Муниципальное бюджетное образовательное учреждение «Кайсынская основная общеобразовательная школа»

III. Уредунин тос планында «Алтай тил» предметти уредеринин jери

IV. «Алтай тил» курсла бойынын танынан озуминде турулталары (личностный),метапредметный ла предметти уренеринин турулталарына jединери

Уренчиктин бойынын танынан озуминде турулталары (личностный):

1.Алтай Республикада алтай тил экинчи эл-тергеелик тил деп, Алтай Республикада jадып, алтай тилди билери керекту деп куунзеп уренери.

2. Алтай тилле санаа-шуултезин кону, эпту колбулу эрмек-куучынла чыгара айдып ла бичип турары (оос ло бичилген эрмек-куучынла)

3. Торол тилин билер уренчиктер кажы ла класста алтай тилинин учурын ондоп теренжиде уренери, торол тили кижинин бастыра jуруминде керектузин билип, алтай тил-алтай албатынын уйеден уйеге озуп, улалып баратан тили деп ондоп, сананып jурерине уредери, торолчи куунин бийиктедери.

4.Алтай тилди jуруминде керекту деп jилбиркеп уренери.

5.Кажы ла класста алтай тилдин грамматиказын уренип, тил билимнин тозогозин ондоп, оос то, бичилген де эрмек-куучында чын тузаланарына jединери.

«Алтай тил « деп предметти уренеринде метапредметный турулталар:

1) Кажы ла урокто эмезе кандый ла ишти баштаарынан озо бойына амаду тургузарына уренчиктерди уредер ле таскадар (обучение целеполаганию), ол ишти jетире будурбегенче амадуны санаазында тудары. Бойынын ижин пландап билерине уредери.

2) Эрмек-куучыннын бастыра будумдериле иштенип билери:

- уренчиктин оос ло бичилген эрмек-куучыны байлык болгоны: кандый ла источниктерден (билим ле кееркедим бичиктерден) кычырып, телекорултенен коруп, Интернеттен кычырып, jетиру алып, ондоп, ижинде тузаланары;

- текстле иштеп билери: кычырыштын бастыра будумдериле тузаланып билери: текстле таныжып кычырары (ознакомительное), не керегинде айдылганын турген коруп ийери (просмотровое), кандый бир jетиру бедреп кычырары (поисковое);

-бойынын санаазын оос ло бичилген эрмек-куучынла jайым, чын чыгара айдынары;

-схемаларла, таблицаларла алгоритм аайынча тузаланып, иштеп турары.

3) Алтай тил ле литературанын урогында алган билгирлерин оско предметтердин урогында, jуруминде тузаланып билери.

Предметти уренеринин турулталары:

1) Алтай тилди уренип, терен билгирлер аларына jединери:

2) Алтай тилдин билим тозогозин (научная основа), тилдин грамматиказынын ээжилерин билерине jединери.

3) Эрмек-куучыннын башка-башка будумдериле: оос ло бичилген эрмек-куучын, монолог, диалог, полилог- тузаланары, кандый ла стильдерле, жанрла иштеери, алтай тилле шинжу ле проект иш тургузып, корулап билери.

V. «Алтай тил» предметле текши тос уреду аларынын содержаниези

-коммуникатив компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези;

-лингвистика ла тил компетенцияларды тозоп таскадарынын содержаниези;

- культуроведческий компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези.

Программада баштапкы ууламjы «Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары», «Эрмектежип куучындажарына уренерге иштеери (речевая деятельность), «Текст», «Тилди тузаланар аайынын будумдери» деп болуктерде берилген. Олордын тос учуры: эрмектежип куучындажарына уредип таскадары.

Экинчи ууламjы: « Тил керегинде текши jетирулер», «Эрмек- куучыннын табыштары ла чын айдары», «Графика», «Морфемика ла состин будери», «Лексика ла фразеология», «Морфология», «Синтаксис», «Чын бичиири ле пунктуация» деп болуктер.

Учинчи ууламjы: «Тил ле культура» деп болук тил ле албатынын туукизинин, культуразынын колбузын билип аларга болужат.

Коммуникатив компетенцияны jеткилдеер содержание

1, Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары

1. Эрмек-куучын ла эрмектежип куучындажары. Эрмек-куучыннын айалгазы. Оос ло бичилген эрмек-куучын. Монологтын будумдери. Орток куучыннын будумдери.

