Программа рассмотрено на заседании мо директор Заместитель директора
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение «Кайсынская основная общеобразовательная школа»
жүктеу/скачать 1.29 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Класс-9
- II. «Алтай тил» предметти уредеринин текши jартамалы
- III. Уредунин тос планында «Алтай тил» предметти уредеринин jери
- V. «Алтай тил» предметле текши тос уреду аларынын содержаниези
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение «Кайсынская основная общеобразовательная школа»«Утверждено» «Согласовано» Программа рассмотрено на заседании МО Директор Заместитель директора Руководитель МО ________Муйтуева С.Н. школы по УВР ________Киндикова М. Д. Приказ «__» от______ _______ Протокол №__ «__»_________2014 г. «__»________2014 г. «__»_________ 2014 г. «Алтай тил» деп уренер курстын иштеер программазы текши уредулу школдорго Федерал эл-тергеелик уреду стандарттын некелтелери аайынча тургузылган «Алтай тилле бодоштыра программалар (5-9 класстарга)» (Автор- тургузаачылары:Н.Б.Тайборина, К.К.Пиянтинова, Ж.И. Амырова) тайанып тургузылган
Тургузаачы: алтай тилдин ле литературанын уредучизи Кабина Любовь Токовна
Кайсын, 2014 jыл Jартамал бичик«Алтай тил» деп уренер курстын иштеер программазы текши уредулу школдорго Федерал эл-тергеелик уреду стандарттын некелтелери аайынча тургузылган «Алтай тилле бодоштыра программалар (5-9 класстарга)» аайынча тургузылган .(Автор- тургузаачылары:Н.Б.Тайборина, К.К.Пиянтинова, Ж.И. Амырова) Программалар мындый болуктерден турат: 1. Jартамал бичик. 2. «Алтай тил» предметти уредеринин текши jартамалы. 3. Уредулу планда «Алтай тил» предметтин jери. 4.«Алтай тил» предметти уренгенде jединер бойынын танынан озуминде турулталары (личностный), метапредметный ла предметти уренеринин турулталары. 5. «Алтай тил» предметле тос текши уреду аларынын содержаниези. 6. Темаларла пландаары. 7 «Алтай тил» предметти уренип, класстар аайынча уренчиктердин тос билгирлери ле алынатан темигулери. 8. «Алтай тил» предметти уредеринде тузаланар уреду- методикалык литература. Программанын амадузы: балдарды алтай тилге бир ууламjылу уредип, алтай тилле кону, чын куучындап ла бичип туратына таскадар. Балдардын будуретен ижи, алатан билгирлери, билери аjаруга алынып, талдалып берилер. II. «Алтай тил» предметти уредеринин текши jартамалыТос текши уредунин Федерал эл-тергеелик уреду стандарты когус-коруми байлык, билгири чынык ла терен, бастыра jанынан jайалталу, кандый ла ишти будурип билер уренчик таскадарын некейт. Онон улам текши уреду амадулар солынып, уредучинин ижинин учуры, ууламjылары солына берет. Билгирди беленинче берери деп корумнен ырап, уренчиктерди танынан иштедип, олордын уредузин башка-башка эп-сумелер ле эп-аргаларла ууламjылап, текши уреду эдилгелерге jединзин деп амадап уредер. Программаларда берилгени аайынча «Алтай тилди» уренгенде, уренчик чокым турулталарга jединер учурлу. Уч будум турултага jединери кажы ла урокто чокым будурилер керек: уренчиктин бойынын танынан озуминде турулталары (личностный), метапредметный, предметти уренеринин турулталары. Алтай тилди уренгени уренчикке оско до предметтерди уренерге керекту билгирлердин тозомолин берер (метапредметный турулта). Ол тозомолдорго эрмек-куучыннын культуразыла тузаланып билери база кирип jат: алтай тил алтай албатынын культуразын jылыйтпай, корып алар арга деп ондооры; jастыра jок бичип, кычырып билери ле кычырганынын учурын аайлаары, орток куучында (диалогто) туружары, бойынын шуултезин айдып билери (моголог); тилдин созликтериле тузаланып билери; тилдин единицаларын шиндеери, тундештиру ажыра тилдин единицаларынын анылуларын табары, тапканын шиндеп, бириктире корори (схемалар, таблицалар тургузып); ишти будуреринин культуразын билери: ишти берилген jартамалы, коргузилер ле алгоритмдер аайынча будурери; керекту jетирулерди бедреп билери ле о.