Өзін - өзі бақылау сұрақтары

1. Гаструляция процесін сипаттаңыз.

2. Бластопордың маңызы және тағдыры туралы не білесіз?

3. Алғашқы, соңғы ауыздыларда мезодерма негізі қандай тәсілдермен қаланады?

1. 
   Гаструляция түрлерін атаңыз.
   
2. 
   Гаструляцияның маңызы неде?
   

1. Білікті ағзаларға не жатады? Олардың қайсысы алдымен қалыптасады?

2. Аллантоис қандай ұрық жапырақшаларынан түзіледі?

3. Сүтқоректілерде ғана болатын қағанақ қабығы неден түзілетінін атап, қандай қызмет атқаратынын түсіндіру қажет.

1. 
   Онтогенез дегеніміз не? Ол қалай жіктеледі?
   
2. 
   Ұрықтану дегеніміз не? Оның биологиялық маңызы неде?
   
3. 
   Табиғи, жасанды ұрықтанбай өрбу дегеніміз не?
   
4. 
   Эмбриогенез дегеніміз не? Оның қандай сатылары бар?
   
5. 
   Эмбриогенездің әр сатысына сипаттама бер.
   
6. 
   Бластула, гаструла дегеніміз не?
   

1
тапсырма

I
-амфибластула; II-III-гаструляция; IV-нейрула; 1-эктодерма; 2-энтодерма; 3-желі; 4-мезодерма; 5-жүйке тақташасы; 6-бластопордың жоғарғы және 7-төменгі ерні; 8-бластопор; 9-гастроцель; 10-жүйке түтігі; 11-жүйке өзегі; 12-бөлімденген мезодерма; 13-бөлімденбеген мезодерма; 14-сарыуызды энтодерма (сарыуыз тобы).

1. 
   Бөлшектену қандай жолмен жүреді?
   
2. 
   Бластуланың ерекшелігі бар ма?
   
3. 
   Гаструляция дегеніміз не? Ол қалай өтеді?
   
4. 
   Сомит дегеніміз не? Ол неден тұрады?
   
5. 
   Бұл дамудағы ерекшеліктер неде?
   

1. 
   Балықтар бөлшектенуінің ерекшеліктері неде?
   
2. 
   Перибласт дегеніміз не?
   
3. 
   Балық гаструляциясы қалай жүреді?
   
4. 
   Білікті ағзалардың қалыптасуында ерекшеліктер бар ма?
   
5. 
   Сары уыз қабы қандай қызметтер атқарады?
   

1
тапсырма

1. 
   Бөлшектену қай кезде, қай жерде басталады?
   
2. 
   Кесірткеде, кейбір сұр жыландарда жаңа организм неге ұрық жолында пайда болады?
   
3. 
   Гаструляция жорғалаушыларда неге екі кезеңге бөлінеді?
   
4. 
   Білікті ағзалардың қалыптасуында ерекшеліктер бар ма?
   
5. 
   Аллантоис қандай қызметтер атқарады?
   

1. 
   Құс жұмыртқасының құрылысы қандай?
   
2. 
   Құс ұрығының дамуындағы ерекшелiктер неде?
   
3. 
   Құс ұрығының дамуында қандай кезеңдер болады?
   
4. 
   Құсқа қандай бөлшектену түрі тән?
   
5. 
   Дискобластула дегеніміз не?
   

(А) морула – бластула – органогенез - гаструла

(Б) бөлшектену – гаструла – бластоциста - органогенез

(В) зигота - гаструла – бластоциста - органогенез

(Г) зигота - морула – бластоциста – гаструла - органогенез

(Д) бластоциста – морула – гаструла – органогенез

(1) жүйке айдары

(2) алғашқы жолақ

(3) жүйке жүйесінің ұлпалары

(4) ішкері эктодерма

Мезодерманың туындыларын көрсетіңіз:

(1) жүрек бұлшық еті

(2) ішектің тегіс бұлшық еті

(3) қаңқа бұлшық еті

(4) білікті қаңқа

15 тақырып. Құстың ұрықтан тыс ағзалары (қабықтары).