2. Оос ло бичилген эрмек-куучыннын анылузын аайлаары; оос ло бичилген эрмек-куучынды шиндеери. Орток ло монолог эрмек-куучынды ылгаштырары. Монолог ло орток куучыннын будумдерин тузаланып билери. Башка-башка айалгаларда куучындап турган кижинин эрмек-куучынынын амадузын аайлаары. Эрмек-куучында этикет ээжилерди тузаланары.

1. Эрмектежип куучындажарына уредер иштердин будумдери: кычырары, угары, (аудирование), айдары (говорение). Бичиири.

Кычырарынын, угарынын, айдарынын ла бичииринин культуразы..

2. Эрмектежип куучындажарына уредери.

Кычырып эмезе угуп турган текстте бар тос ло кош jетирулерди табары. Кычырган эмезе уккан текстте не керегинде айдылганын толо эмезе кыскарта эрмек-куучыннын айалгазына келиштире куучындап берери. Кычырарынын будумдериле; текстле таныштыра кычырары (ознакомительное), не керегинде айдылганын турген коруп ийери (просмотровое), кандый бир jетиру бедреп, шиндеп кычырары (поисковое)- тузаланып билери, бичикле, оско до jетиру берер аргаларла иштеп билери. Угарынын будумдериле тузаланып билери. Уккан, кычырган текстте не керегинде айдылганын толо, кыскарта, талдап куучындаары.

Эрмек-кууучыннын амадуларына, одуп турган айалгазына келиштире оосло, бичип, монолог (анайда ок диалог) тексттер тургузары. Кандый бир темага керекту материал jууры, оны бир аайлаары; башка-башка бичиктерден,СМИ-нен керекту jетируни бедреери, таап шиндеери, келиштире кубултары.

1. Текст керегинде ондомол. Тексттин тос темдектери (болуктерге болинери, шуултези jанынан буткул, колбулу болоры). Тексттин темазы, тос шуултези. Микротема.

Текстте эрмектердин ле болуктердин колбожор аргалары. Абзац.

Эрмек-куучыннын функциональный будумдери: jурамал, jетиру берер, шууген учурлу. Тексттин турар будуми (структуразы). План, тезистер- текстти бар jетирулери аайынча кубултканы.

2. Текстти темазы, тос шуултези, будуми jанынан шиндеери. Текстти учурлу болуктерге болиири, онын планын, тезистерин тургузары. Тексттин тилинин анылуларын шиндеери. Эрмектежип куучындажарынын амадузына, темазына, тос шуултезине ле одор айалгазына келиштире тилдин керекту эп-аргаларын талдаары. Жанры, мары, будуми башка тексттер тургузары. Текстти тургузарынын некелтелерин (болуктери ээчий турары, шуулте колбулу болоры, тема аайынча ла о.о.) буспай будурери. Тургускан текстин бойы тузедери ( jарандырары)

4. Тилди тузаланары jанынан (функциональный) будумдери

1. Тилди тузаланар будумдери: эрмектежип куучындажар тил (разговорный), тузаланар (функциональный) марлар: билим, публицистика, окылу- деловой; кееркемел литературанын тили.

Билим мардын жанрлары ( доклад, кандый бир иш керегинде бичиири- отзыв, аудиториянын алдына сос айдары-выступление), публицистика мардын жанрлары (выступление, интервью), окылу-деловой мар: расписка, будумjи бичик- доверенность, сурак-бичик–заявление, эрмектежип куучындажарынын жанрлары (куучындаганы-рассказ, куучындашканы-беседа).

2. Тексттин марын табары. Жанры, мары башка тексттер (тезистер, кандый бир иш керегинде санаазын бичиири-отзыв, самара, расписка, будумjи бичик- доверенность, сурак бичик- заявление) тургузары; jетиру эдер,jурамал, шууген учурлу тексттер. Jаан эмес докладла,jетируле кураа балдардын алдына чыгар.

5. Тил керегинде текши jетирулер

1. Алтай тил – алтай албатынын торол тили. Алтай Республиканын экинчи эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде.

Алтай литературный тил, диалекттер, тилдин профессионал болуктери, жаргон.

Алтай тил –алтай кееркедим литературанын тили. Алтай тилдин кееркедим эп-аргалары.