о. Школдо «Алтай тил» деп предмет уренчиктин кылык-jанын, ич-корумин, куун-санаазын бастыра jанынан jарандырар, jакшыга ууландырар-личность оскурер учурлу. Торол тил- баланын санаа- сагыжына, корумине, jайалталарына озум береринин тозогози; бойынын билерин, jайалталарын толо тузаланар арга. Торол тили jаны билгирди, таскамалды танынан бойы алып билерине ле jединерге болушту уредулу учурлу иштердин керектузин талдап билерине таскадар. Торол тили ажыра бала jурумле таныжар, ого «кирер», албатынын туукилик культуразыла таныжар, оны онон ары улалтар арга болуп jат. Тил-албатынын туукизинде болгон ченемелдерди, билгирлерди jылыйтпай, корып алар арга. Мынан улам тил школдо уренип турган предметтерле jуук колбулу, оны уренчиктер аайлап, когуске алынар ла келер ойдо талдап алган профессиязын чындый билеринин тозогози деп ондоор. Бойынын билерин jарт, чокым айдып, куучындашканда, тургускан амадузына jединип билери, jондык jурумде, иште эрчимду туружып билери-эмдиги турген кубулып турган ойдо бойынын jерин таап аларынын тозогози. Торол тили балдарга jурумнин башка-башка айалгаларында бойын тудунарынын (этический) ээжи-некелтелериле таныжар ла ого таскаар арга берет. Jурумде jакшы-jаман дегенин ылгаштырарга ла ол керегинде бойынын санаазын чокым-jарт айдып билерине таскадат. Берилген программалар баштапкы классстарда уренчиктердин билип алганын онон ары улалтып теренжидерин jеткилдейт. Текши уредулу школдо алтай тилди уредеринин амадулары: -торол тилин тооп, оны культуранын будуми деп чеберлеер куун таскадары; торол тили улусла тил алыжар, билгир алар, jурумнин морально-этический ээжилериле таныжар арга деп сезимди уренчиктердин озогине салары; торол тилинин байлыгынын эстетика учурын аайлары; -алтай тил-jуруминде, уредулик иште куучындажар, тил алыжарга, кожо иштеерге,jедимду эрмек-куучын откурип билер ле эрмек-куучынын онон артык эдип jарандырарына куунзедери; танынан билгир аларга , билерин теренжидерге болушту текшиуредулик билгирлерди (навыки) алынары: иштин амадузын тургузып, онын одор аайын темдектеп, бойынын эрмек-куучынын тузедип, чокымдап; керекту jетирулерди, тексттерди табары ла олорды амадуга келиштире jазап билери; - тилдин системазы, онын мар байлыктарынын эрмек-куучында туружар аргаларын, алтай литературный тилдин тос учурлу ээжи-некелтелерин билери; тилдин темдектерин таныыр, шиндеер, тундештирер, бир аайлап болиир (классифицировать) ле олордын учурын jартап билери; оос ло бичилген эрмек-куучыннын будумдерин, башка- башка айалгаларда тилди тузаланар ээжилерин, эрмек-куучыннын культуразын, этикет ээжилерин буспай будурери; созлигин байыдары; эрмек-куучынында тузаланып турган грамматиканын аргаларын элбедери; jастыра jок бичижин, токтой тужер темдектерди чын тузаланып билерин, алтай тилдин лексиказын, фразеологиязын тилдин мар некелтелерине келиштире эрмек-куучынында, уредуде, керекту оско до учуралдарда тузаланып билерин тыныдары. Текши уредулу школдо алтай тилдин курсында нени уредери, уредуде личностный, метапредметный ла предметти уренеринин турулталарына jединип, чындый билгир алар амаду тургузылар учурлу. Бу амадуларга jединери компетентностный ууламjыла колбулу. Компетентностный ууламjы уренчиктер коммуникатив, лингвистика, культуроведческий компетенциялар алынарын темдектейт.
Бу программалардын тозогозинде коммуникативно-деятельностный ээжи салынган. Коммуникативно-деятельностный ээжи аайынча уренер материалды jаныс ла билгир алар эмес, онойдо ок билгирди (уредуни0 аларга уренчиктердин иштеер аайы (учебная деятельность) темдектелген. Программаларда курстын болуктери эки болукле берилген. Баштапкы болукте тилдин, эрмек-куучыннын ондомолдоры ла эрмек-куучында олордын туружары (функционирование). Экинчи болукте ол ондомолдорло таныжарга, олорды тузаланарына таскаарга уренчиктердин будурер иштери, иштеер аайы темдектелген. «Алтай тилдин» курсынын коммуникативно-деятельностный ууламjызын тынытканы ла латай тилди уренери метапредметный турулталарга jединер амадулу одори кандый ла айалгада бойынын jерин турген табар ла анда эрчимду туружар кижи белетеер арга берер. Педагогикада мындый билгир функциональная грамотность деп адалат. Кандый ла айалгада бойынын jерин таап, анда эрчимду туружар арга барынын, оскорто айтса, функциональный грамотностьтын метапредметный учурлу коргузузи- коммуникатив учурлу текши уреду эдилгелер (коммуникативные УУД). Коммуникатив учурлу текши уреду эдилгелер: кандый ла айалгада