Авакова Р.А. Фразеосемантика
148
нын ескерсек, шектік, көптік мағына бес саусақпен тікелей байланысты.
В. Гордлевский сөзімен айтсақ, «... Вообще число пять заключало в себе
какое-то
законченное количество, скорее указывающее на огромность чис-
ла и на руке всего пять пальцев» [В.А. Гордлевский, 1945; 133 б.].
Қазақ тіліндегі бес аспабы сайлаулы «бар қаруы дайын,
жау-жарағы
әзір» фраземасы бес қарудан шыққан. Бес қару: тартыспақ – садақ; атыспақ
– мылтық; шанышпақ – найза, сүңгі; шабыспақ – қылыш, алдаспан;
салыспақ – шоқпар, айбалта. Ертедегі түсінік бойынша, ер жігіттің бес
қаруы болуы керек, ол әрқашан дайын тұруы қажет [Ф.Р.
Ахметжанова,
Қ.С. Дүсіпова, 2001; 29 б.].
Тілдегі бес аспап «қолынан бәрі келетін шебер, барлық іске икемді»,
бес саусақтай біледі «жатқа біледі, жетік біледі», бес биенің сабасындай
«толық, етжеңді» фраземаларында «өте жақсы», «керемет» семаларының
мағыналары бар.
Бес санының магиялық, жұмбақ сырын бес асыл, бес дұшпан деп
жырлаған Абай өлеңінің жолдары да дәлелдей түседі:
Бес
нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол
Адам болам десеңіз...
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ,
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой,
Бес асыл іс көнсеңіз... (Абай).
Бес күндік пәни // бес күндік жалған дүние // бес күндік өмір «шектеулі
ғұмыр» мағынасындағы фраземалар семантикасы шектік, уақытша ұғы-
мындағы адамның жарық дүниеге келіп, о дүниеге аттану аралығындағы
уақыт өлшемін білдіреді.
Алты санының символикалық мәні. Алты санының мағынасында өте көп,
шексіз, шетсіз сема бар. Бестік санау жүйесінен кейінгі (көп мағынасындағы)
алты
саны да халық ұғымында алыстық, күштілік, кереметтік, қаһарлық
мағынасы бар. Алты аласы, бес бересі жоқ «айдаладағы, алыс біреу», алты
арыс «ірі-ірі ру-тайпалары, туыстық жағынан жақындар», алты алаштың
баласы «күллі қазақ, тұтас», алтай араз болса «өзара араз, береке болма-
са», алты қабат аспанның ар жағында // алты қырдың ар жағында // алты
қырдың астынан «алыста, қиырда» фраземаларында алыс, көпшілік,
бүртұтас мағыналары басым болса, алты басты айдаһар «айбарлы, күшті,
дүлей», алты батпан «аса зор, үлкен тым ауыр» алты батпан азап «ауыр
жол, қиянат-қасіреті мол өмір», алты малта ас болмай «басқа қиыншылық
күндер туып, жартымсыз тамаққа көну», алты қанат ақ үй //
алты қанат
ақ орда «үлкен, еңселі, салтанатты», алты құлаш ақ найза «батырларға