестің негізінде көп мініліп арқасы жара болған аттың бейнесі елестейді. Басында атқа байланысты шыққанмен, қазіргі кезде ол мағынасы ұмытылып, қайта жасалынып, адамға байланысты айтылады. … Сол сияқты т.б. фразеологизмдердің жа- салуына да, сөз жоқ, адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы себеп болғандығын танып білуге болады» [Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиұлы, 1997; 208-212 бб.]. Тілдік фактілер көрсетіп тұрғандай фразеологизмдердің біріншілік уәжділігін және олардың ішкі формасына жасалынған таңдаулар экстралингвистикалық факторлардың шығу көзін ашуға мүмкіндік береді. 59 Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы 59 Жоғарыда аталған еңбектер негізінде фраземалардың ішкі форма ла- рының туындау көздеріне шартты түрде топтастырулар жасайық: • адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозға- лыстарына байланысты туған фраземалар; • жануарлар (зооморфтық фраземалар) әлемі; • өсімдіктер (флора) әлемі; • табиғат құбылыстары; • өлшем бірлік (метеорология); • сандық (нумеративтік) фраземалар; • түр-түстік және сындық; • алғыс және қарғыс мәнді; • мифтік және діни; • тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразема- лар және т.б. Бұл топтауларды І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөз- дігі» бойынша сандық тұрғыдан қарастырғанымызда, көрсеткіштік 2-су- ретте төмендегідей болмақ: жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|