эрмек-куучыннын бар будумдериле тузаланып билери, бойыла кураа балдарла, jаан улусла эрмектежип, куучындажып билер; оос ло бичилген эрмек-куучынды чын аайлаары; тургузылган сурак аайынча бойынын санаа-шуултезин jарт, чокым, айдып (jартап) билери; эрмек-куучынында онын оос ло бичилген будумдерине салынган тос ээжи-некелтелерди ле эрмектежип куучындажарынын этикет ээжилерин будурери; билгир алар текши уреду эдилгелер ( познавательные УУД): бойына чокым амаду тургузып билери, ол амдуга jедерге иштеери, jартына чыгар суракты тургузып билери, оны jартаарына керекту темдектерди табары, суракты шуур аайын темдектеери (керекту темдектерди, jетирулерди аjарары), тургускан шуултени jартаар,jарадар эмезе jаратпас темдекти табары; библиография бедреништи откурип билери, башка-башка бичиктерден, газет-журналдардан керекту jетирулерди таап билери; тос ло тос эмес учурлу jетирулерди ылгаштырып билери, кычырыштын будумдериле эрмек-куучыннын амадузына келиштире тузаланып билери; керекту jетируни бедреп билери, ол тоодо компьютердин, Интернеттин болужыла; jетирулерди талдап, бир аайлап (систематизировать) ла башка-башка аргалардын болужыла оны белетеп билери ле о.о.); бойын башкарынар текши уреду эдилгелер (регулятивные УУД): будурер иштин амадузын тургузып билери, ишти будурер аайын темдектеп (пландап) билери ле керекту учуралда оны кубултып чокымдаары; бойын шиндеп,jедимин баалап, тузедип, чокымдап билери. Кандый ла айалгада бойынын jерин табары эрмек-куучыннын будумдериле jедимду тузаланып билеринен камаанду, онын учун торол тилин уреткенде, уренчиктин санаа-сагыжын, тилин таскадып, jарандырары тос учурлу; уренчикткин бойынын танынан озумиле колбулу текши уреду эдилгелер (личностные УУД): бойынын Торолиле, албатызыла, Россиянын туукизиле оморкоор куун-санаа таскадары; бойынын албатызын, угын билери, башка-башка укту албатылар барын билип,олорды тооп jурери; ороонына, торолине ачык куунду,jакшы ла jаманды ылгап билер кижи таскадары. Кандый ла айалгада бойынын jерин таап билери (функциональный грамотность), уренчиктин эрмек-куучынын jарандырары онын алтай тилдин будум- кебери керегинде билерине ле эрмек-куучынында оны айалгага келиштире тузаланар аргалары керегинде билгирлерге тайанат. Уредуни jаныс та тилди шиндеер ле тил керегинде jетирулерди, темдектерди таап билерине ууландырар эмес, оныла коштой эрмек-куучынынын культуразын бийиктедер, кычырыштын будумдериле тузуланып билер, тексттерле иштеер, керекту jетирулерди бедреп табарына ла олорды эрмек-куучыннын айалгаларына , литературный тилдин некелтелерине, эрмек-куучыннын этика ээжилерине келиштире jетирер аргаларла тузаланып билерине уредер. Текши уредулу школдо алтай тилди уренгени кижинин текши культуразын бийиктедер, онон ары башка-башка уредулу учреждениелерге уренер аргазын jеткилдеер учурлу деп таскадар. III. Уредунин тос планында «Алтай тил» предметти уредеринин jериУредунин тос планында «Алтай тил» предметти уредерине IX класска 35 час берилет. IV. «Алтай тил» курсла бойынын танынан озуминде турулталары (личностный),метапредметный ла предметти уренеринин турулталарына jединери Берилген иштеер программада алтай тилди уренеринде мындый турулталарга jединери темдектелет: Уренчиктин бойынын танынан озуминде турулталары (личностный): 1.Алтай Республикада алтай тил экинчи эл-тергеелик тил деп, Алтай Республикада jадып, алтай тилди билери керекту деп куунзеп уренери. 2. Алтай тилле санаа-шуултезин кону, эпту колбулу эрмек-куучынла чыгара айдып ла бичип турары (оос ло бичилген эрмек-куучынла) 3. Торол тилин билер уренчиктер кажы ла класста алтай тилинин учурын ондоп теренжиде уренери, торол тили кижинин бастыра jуруминде керектузин билип, алтай тил-алтай албатынын уйеден уйеге озуп, улалып баратан тили деп ондоп, сананып jурерине уредери, торолчи куунин бийиктедери. 4.Алтай тилди jуруминде керекту деп jилбиркеп уренери. 5.Кажы ла класста алтай тилдин грамматиказын уренип, тил билимнин тозогозин ондоп, оос то, бичилген де эрмек-куучында чын тузаланарына jединери. «Алтай тил « деп предметти уренеринде метапредметный турулталар: 1) Кажы ла урокто эмезе кандый ла ишти баштаарынан озо бойына амаду тургузарына уренчиктерди уредер ле таскадар (обучение целеполаганию), ол ишти jетире будурбегенче амадуны санаазында тудары. Бойынын ижин пландап билерине уредери. 