Лингвистика-тил керегинде билим. Лингвистиканын тос болуктери. Орооннын атту-чуулу лингвисттери.

2. Эмдиги ойдо алтай тилле эрмектежип, куучындажып билеринин учуры. Эл-jоннын, тергеенин jуруминде, озоринде алтай тилдин учуры..

Литературный тил ле диалекттердин, тегин эрмек-куучыннын ла ишле колбулу, жаргон башкаларын билери. Алтай тилдин кееркедим байлыгын,jаражын, чеченин сезери. Кееркемел тексттелде тилдин кееркедим эп-аргаларын тузаланганын шиндеери.

1. Фонетика-тил билимнин (лингвистиканын) болуги.

Табыш-эрмек-куучыннын единицазы. Унду табыштар, олордын анылу темдектери. Унду табыштар будер jериле, будер эп-аргаларыла, эриндердин туружарыла болинери. Алтай тилде кату ла jымжак табыштардын состордо турар анылузы (сингармонизмнин ээжизи)

Унду табыштар кыска ла узун болоры. Кыска ла узун ундулер состин учурын кубултары. Узун унду табыштардын будери. Элес ундулер. Экиленген ундулер.

Туйук табыштар. Туйук табыштар унгур ле тунгак туйукка болинери. Эжерлу ле эжери jок туйук табыштар. Алтай состин бажында ла учында турбас туйук табыштар. Тунгак туйуктар бойынын унгур эжерине кочор учуралдар.

Эрмек-куучында табыштардын кубулары.Транскрипция. Уйе. Согулта.

Орфоэпия-лингвистиканын болуги. Чын айдары ла согултанын тос ээжилери.

Чын айдарынын (орфоэпиянын) созлиги.

2. Эрин чойилер ле эрин чойилбес унду табыштарды, унгур ле тунгак туйуктарды, jымжак ла кату ундулерди ылгаштырып билерин тыныдар. Кыска ла узун ундулер состордин учурын кубултып турганын билип, бичигенде, билгир тузаланар. Транскрипциянын болужыла состордин айдылар, чын бичилер анылуларын jартаары. Сости табыш- таныктары аайынча ылгаары.

Бойынын ла оско кижинин айтканын орфоэпия jанынан шиндеери.

Бойынын эрмек-куучынында табыш-таныктарды чын айдарынын ээжилерин тузаланары.

Орфоэпиялык билгирлерди бойынын эрмек-куучынында тузаланар.

1. Графика-лингвистиканын болуги. Табыш ла таныкты тундештирери. Алтай тилдин графиказы.

Сости табыш-таныктары jанынан тундештирип билерин тузаланары.

8. Морфемика ла состин будери

1.Морфемика-тил билимнин болуги.

Морфема-состин эн кичинек учурлу болуги. Морфемалардын будумдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар. Сос будурер, сос кубултар морфема-кожулталар. Кеп будурер кожулталар. Состордин будер эп-аргалары. Кыскарткан колбулу состор (аббревиатуралар).

2. Состин морфемный будумин шиндеп билери. Морфемаларды ылгаштырары.Состордо чын бичиири. Состордин буткен эбин jартап билери, тундештирери.

1. Лексика-тил билимнин болуги. Алтай тилдин лексиказы: су-алтай-jебрен турк тилден арткан энчи состор; оско тилден кирген состор.

Состин лексика учуры. Состин чике учуры ла кочуре учуры. Коп учурлу ла jаныс учурлу состор.

Синонимдер. Антонимдер. Омонимдер.

Алтай тилдин лексиказы текши тузаланар ла текши тузаланбай турган (анылу) лексикага болинери. Текши тузаланбай турган лексиканын болинери.

Бузулбас сосколбулар (фразеологизмдер). Олордын лексика учуры. Кеп, укаа состорди ле фразеологизмдерди ылгаштырары.

Созликтер керегинде jетиру (энциклопедия, состин учурын jартаган, эки тилле тургузылган ла о.о.) Алтай тилдин созликтери: орфография, топонимика, диалект, морфем ле о.о. Олордын башкалары.

2. Состордин лексикалык учурын jартаары. Состорди тузаланары jанынан ылгаштырып болиири. Состо кочуре учур буткенин билери.

Бойынын эрмек-куучынында кеп ле укаа состор тузаланар, олордын учурын jартаары.

