Қр білім және ғылым министрлігі

Үрықтық дамуда жүйке түтігі ұрық қаңқасы қызметін атқаратын хорданың үстіңгі жағында қалыптасып, хордаүстілік (эпихордальды), хордаалдылық (перехордальды) бөліктерге белінеді.

Эктодермадан қалыптасқан жүйке түтігінін, қабырғасы алғашқы кезде бір қабат эктодермациттерден түрады. Кейінірек, болашақ қызметтеріне байланысты олар нейробласт, глиобластарға жетіледі. Нейробласттардан жүйке жүйесі мүшелерінің қүрылымдық, функциональды бірлігі — нейроциттер (нейрондар), глиобласттардан жүйкелік глияның (нейроглия) макроглиялары дамиды. Макроглиядан өз кезегінде жүйкелік глияның үш түрі - эпендимацит, астроциттер, олигодендроглиялар қалыптасады.

Эпендимациттер жүлынның орталық өзегін, ми қарыншаларын астарлайды, олардың сыртқы шекаралық жарғағын түзеді. Сөйтіп эпендима нейроглиясы жүйке жүйесінде сыртқы, ішкі шекаралық орын алып, жабын, қорғаныс қызметтерін атқарады.

Астроциттер — жүлын мен миды құраушы нейроциттердің аралығындағы жұлдызша пішінді тармақты жасушалар. Астроциттердің есінділері бір-бірімен торлана байланысып, жұлын мен мидың тіректік негізін (стромасын) қүрайды; жүлын мен миды қоректендіруші қан тамырларының сыртқы шекаралық жарғағын түзуге қатысып, тірек қызметін атқарады.

Олигодендроглиялар жүлын мен миды қүраушы нейроцит денелерін, олардан таралатын өсінділерді тікелей қаптап, нейроциттер қабықтарын (неврилемма) жасауға қатысады. Нейроциттер есінділерін сыртынан қаптап, жүйке талшықтарын түзетін "шванн" жасушалары да, осы олигодендроглия-ларға жатады. "Шванн" жасушасымен қапталған миелинсіз жүйке талшықтары қозудың нәтижесінде пайда болған тітіркеністі 0,6—0,8 м/сек. жылдамдықпен өткізеді. Іштегі төлдің кейінгі даму кезендерінде миелинсіз жүйке талшықтарынан миелинді жүйке талшықтары жетіледі. Миелинді жүйке талшықтарының ақ түсті қабығы сыртқы "шванн" қабығының туындысы. Жүйке талшықтарындағы аталған миелин қабығының қосымша қалыптасуы тітіркеністердің жүйке талшықтары бойымен өту жылдамдығын күрт күшейтеді (100—120 м/сек). Олигодендроглиялар қорғаныс қызмет атқарып, тітіркеністер жүйке талшықтары бойымен жан-жаққа таралмай өтуін қамтамасыз етеді.

Микроглиялар — дамудың соңғы кезеңдерінде орталық жүйке жүйесі ағзаларында мезенхимадан қалыптасады. Олар ми, жүлынға қан тамырларымен бірге ілесе енеді. Олар нейроциттерді қоректік заттармен қамтамасыз етумен қатар, қорғаныс қызметін де атқарады.

Жүйке түтiгiнiң мойын, қаңқа аймағы жұлынға нақтыланып, алдыңғы бөлiгi бас миына ауысады, ал өзегi жетiлген ми-жұлын орталығы өзегiне ауысады. Жүйке түтiгi алдыңғы бөлiгiндегі әр бөлiмшелерi бiр қалыпты өспейдi, кейбiр жерi қалыңдап, келешек ми сыңары дамитын жер қалта тәрiздi томпайып, ми көпiршiктерiн (алдыңғы, ортаңғы және артқы) белгiлейдi. Алдыңғы көпiршік келешекте үлкен ми – шеткi, аралық ми өскiндерiне бөлiнедi. Ортаңғы көпiршiк дамып, нақтыланып, ортаңғы миға ауысып, сопақша ми өскiнiн бередi. Артқы көпiршiк дамуында мишық, көпiр ми өскiндерiне бөлiнедi.

Жүйке жүйесi организм бөлiктерiн бiрiктiрiп, түрлi процестердi реттеп, ағзалар, ұлпалар қызметтерiн үйлестiрiп, организмнiң сыртқы ортамен өзара iс-қимыл жасауын, сыртқы ортадан, iшкi ағзалардан түсетiн әртүрлi хабарларды қабылдап, оларды өңдеп, сигналдарды туындатып, тiтiркендiрудің әсерiне сайма-сай жауап реакциясын қамтамасыз етедi.

Жүйке жүйесi басқа ағзалар жүйесiнен бұрын пайда болып, ұрықтық кезеңде (iрi қара мал ұрығында жүйке жүйесi 18-19 тәулiкте, қой, шошқада -13-14 тәулiкте қалыптасады) қызметiн бастайды. Жүйке жүйесiнiң негiзгi құрылыс, қызмет бiрлiгi-нейрон бiрден пайда болмайды.