2) Эрмек-куучыннын бастыра будумдериле иштенип билери: - уренчиктин оос ло бичилген эрмек-куучыны байлык болгоны: кандый ла источниктерден (билим ле кееркедим бичиктерден) кычырып, телекорултенен коруп, Интернеттен кычырып, jетиру алып, ондоп, ижинде тузаланары; - текстле иштеп билери: кычырыштын бастыра будумдериле тузаланып билери: текстле таныжып кычырары (ознакомительное), не керегинде айдылганын турген коруп ийери (просмотровое), кандый бир jетиру бедреп кычырары (поисковое); -бойынын санаазын оос ло бичилген эрмек-куучынла jайым, чын чыгара айдынары; -схемаларла, таблицаларла алгоритм аайынча тузаланып, иштеп турары. 3) Алтай тил ле литературанын урогында алган билгирлерин оско предметтердин урогында, jуруминде тузаланып билери. Предметти уренеринин турулталары: 1) Алтай тилди уренип, терен билгирлер аларына jединери: 2) Алтай тилдин билим тозогозин (научная основа), тилдин грамматиказынын ээжилерин билерине jединери. 3) Эрмек-куучыннын башка-башка будумдериле: оос ло бичилген эрмек-куучын, монолог, диалог, полилог- тузаланары, кандый ла стильдерле, жанрла иштеери, алтай тилле шинжу ле проект иш тургузып, корулап билери. V. «Алтай тил» предметле текши тос уреду аларынын содержаниезиШколдо алтай тилдин курсы коммуникатив, лингвистика ла тил, культуроведческий компетенцияларды тозоп таскадарына ууландырылган. Айдылган компетенцияларды тозоп таскадарын программада тос учурлу уч ууламjы jеткилдейт: -коммуникатив компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези; -лингвистика ла тил компетенцияларды тозоп таскадарынын содержаниези; - культуроведческий компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези. Программада баштапкы ууламjы «Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары», «Эрмектежип куучындажарына уренерге иштеери (речевая деятельность), «Текст», «Тилди тузаланар аайынын будумдери» деп болуктерде берилген. Олордын тос учуры: эрмектежип куучындажарына уредип таскадары. Экинчи ууламjы: « Тил керегинде текши jетирулер», «Эрмек- куучыннын табыштары ла чын айдары», «Графика», «Морфемика ла состин будери», «Лексика ла фразеология», «Морфология», «Синтаксис», «Чын бичиири ле пунктуация» деп болуктер. Учинчи ууламjы: «Тил ле культура» деп болук тил ле албатынын туукизинин, культуразынын колбузын билип аларга болужат.
1, Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары 1. Эрмек-куучын ла эрмектежип куучындажары. Эрмек-куучыннын айалгазы. Оос ло бичилген эрмек-куучын. Монологтын будумдери. Орток куучыннын будумдери. 2. Оос ло бичилген эрмек-куучыннын анылузын аайлаары; оос ло бичилген эрмек-куучынды шиндеери. Орток ло монолог эрмек-куучынды ылгаштырары. Монолог ло орток куучыннын будумдерин тузаланып билери. Башка-башка айалгаларда куучындап турган кижинин эрмек-куучынынын амадузын аайлаары. Эрмек-куучында этикет ээжилерди тузаланары. 2. Эрмектежип куучындажарына уредери (речевая деятельность) 1. Эрмектежип куучындажарына уредер иштердин будумдери: кычырары, угары, (аудирование), айдары (говорение). Бичиири. Кычырарынын, угарынын, айдарынын ла бичииринин культуразы.. 2. Эрмектежип куучындажарына уредери. Кычырып эмезе угуп турган текстте бар тос ло кош jетирулерди табары. Кычырган эмезе уккан текстте не керегинде айдылганын толо эмезе кыскарта эрмек-куучыннын айалгазына келиштире куучындап берери. Кычырарынын будумдериле; текстле таныштыра кычырары (ознакомительное), не керегинде айдылганын турген коруп ийери (просмотровое), кандый бир jетиру бедреп, шиндеп кычырары (поисковое)- тузаланып билери, бичикле, оско до jетиру берер аргаларла иштеп билери. Угарынын будумдериле тузаланып билери. Уккан, кычырган текстте не керегинде айдылганын толо, кыскарта, талдап куучындаары. Эрмек-кууучыннын амадуларына, одуп турган айалгазына келиштире оосло, бичип, монолог (анайда ок диалог) тексттер тургузары. Кандый бир темага керекту материал jууры, оны бир аайлаары; башка-башка бичиктерден,СМИ-нен керекту jетируни бедреери, таап шиндеери, келиштире кубултары. 