Мақсаты: Білікті ағзалар дегеніміз не екенін, олар қалай қалыптасатынын анықтап, құрылуының негізгі кезеңдерін, біртіндеп дамуын білу. Құс қабықтары қалай құрылатынын, олардың қандай қызмет атқаратынын ұғып алу.

Уақытша ағзалардың құрылуының негізгі кезеңдерін және біртіндеп дамуын білу. Олардың жорғалаушылардан айырмашылығы неде екенін меңгеру.

1. 
   Құстың іштөлі қабықтарын атап, сипаттама беріңіз.
   
2. 
   Дене қатпары туралы не білесіз?
   

1. 
   Сүтқоректілер ұрығының дамуындағы негізгі сатыларды сипаттаңыз.
   
2. 
   Сүқоректілерге қандай бөлшектену тән?
   
3. 
   Трофобласт дегеніміз не? Ол қалай дамиды?
   
4. 
   Сомиттер дегеніміз не? Онда мезодерма қалай жіктеледі?
   
5. 
   Білікті ағзаларға не жатады? Әр қайсысын сипатта.
   
6. 
   Сүтқоректілерде ғана болатын іштөлі қабығын атап, ол қандай қызмет атқаратынын түсіндіру керек.
   

1. 
   Амнион қатпары қандай ұрық жапырақшаларынан тұрады, ол қай жерде пайда болады?
   

3. Ұрықтың қай жерінде алғашқы қан тамырлары пайда болады?

1. 
   Қағанақ дегеніміз не? Оның қандай түрлерін білесіз.
   
2. 
   Қағанақты не құрады және олар қандай қызметтер атқарады?
   
3. 
   Қағанақтарды қандай белгілеріне қарап, шашыраңқы, ыдысша, шеңбер, диск тәрізді деп жіктейді? Ондай қағанақтар қандай жануарларға тән болатынын түсіндір.
   
4. 
   Гистологиялық жіктеуге сай аталатын қағанақ түрлерін атап, олар қандай жануарларда болатынын баяндау қажет.
   
5. 
   Қағанақтың аналық бөлімін не құрады?
   
6. 
   Қағанақ тосқауылын құратын ұлпалар құрамбөліктерін ата.
   

1. Білікті ағзаларға не жатады? Олардың қайсысы алдымен қалыптасады?

2. Аллантоис қандай ұрық жапырақшаларынан түзіледі?

3. Сүтқоректілерде ғана болатын қағанақ қабығы неден түзілетінін атап, қандай қызмет атқаратынын түсіндіру қажет.

(А) эпибласт

(Б) ішкі жасуша массасы

(В) гипобласт

(Г) эмбриобласт

(Д) бластоциста

(А) тер бездері

(Б) жұлын

(В) жатыр эпителийі

(Г) бүйрек эпителийі

(Д) түктер

(А) құрсақ қуысы

(Б) жатыр қуысы

(В) жұмыртқаклеткасы жолы

(Г) жатырдың мойын бөлімі

(Д) жатыр мойыны аймағы

(А) толық біркелкі

(Б) толық біркелкі емес

(В) жартылай

(Г) толық асинхронды біркелкі емес

(Д) жартылай асинхронды

2
тапсырма.

Ұлпалар қандай ұрық жапырақшаларынан дамитынын сипатта.

1
–алдыңғы ми; 2–ортаңғы ми; 3–көз көпiршiгi; 4–артқы ми.

1–эктодерма; 2–көз бұршағын беретiн эктодерманың қалыңдау жағы; 3–көз көпiршiгi; 4–қалың эктодерманың iшке кiруi; 5–бояутек қабығының бастамасы; 6–торлы қабықтың бастамасы; 7-көз бұршағының алдыңғы қабырғасы; 8–көз бұршағының артқы қабырғасы; 9–шыны тәрiздi денешiк бастамасы; 10–көз сабағы; 11–жоғарғы қабақ; 12–кiлегейлi қабықша; 13–қасаң қабық; 14–көз бұршағы эпителийi; 15–көздiң алдыңғы камерасы; 16–көз бұршағы тамырлы қабығының алдыңғы жапырақшасы; 17–нұрлы қабық; 18–кiрпiктi дене; 19–шыны тәрiздi дене; 20–кiрпiктi айнала үлдiрi; 21–көз бұршағы денесi; 22–көз бұршағы тамырлы қабығының артқы жапырақшасы; 23–тор қабықтың нұрлы қабық бөлiмi; 24–тор қабықтың кiрпiктi бөлiмi; 25–көздiң тор қабығы; 26–бояутек қабық; 27–тамырлы қабық; 28–нәруыз қабық .

