Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Г. Е. Надирова
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түс жору (ғұрып) // болашақты болжау. Түс көру немесе оны жору –
түркі халықтарында ертеден келе жатқан әдет-ғұрыптардың бірі. Түс жору арқылы болашақты болжау және оған сендіре білетін адамдарды әулиелер деп атаған. Сондықтан тілдегі түсті көрушіден емес, жорушыдан деген киелі сөз осының айғағы. Сонымен халық түсінігінде түсінде қорықса, өңінде қуанады немесе түс түлкінің боғы және т.б. тұрақты тіркестер сақталған. Кез келген халықтың дүниетанымында түс көрудің өзі белгілі бір рөл атқарады. Мысалы, қазақ халқының түс жорушылары былай дейді: егер түсіңде ит қауып алса немесе ит қуып жүрсе жаман қауіп-қатердің белгісі. Ал орыс халқының түс жорушылары итті жақсылықтың символі ретінде қолданады. Егер түсіңде ит бірдеңе тастауыңды күтіп тұрса немесе саған назар аудармаса, онда қарсыласың жағынан кенелесің, ал егер түсіңе кішкентай күшік саған үрсе, онда ұрысқа, уақытша жауласуға әкеледі деп жорыған. Қол ұшын беру (дәстүр) // көмектесу, жәрдемдесу. Тілдегі бітер істің басына, жақсы келер қасына деген мақалды мағынасы дәстүрмен де, фра- замен де тығыз байланысты. Жан беру (ғұрып) қайтыс болу, о дүниеге аттану. Ғұрып бойынша ауыр жазаға не өлімге кесілген адамның ақтығын дәлелдеу үшін бір адам жан Авакова Р.А. Фразеосемантика 104 беруге шығады, бұл жазаланатын адамның ақтығына ант беру деген сөз. Кепілдік беруші адам өлік құрған шымылдыққа немесе қабір ішіне кіріп құран ұстап, жанымды берейін, өтірік айтсам құдай тапсын, иманым бұйырмасын! Немесе әруақ соқсын! және т.б. ант-су ішетін болған. Қазіргі тілдегі фразема түрінде қайтыс болу мағынасында қолданылатын жан беру тәркесінің мәдени коды осында болар деген ой келеді. Көңіл айту (ғұрып) // қайтыс болған үйге әдейі барып, бата жасап көңіл айту. Көңіл айтудың мәні – мұңды адамды жұбату, сергіту, өлгеннің ар- тынан өлмек жоқ, тірі адам тіршілік жасайды, бекем болыңдар, арты қайырлы болсын және т.б. таза бата ниеттермен жаңашылдық білдіріп, ақыл- кеңестерін айтып, қайрат береді. Көңіл айтып, қайғысын жұбата білу де үлкен көрегендікті, шешендікті, білгірлікті талап етеді. Қазақ халқының фолькло- рында жұбату мен жоқтау айтудың шебер үлгілері кездеседі. Көңіл айта білу де – даналық, көрегендік, тіпті сөз өнері. Мысалы, Бағаналы Ерденнің бала- сы өлгенде басын көтере алмай қалғанда Таз Шоқай би былай деген екен: – Уа, Ерден» Басыңды көтер жерден! Осы балаң өлмегенде Кетіп едің кердең. Өзі беріп, өзі алды Нең бар еді құдайға берген?! Балаң түгілі Әкең Сандыбай да өлген. Жақсының басына іс түссе, Бойлай береді Жаманның басына іс түссе, Ойлай береді. Көкті бу көтереді, Жүйрікті ду көтереді, Жүкті нар көтереді, Өлімді ер көтереді. Демек, халықтың өткен өмірін, тіршілігін сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестерінің ұлт тілінде сақталуы оның (ұлттың) мәдени өмірінен тұтастай хабардар етеді. Аталмыш құбылыс, әсіресе, фразеологиялық бірліктерден өте анық байқалады. Бұлар әр ұлттың өзіне ғана тән ұғымын ғана бейнелейтін коннотациялар. Фразеологизмдер қатарын құруға мұндай мәде-ни-ұлттық коннотациялы тіркестер жиі қатысатыны түсінікті. Себебі фразеологизмдердің жасалуы мен пайда болуын да күнделікті өмірдің, ай- нала қоршаған заттар мен құбылыстардың кез келген ұлттың тіршілігіне сай бейнелі қабылданудың ықпалы бар. Осы келтірілген мысалдардың бәрі түсінікті, өйткені олар жай ғана бей- неге, ашық ішкі формаға ие, сонымен қатар нақты ойға қарсы емес, себебі адамның бақылауы мен бірнеше фактілермен түсіндіріледі. |