3. Текст 1. Текст керегинде ондомол. Тексттин тос темдектери (болуктерге болинери, шуултези jанынан буткул, колбулу болоры). Тексттин темазы, тос шуултези. Микротема. Текстте эрмектердин ле болуктердин колбожор аргалары. Абзац. Эрмек-куучыннын функциональный будумдери: jурамал, jетиру берер, шууген учурлу. Тексттин турар будуми (структуразы). План, тезистер- текстти бар jетирулери аайынча кубултканы. 2. Текстти темазы, тос шуултези, будуми jанынан шиндеери. Текстти учурлу болуктерге болиири, онын планын, тезистерин тургузары. Тексттин тилинин анылуларын шиндеери. Эрмектежип куучындажарынын амадузына, темазына, тос шуултезине ле одор айалгазына келиштире тилдин керекту эп-аргаларын талдаары. Жанры, мары, будуми башка тексттер тургузары. Текстти тургузарынын некелтелерин (болуктери ээчий турары, шуулте колбулу болоры, тема аайынча ла о.о.) буспай будурери. Тургускан текстин бойы тузедери ( jарандырары)
1. Тилди тузаланар будумдери: эрмектежип куучындажар тил (разговорный), тузаланар (функциональный) марлар: билим, публицистика, окылу- деловой; кееркемел литературанын тили. Билим мардын жанрлары ( доклад, кандый бир иш керегинде бичиири- отзыв, аудиториянын алдына сос айдары-выступление), публицистика мардын жанрлары (выступление, интервью), окылу-деловой мар: расписка, будумjи бичик- доверенность, сурак-бичик–заявление, эрмектежип куучындажарынын жанрлары (куучындаганы-рассказ, куучындашканы-беседа). 2. Тексттин марын табары. Жанры, мары башка тексттер (тезистер, кандый бир иш керегинде санаазын бичиири-отзыв, самара, расписка, будумjи бичик- доверенность, сурак бичик- заявление) тургузары; jетиру эдер,jурамал, шууген учурлу тексттер. Jаан эмес докладла,jетируле кураа балдардын алдына чыгар. Лингвистика ла тил керегинде компетенцияларды jеткилдеер содержание 5. Тил керегинде текши jетирулер 1. Алтай тил – алтай албатынын торол тили. Алтай Республиканын экинчи эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде. Алтай литературный тил, диалекттер, тилдин профессионал болуктери, жаргон. Алтай тил –алтай кееркедим литературанын тили. Алтай тилдин кееркедим эп-аргалары. Лингвистика-тил керегинде билим. Лингвистиканын тос болуктери. Орооннын атту-чуулу лингвисттери. 2. Эмдиги ойдо алтай тилле эрмектежип, куучындажып билеринин учуры. Эл-jоннын, тергеенин jуруминде, озоринде алтай тилдин учуры.. Литературный тил ле диалекттердин, тегин эрмек-куучыннын ла ишле колбулу, жаргон башкаларын билери. Алтай тилдин кееркедим байлыгын,jаражын, чеченин сезери. Кееркемел тексттелде тилдин кееркедим эп-аргаларын тузаланганын шиндеери. 6. Эрмек-куучыннын табыш-таныктары ла орфоэпиязы 1. Фонетика-тил билимнин (лингвистиканын) болуги. Табыш-эрмек-куучыннын единицазы. Унду табыштар, олордын анылу темдектери. Унду табыштар будер jериле, будер эп-аргаларыла, эриндердин туружарыла болинери. Алтай тилде кату ла jымжак табыштардын состордо турар анылузы (сингармонизмнин ээжизи) Унду табыштар кыска ла узун болоры. Кыска ла узун ундулер состин учурын кубултары. Узун унду табыштардын будери. Элес ундулер. Экиленген ундулер. Туйук табыштар. Туйук табыштар унгур ле тунгак туйукка болинери. Эжерлу ле эжери jок туйук табыштар. Алтай состин бажында ла учында турбас туйук табыштар. Тунгак туйуктар бойынын унгур эжерине кочор учуралдар. Эрмек-куучында табыштардын кубулары.Транскрипция. Уйе. Согулта. Орфоэпия-лингвистиканын болуги. Чын айдары ла согултанын тос ээжилери. Чын айдарынын (орфоэпиянын) созлиги. 2. Эрин чойилер ле эрин чойилбес унду табыштарды, унгур ле тунгак туйуктарды, jымжак ла кату ундулерди ылгаштырып билерин тыныдар. Кыска ла узун ундулер состордин учурын кубултып турганын билип, бичигенде, билгир тузаланар. Транскрипциянын болужыла состордин айдылар, чын бичилер анылуларын jартаары. Сости табыш- таныктары аайынча ылгаары. Бойынын ла оско кижинин айтканын орфоэпия jанынан шиндеери. Бойынын эрмек-куучынында табыш-таныктарды чын айдарынын ээжилерин тузаланары. Орфоэпиялык билгирлерди бойынын эрмек-куучынында тузаланар. 7. Графика 1. Графика-лингвистиканын болуги. Табыш ла таныкты тундештирери. Алтай тилдин графиказы. Сости табыш-таныктары jанынан тундештирип билерин тузаланары.