1. 
   Онтогенезде үй жануарларының терісі қандай ұрық жапырақшаларынан дамиды?
   
2. 
   Жүйке жүйесінің филогенезіне сипаььама беріңіз.
   
3. 
   Хордалыларда жүйке жүйесі неден дамиды?
   
4. 
   Жұлын неден түзіледі?
   
5. 
   Сезім ағзалары қалай дамиды?
   

Көпклеткалы қарапайым жәндіктер дене қүрылысында (тұщы су гидрасы), тітіркеністерді қабылдау, өткізу қызметтерін іске асыратын арнайы жасушалар пайда болып, қалыптасады. Оны эпителийден, бүлшық еттен көреді. Бүл жасушалардың сезімтал талшықшалармен жабдықталған сыртқы рецепторлық бөліктері эктодерма жабыны жасушаларының ішінде, ал цитоплазмасында жиырылғыш миофибрилл жіпшелері бар эффекторлық бөліктері эктодерманың астыңғы жағында орналасады. Сейтіп, эпителий-бүлшықет жасушалары қабылдағыш, өткізгіш бөліктерден түрады. Қабылдағыш бөлігі өзінің сыртқы талшықшаларымен тітіркеністерді қабылдап, цитоплазмасы арқылы эпителий-бүлшықет жасушасының ішкі —өткізгіш бөлігіне өткізеді. Гидра денесінде бұдан басқа да, сезімтал жасушалар — жүйке, нейроңдар, нейроциттер кездеседі.

Эволюциялық дамуда қүрылысы күрделенген организмдерде тітіркенгіштікті іске асырушы — нейроциттер дененің белгілі бір бөлігінде топтаса жинақталып, болашақ қызметіне байланысты қалыптасады. Оны кейбір ішекқуыстыларда, мысалы коралл полиптері мен медузаларда байқайды.

Дене қүрылысы бірбіліктілік, екіжақты симметриялық заңдылықтарына сәйкес күрделене дамыған организмдерде нейроциттердің топтасуы айқын көрінеді. Мұндай организмдерде нейроциттер топтасып, дененің ұзына бойымен орналасқан жүйкелік баған түзеді. Бұл нейроциттер бағанының алдыңғы ұшы дененің болашақ бас жағындағы сезім мүшелерінің қызметін қамтамасыз ететін жұтқыншақ маңындағы жүйкелік сақинаға айналады. Бүл сақина жануарларда мидың қызметін атқарады. Орналасу орнына қарай жүйкелік сақина - жұтқыншақүсті, жұтқыншақасты жүйке түйіңдеріне ажырайды. Жұтқыншақүсті - дененің бас аумағында дамыған сезім мүшелері (иіс сезу, көру) қызметін үйлестіріп басқарып отырады. Жұтқыншақасты - ішек түтігімен тікелей байланыста дамиды. Осындай құрылым жәндіктерде жақсы жетілген. Олардағы дене сегменттерінің пайда болуы тұтас жүйке бағанының түйіндер тізбегіне ыдырауына ықпалын тигізеді. Сөйтіп жүйке бағаны ішектің төменгі жағыңдағы тақ, жұп құрсақтың жүйке түйіндері тізбегіне айналады. Нейроциттер жүйке түйіндерінің шеткі жағында орналасады. Ал, олардың орталығында жүйке талшықтары жатады. Жәндіктердің өзінде жүйке жүйесінің орталық, шеткі бөлімдерін ажыратады. Жүйке жүйесінің орталық бөліміне мидың қызметін атқаратын жұтқыншақүсті жүйке түйіні, қүрсақтың жүйке түйіндер тізбегін жатқызады. Ал, оның шеткі бөлімін осы аталған түйіндерден денеге таралатын жүйкелер мен жүйке талшықтары құрайды.