Созликтерле тузаланар. Созликтерден башка-башка jетирулер алып билер.

1. Состорди куучын-эрмектин болуктерине болиир темдектер: лексика учуры, морфология темдектери ле синтаксистеги учуры.

Куучын-эрмектин алдынан учурлу болуктери. Адалгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги, онын лексика учуры грамматика ла темдектери. Jарталгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Jарталгыштар учурыла болинери. Jарталгыштардын эрмектеги учуры. Тооломо- куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Тооломолор учурыла болинери.Солума- куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги.

2. Алдынан учурлу куучын-эрмектин болуктеринин лексико-грамматический разрядтарын jастыра jогынан айдар.

Оос ло бичилген эрмек-куучында алдынан учурлу ла алдынан учуры jок куучын-эрмектин болуктерин jастыра jогынан тузаланар (эрин ундулерди адалгандуларда ла глаголдордо, элес ундулу адалгыштарды, бутпеген тозоголо адалгыштар биригип буткен колболу ос адалгыштардын ла буткен тозоголор биригип буткен колболу ос адалгыштарды, орус тилде коп тоодо айдылар jердин аттарын, олон-чопти, ан-кушты адаган адалгыштарды).

Эрмекте кезик состор адалгыш та, jарталгыш та, кубулбас та болорын ылгаштырар.

1. Синтаксис- грамматиканын болуги. Сосколбу ла эрмек синтаксистин единицалары.

Сосколбу- синтаксистин единицазы, сосколбулардын будумдери. Сосколбуда состордин колбожор аргалары.

Эрмек. Амадузы, сезимдери jанынан эрмектердин будумдери. Jакару эрмектерде jакарунын будумдери.Эрмектин грамматика тозогози. Тос ло эчени члендер, олордын айдылар эп-аргалары. Айдылаачынын будумдери.

Тегин эрмек, структура будумдери. Эки тос ло бир тос членду, кениткен ле кенитпеген, толо ло толо эмес эрмектер.

Бир тос членду эрмектердин будумдери.

Оско кижинин эрмек-куучынын jетирер аргалар.

2. Башка-башка будумду сосколбуларды, эрмектерди синтаксис jанынан ылгаары. Башка-башка будумду синтаксис конструкцияларды ла олорды эрмек-куучында тузаланар ээжилерин шиндеери. Бойынын ла оско кижинин эрмек-куучынын синтаксис конструкцияларды чын, келиштире, эпту тузаланганы ла кееркедим эп-аргалары jанынан шиндеери. Синтаксис аайынча билери (знание), билгирин (умение) чын бичииринде тузаланары.

Орфография- чын бичииринин ээжилеринин системазы. Орфограмма.

Ундулердин (узун унду , элес, эрин чойилер) ле туйуктардын (тунгак туйук унгур эжерине кочори, тунгак туйуктар экиленери ле о.о.)

Состордин jаба ла башка бичилери. Jаан (кичинек) таныкты тузаланары. Сости jолдон jолго кочурери.

Орфорграфиянын созлиги.

Пунктуация- токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилеринин системазы. Токтой тужер темдектер, олордын учуры Чике эрмек-куучынду эрмекте токтой тужер темдектер. Орток куучынду, цитаталу эрмекте токтой тужер темдектер.

2. Состин чын бичилерин, токтой тужер темдектерди чын тургузарын озодон корорго темигери. Бичикте чын бичииринин, токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилерин будурери.

Чын бичиирин, токтой тужер темдекти тургузарын jартап аларга орфографиянын созлигин тузаланары.

Сости чын бичиирге онын табыш-таныктарын, морфема будумин, куучын-эрмектин кандый болуги болгонын аjаарары.

Эрмекте токтой тужер темдектерди jартаарга онын будумин, айдылган унди шиндеери.

13. Тил ле культура

1. Албатынын тилинин, туукизинин ле культуразынын колбузы.

Эрмек-куучыннын этикет ээжилери.

2. Туукилик тексттерден, кееркедим литературанан ла фольклор тексттерден албатынын культуразын, jанжыгуларын темдектеген учурлу единицаларды табары, олорды шиндеери, учурын jартаары (керекту учуралдарда созликтерди тузаланып). Бойынын эрмек-куучынында, уредуде алтай эрмек-куучыннын этикет эжилерин будурери.