1.Морфемика-тил билимнин болуги. Морфема-состин эн кичинек учурлу болуги. Морфемалардын будумдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар. Сос будурер, сос кубултар морфема-кожулталар. Кеп будурер кожулталар. Состордин будер эп-аргалары. Кыскарткан колбулу состор (аббревиатуралар). 2. Состин морфемный будумин шиндеп билери. Морфемаларды ылгаштырары.Состордо чын бичиири. Состордин буткен эбин jартап билери, тундештирери. 9. Лексика ла бузулбас сосколбулар 1. Лексика-тил билимнин болуги. Алтай тилдин лексиказы: су-алтай-jебрен турк тилден арткан энчи состор; оско тилден кирген состор. Состин лексика учуры. Состин чике учуры ла кочуре учуры. Коп учурлу ла jаныс учурлу состор. Синонимдер. Антонимдер. Омонимдер. Алтай тилдин лексиказы текши тузаланар ла текши тузаланбай турган (анылу) лексикага болинери. Текши тузаланбай турган лексиканын болинери. Бузулбас сосколбулар (фразеологизмдер). Олордын лексика учуры. Кеп, укаа состорди ле фразеологизмдерди ылгаштырары. Созликтер керегинде jетиру (энциклопедия, состин учурын jартаган, эки тилле тургузылган ла о.о.) Алтай тилдин созликтери: орфография, топонимика, диалект, морфем ле о.о. Олордын башкалары. 2. Состордин лексикалык учурын jартаары. Состорди тузаланары jанынан ылгаштырып болиири. Состо кочуре учур буткенин билери. Бойынын эрмек-куучынында кеп ле укаа состор тузаланар, олордын учурын jартаары. Созликтерле тузаланар. Созликтерден башка-башка jетирулер алып билер. 10. Морфология 1. Состорди куучын-эрмектин болуктерине болиир темдектер: лексика учуры, морфология темдектери ле синтаксистеги учуры. Куучын-эрмектин алдынан учурлу болуктери. Адалгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги, онын лексика учуры грамматика ла темдектери. Jарталгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Jарталгыштар учурыла болинери. Jарталгыштардын эрмектеги учуры. Тооломо- куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Тооломолор учурыла болинери. Глагол- куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Глаголдын лексика учуры. Глаголдын тооло, jузунле, ойло кубулары. Ылганаачы-глаголдын анылу кебери. Эренис- глаголдын анылу кебери. Кубулбас- куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Онын лексика, грамматика учуры. Куучын-эрмектин болушчы учурлу болуктери: уланты, колбоочы, болугеш, модаль состор, состин алдында турар учуры jок состор (препозитив состор). Кыйгылулар ла откониш состор. 2. Алдынан учурлу куучын-эрмектин болуктеринин лексико-грамматический разрядтарын jастыра jогынан айдар. Оос ло бичилген эрмек-куучында алдынан учурлу ла алдынан учуры jок куучын-эрмектин болуктерин jастыра jогынан тузаланар (эрин ундулерди адалгандуларда ла глаголдордо, элес ундулу адалгыштарды, бутпеген тозоголо адалгыштар биригип буткен колболу ос адалгыштардын ла буткен тозоголор биригип буткен колболу ос адалгыштарды, орус тилде коп тоодо айдылар jердин аттарын, олон-чопти, ан-кушты адаган адалгыштарды). Эрмекте кезик состор адалгыш та, jарталгыш та, кубулбас та болорын ылгаштырар. Эрмектин экспрессив учурын модаль состор , кыйгылулар тузаланып коргузер. 11. Синтаксис 1. Синтаксис- грамматиканын болуги. Сосколбу ла эрмек синтаксистин единицалары. Сосколбу- синтаксистин единицазы, сосколбулардын будумдери. Сосколбуда состордин колбожор аргалары. Эрмек. Амадузы, сезимдери jанынан эрмектердин будумдери. Jакару эрмектерде jакарунын будумдери.Эрмектин грамматика тозогози. Тос ло эчени члендер, олордын айдылар эп-аргалары. Айдылаачынын будумдери. Тегин эрмек, структура будумдери. Эки тос ло бир тос членду, кениткен ле кенитпеген, толо ло толо эмес эрмектер. Бир тос членду эрмектердин будумдери. Уурладылган эрмектер. Укташ члендер, аныланган члендер, кычыру состор, сосколбулар, кириш ле кийдире айткан конструкциялар. Колболу эрмектер, олордын болинери. Колболу эрмектерде болуктеринин ортозында синтаксис учуралды коргузер эп-аргалар. Кобоочылу табышканду колболу, колбоочызы jок колболу, камаанду колболу эрмектер. Колболу биригулер. Оско кижинин эрмек-куучынын jетирер аргалар. 