Организмнің қүрылысы күрделенген сайын нейроциттердің топтасып, жүйке жүйесі қүрылысының күрделенуі одан әрі жүреді. Жәндіктерде, мысалы етке қонатын көк сұр шыбындарда, қүрсақтың жүйке түйіндері бір-бірімен бірігіп үлкен бір көкірек жүйке түйініне айналады. Ал, жүтқыншақүсті жүйке түйіндері аталған жәндіктерде жақсы жетілген. Бір айта кететін жәйт, жүтқыншақүсті жүйке түйінінің көру бөлігі ұшатын жәндіктерде, ал иістік бөлігі жерде тіршілік ететін жәндіктерде жақсы жетілген. Жұтқыншақүсті жүйке түйінінде орталық, оның алдыңғы жағында орын тепкен саңырауқүлақ тәрізді денелері болады. Міне, осы денелерде жәндіктердің күрделі инстинктерін (бал арасы, қүмырсқа т. б.) басқаратын аралық орталықтар орналасады.

Хордалыларда жүйке жүйесі негізінен эктодермадан, мезенхимадан дамиды. Ланцетник жүйке жүйесінің орталық бөлімін эктодермадан қалыптасқан жүйке түтігі қүрайды. Ол ішек түтігі, хордадан жоғары орналасады. Жүйке түтігі ұрықтық дамудың алғашқы кезеңінде эктодерманың орталық бөлімінен бөлінген жүйке пластинкасынан жетіледі. Оның екі жағы жоғары қарай иіліп, жүйке сайына айналады. Оның 2 жиегінде жүйке білеуліктері қалыптасады. Жүйке сайы одан әрі жоғары иіліп, оның екі жиегі бір-бірімен жанасып, ішінде орталық өзегі бар жүйке түтігіне ауысады. Ланцетник дамуының соңында жүйке түтігі жүлынға айналады. Жүлынның орталық өзегінің ішкі жағы нейроцит денелерінен қүралған сұр заттан, оның шеткі жағы жүйке талшықтары түзетін — ақ заттан тұрады. Ланцетниктің жүйке жүйесі денедегі орналасу орнына қарай орталық, шеткі бөлімдерге бөлінеді. Орталық бөлімін — жұлын, шеткі бөлімін — жұлыннан дене сегменттеріне таралатын жүйкелер, жүйке талшықтары, жүйке ұштары құрайды.

Омыртқалы жануарлардың даму сатыларына байланысты (балықтар, қосмекенділер, бауырмен жорғалаушылар, қүстар, сүтқоректілер) жүйке жүйесінде организм қызметтерін үйлестіруші, басқарушы қүрылымдар жетіледі. Жүйке жүйесі орталық, шеткі бөлімдерге айқын ажырайды. Орталық бөлімді — ми, жүлын, шеткі бөлімді — ми, жүлын жүйкелері мен вегетативті жүйкелер, олардың жүйке талшықтары мен үштары қүрайды. Жүйке жүйесінің орталық бөлімінде нейроцит денелерінен түзілген сүр зат мидың бағандық бөліктері мен жүлында тереңірек орын тебеді. Аталған мүшелердің қүрамында жүйке жүйесі жүмысында маңызды қызмет атқаратын — торлы қүрылым дамып жетіледі. Ал, үлкен ми қыртысының дамуы қүстарда, сүтқоректілерде жоғары деңгейге көтеріледі. Жүлын мен ми сүйықтығының айналымын қамтамасыз ететін жүлынның орталық өзегі мен ми қарыншалары пайда болады. Жүйке талшықтары, тітіркеністердің өткізу жылдамдылығын арттыруға септігін тигізетін, миелин қабығымен қапталады. Нейроциттер тізбегіңдегі тітіркеністерді өткізу бағытын реттейтін синапстар жетіле бастайды. Осылардың нәтижесінде аталған жануарларда омыртқасыздарға қарағанда сезім мүшелері, сезімтал үштары жоғары дәрежеде дамиды.