2. Башка-башка будумду сосколбуларды, эрмектерди синтаксис jанынан ылгаары. Башка-башка будумду синтаксис конструкцияларды ла олорды эрмек-куучында тузаланар ээжилерин шиндеери. Бойынын ла оско кижинин эрмек-куучынын синтаксис конструкцияларды чын, келиштире, эпту тузаланганы ла кееркедим эп-аргалары jанынан шиндеери. Синтаксис аайынча билери (знание), билгирин (умение) чын бичииринде тузаланары. 12. Чын бичиири ле токтой тужер темдектер Орфография- чын бичииринин ээжилеринин системазы. Орфограмма. Ундулердин (узун унду , элес, эрин чойилер) ле туйуктардын (тунгак туйук унгур эжерине кочори, тунгак туйуктар экиленери ле о.о.) Состордин jаба ла башка бичилери. Jаан (кичинек) таныкты тузаланары. Сости jолдон jолго кочурери. Орфорграфиянын созлиги. Пунктуация- токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилеринин системазы. Токтой тужер темдектер, олордын учуры. Jаныскан турар ла эжерлежип турар токтой тужер темдектер. Эрмектин учында турар токтой тужер темдектер. Тегин уурлатпаган эрмекте токтой тужер темдектер. Уурладылган эрмекте токтой тужер темдектер. Колболу эрмектердин ( табышканду колболу, колбоочызы jок колболу, камаанду колболу) токтой тужер темдектери. Колболу биригулердин токтой тужер темдектери. Чике эрмек-куучынду эрмекте токтой тужер темдектер. Орток куучынду, цитаталу эрмекте токтой тужер темдектер. Бир канча токтой тужер темдектер кожо турары. 2. Состин чын бичилерин, токтой тужер темдектерди чын тургузарын озодон корорго темигери. Бичикте чын бичииринин, токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилерин будурери. Чын бичиирин, токтой тужер темдекти тургузарын jартап аларга орфографиянын созлигин тузаланары. Сости чын бичиирге онын табыш-таныктарын, морфема будумин, куучын-эрмектин кандый болуги болгонын аjаарары. Эрмекте токтой тужер темдектерди jартаарга онын будумин, айдылган унди шиндеери. 13. Тил ле культура 1. Албатынын тилинин, туукизинин ле культуразынын колбузы. Эрмек-куучыннын этикет ээжилери. 2. Туукилик тексттерден, кееркедим литературанан ла фольклор тексттерден албатынын культуразын, jанжыгуларын темдектеген учурлу единицаларды табары, олорды шиндеери, учурын jартаары (керекту учуралдарда созликтерди тузаланып). Бойынын эрмек-куучынында, уредуде алтай эрмек-куучыннын этикет эжилерин будурери.
Колболу эрмектердин будумдерин танып, буткен эп-аргазын jартап турар; оос эрмек-куучынында колболу эрмектерди керекту унле jарт кычырып, бичигенде, токтой тужер темдектерин чын тургузып билер; камаанду колболу эрмектин аналитический, синтетический ле аналитико-синтетический будумдерин ылгаштырып, буткен эп-аргаларын jартап турар. Оско кижинин эрмек-куучынын бичигенде, керекту токтой тужер темдектерин тургузып; цитатаны келиштире талдап ла бичигенде, керекту темдектерин тургузып билер; бичиир иштерде токтой тужер темдектерге эткен jастыраларды тузедип, шылтагын jартап билер. Эрмек-куучыннын будумдериле (jетиру берер,jурамал, шууген учурлу) керекту айалгаларда эпту тузаланып турар; алтай литературный тилдин некелтелерин буспай, торол тилинин байлыгыла окылу, билим эмезе тегин эрмек-куучынында эпту, келиштире тузаланып; керекту учуралда шуултезин цитаталарла быжулап турар. Эрмек-куучында колболу эрмектерле чын тузаланып билер. Шинжу билим иштерле, Интернетле тузаланып, кандый бир тема аайынча керекту jетирулерди табар, алтай тилле корып турар. Конкурстарда туружар.Орус тилле берилген jаан эмес jетирулерди алтай тилге кочурер. Созликтерле, болушту литературала тузаланып билер. Алтай тилле дискуссияларда туружып, блааш-тартышту сурактар корор, бойынын санаа-шуултезин су-алтай тилле чыгара айдарга чырмайар. Алтай тил билери ажыра турк тилду албатыларга алтай албатынын тилин, культуразын коргузерге белен болор. Бойынын ижин ле оско кижинин ижин баалап билер, jастыразын табар, jакшызын темдектеп турар.
Тос текши уредуни божодып jаткан баланын алтай тилдин программазыла алган уредузинин бойынын танынан озуминде (личностный) турулталары: 1. уренчиктин jайалталарын ла когус коруми элбек таскап калган; 2. алтай тилинин байлыгынын эстетика учурын аайлап турар; торол тилин сууп, тооп, оныла оморкоп; алтай тил албатынын культуразы деп, оны чеберлеп аларына куунзеп турар; эрмек-куучынын jарандырар куун-тапту болор; 3. созлигинин кеми, грамматикала уренген эп-аргаларды когуске алынганы jеткил, эрмек-куучында куун-санаазын jайым, jарт айдар аргалу болгоны. Метапредметный турулталар: 1) эрмек-куучыннын бастыра будумдериле тузаланып билер: - оосло до, бичип те эткен jетируни чын аайлап турар; -кычырарынын будумдериле тузаланып билер; -башка-башка аргалардан: газет-журналдардан, уредулу компакт-дисктерден, Интернеттен керекту jетирулерди таап билер; -кандый бир темага керекту jетирулерди талдап, оны бир аайлап (систематизировать эдип) билер; керекту jетируни танынан бойы бедреп, шиндеп, талдап билер; кычырып тура эмезе куучындажып, (технический эп-аргалардын, информация технологиялардын болужыла) тапкан jетируни некелте аайынча кубултып, быжулап, улуска jетирип билер; 2) билип алган билгирлерин, таскамалын jуруминде тузаланар; торол тилин оско до предметтерле билгир алар эп-арга эдип тузаланары, тилди шиндеп билер билгирлерин, таскамалын оско до предметтерде (литературанын урокторында, оско ороондордын тилин уренер уроктордо) тузаланып билер; 3) эрмектежип куучындашканда, кандый бир иш будургенде, сос-блаашта, шуужуде эбире улусла колбу тудуп билери; окылу да, тегин де, таныш улусла эмезе оско культуралу улусла куучындашканда, албатынын jанжыгып калган ээжилерин будурип турар. Предметле колбулу турулталар: 1. Алтай тил –алтай албатынын тили, Алтай Республиканын экинчи эл-тергеелик тили деп билер; тил ле албатынын культуразы колбулу деп билер; 2. Кижинин интеллектуальный ла jайаан аргалары озоринде, уреду аларында, бойынын билерин бийиктедеринде торол тили тос учурлу деп аайлап турар4 3. Эрмек-куучыннын бастыра будумдериле тузаланып билери:
-оосло эмезе бичип эткен jетируни чын аайлаары (амадузын, тексттин темазын, тос ло кош jетирулерди); -жанры, бичилген мары башка-башка тексттердин кычырарынын будумдериле (косло «jугурип» корори, таныжып кычырары, шиндеп кычырары) кычырып билери; -кычырган текстти бар jетирулери аайынча кубултып билер (план, тезистер); газет-журналдарла, бичиктерле иштеер эп-аргаларды тузаланып билер; -башка-башка будумду созликтерле, болушту литературала (ол тоодо электронный будумдериле) тузаланып билер; -жанры, бичилген мары башка тексттерди угуп, чын аайлап турар; аудированиенин башка-башка будумдериле (аудиотекстти толо аайлаар, тос учурын аайлаар, кандый бир jетируни талдаар) тузаланып билер.; -эрмек-куучынды анда не керегинде айдылганы, мары, тилдин кандый эп-аргаларын тузаланганы jанынан тундештирип билер; куучындаары (говорение) ла бичиири: -уккан (кычырган) текстти оосло эмезе бичип куучындаар план, тезистер тургузып билер; - бойынын санаазын толо jарт айдып эмезе бичип билер, текстти тургузарынын некелтелерин (шуултени ээчий-деечий, колбулу, тема аайынча jартаары) буспай бичиир; эбире не-неме, кычырганы, укканы, коргони керегинде бойынын куунин jарт коргузип турар; айалгага, тургускан амадуга келиштире оосло, бичип, башка-башка будумду, марлу тексттер тургузып билер, тилдин эп-аргаларын келиштире тузаланып, эрмек-куучыннын коммуникатив амадузы аайынча башка-башка жанрлу (куучын, кычырганы керегинде бойынын куун-санаазын (отзыв) бичиири, самара, расписка, будумjи бичик-доверенность, сурак бичик-заявление) тексттер тургузып билер; -орток куучыннын ла монологтын будумдериле тузаланып билер; кураа балдардын алдына jаан эмес jетирулер, доклад эдип билер; -эрмек-куучынында орфоэпиянын, лексиканын, эмдиги алтай литературный тилдин грамматиказынын некелтелерин буспай тузаланар; сости, бузулбас сосколбуларды (фразеологияны) мары jанынан келиштире тузаланар; чын бичииринин, токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилерин бичикте билгир тузаланып турар; -эрмек-куучыннын этикет ээжилерин буспай тузаланар; эрмектежип куучындашканда, кыймыгуларды (жесты), чырайын (мимиканы) келиштире тузаланып билер; -бойынын айдып турганын угуп, тузедип, тили jанынан чокымдап билер; -5) грамматика, эрмек-куучыннын некелтелери jанынан бар jедикпестерди таап, тузедип билер; тургускан тексттерин jарандырып (тузедип, чокымдап) билер; -торол тили керегинде билим jетирулерди когуске алынар; тилдин болуктеринин, онын единицаларынын колбузын билер; - лингвистиканын тос ондомолдорын сагышка алынар; лингвистика ла онын тос болуктери; тил ле эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары, оос ло бичилген эрмек-куучын; монолог ло орток куучын; эрмектежип куучындажарынын айалгазы (ситуация); эрмек-куучыннын функциональный будумдери (jетиру берер-повествование, jурамал-описание, шуугени-рассуждение); текст; тилдин тос единицалары, олордын темдектери ле эрмек-куучында тузалаанар анылуларын билер; -6) сости табыш-таныктары, будуми, буткен аайы, лексика, морфология аайынча сосколбуны, эрмекти синтаксис jанынан шиндеер; текстти содержаниези, тос темдектери, тургускан аайы (структуразы), будуми (jетиру берер, jурамал,шууген учурлу), тили, тузаланган кееркедим аргалары jанынан шиндеп, тузаланып турар; -7) торол тилинин, кееркемел тексттерди шиндегенде, эрмек-куучыннын эстетика учурын сезер, аайлаар.
жүктеу/скачать 1.29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|