Жүйке жүйесiн анатомиялық құрылысына қарап, орталық, шеткi деп, екi үлкен топқа бөледi. Орталық жүйке жүйесiне бас миы, жұлын, шеткiсiне-түйiн, жүйке, жүйке ұштары кiредi. Ағза, ұлпалардың жүйкелену түрiне байланысты жүйке жүйесiн денелiк (сомалы-дене, анимальдi), дербес (вегетативтi) деп бөледi. Денелiк жүйке жүйесі ерiктi қозғалыс қызметiн - физиологиясын, дербес жүйке жүйесi - iшкi ағза, тамырлар, бездер жұмысын реттейдi. Дербес жүйке жүйесi өзара iс-қимыл жасайтын симпатикалық (сезгiш, сезiмтал, қабылдағыш), парасимпатикалық (жанында, қасында; iшкi ағзалар қызметiн реттейді: жүректiң соғуын баяулатады, ас сөлiнiң бөлiнуiн жеделдетедi; қуат (энергия) пен заттардың жинақталуын күшейтедi) бөлiмдерге бөлінiп, мида орталық, шеткi түйiн құрып орналасуымен, iшкi ағзаларға деген әсерлер түрiмен ерекшеленедi. Бұл бөлiмдерге орталық, шеткi жүйке жүйесiнің топтары кiредi. Орталық жүйке жүйесiндегi нейрондар тобын - ядролар, шеткi жүйке жүйесiндегі нейрондар тобын - түйiндер деп атайды. Орталық жүйке жүйесiндегi жүйке талшықтары шоғырын - жол деп атаса, шеткi жүйке жүйесiнде олар - жүйкелердi құрады. Орталық, шеткi жүйке жүйесiндегi нейрондар шоғырлары жүйке орталықтарын түзедi. Нейрондар шоғырының ядролық, қалқанды (экран) түрлерi болады. Араларындағы байланыс түйiспе арқылы iске асады. Олар белгiлi арнайы қызметтер орындайтындықтан, құрылысы күрделi, iшкi, сыртқы байланыстары өте көп, әртүрлi болады. Жүйке орталығының ядролық түрiнде (дербес түйiндер, бас миы, жұлын ядролары) нейрондар көрiнбейтiн тәртiпте орналасады. Қалқанды түрдегi бiр түрлi қызмет атқаратын нейрондары қалқанға (экранға) ұқсас, жеке қабатқа жиналып, онда жүйке тiтiркенiсiнiң кескiнiн (мишық, ми қыртыстары, көздiң торлы қабығы) көрсетедi. Жүйке орталықтарында жүйкелер қозуының бiрiгу (конвергенция), шашырау (дивергенция) процестерi пайда болады, қайта байланысу механизмi жұмыс iстейдi.

4 тапсырма. Сызбалардан, нақпішіннен жұлынның, мидың, жүйкенің, вентральділердің дамуын зейінмен оқып, түсініп, мынаны ұмытпау керек.

Жұлын эктодермадан қалыптасқан жүйке түтігінің эпихордальды бөлігінен дамиды.

Балықтардағы тұлға бүлшық еттерінің күшті жетілуіне байланысты қозғалтқыш орталықтары жинақталған сұр заттың вентральды бағандары жақсы дамыған. Олардағы тері сезімінің нашар жетілуіне сәйкес сезімтал орталықтары топтасқан сұр заттың дорсальды бағандары толық деңгейде дамыған. Балықтардың сулы ортадағы қозғалысында қүйрықтың қозғалыс мүшесі ретіңдегі маңызы өте зор. Сондықтан, олардың жұлынында қүйрық бөлімі жақсы жетілген.

Құрлықтағы жануарлардың қаңқа бұлшық еттерімен қатар, тері сезімі рецепторлары жоғары деңгейде дамиды. Сондықтан жұлындағы сұр заттың біркелкі қалыптасуы, оның ішінде вентральды бағандармен (қозғалтқыш) қатар, сезімтал дорсальды бағандардың дамуы, торлы қүрылымның жетілуі белсенді жүреді. Тітіркеністерді өткізу қызметін атқаратын ақ заттың қалыптасып дамуы да жоғары дәрежеде болады.

Құрлық жануарлары құйрықтарының қозғалыс мүшесі қызметінен айырылып, тіршілік сипатына қарай түрлі дәрежеде редукцияға шалдығуына байланысты жұлын қүрылысында да бірқатар өзгерістер байқалады. Құйрықты үй жануарларында жұлын 1—3 қүйрық омыртқасына дейін созылатын болса, құйрығы жетілмеген адамда 1—2 бел омыртқасына дейін созылады. Ұшатын қүйрықсыз жарғанаттарда жұлын 9 көкірек омыртқалары тұсында аяқталады. Міне, жануарлар денесіндегі қүйрықтын жетілуі мен жұлынның дамуы арасында тікелей байланыс байқалады. Жұлынның дамуына жануарлардың қимыл-қозғалыс түрлері, қаңқа бүлшық еттері, тері сезімінің жетілу деңгейлері өз әсерлерін тигізеді.

Ми бастамасының дамуына бірден-бір себепкер — жануарлар организмдёгі сезім мүшелерінің (көру, иіс сезу) жетілуі. Жүйке түтігінің алдында қалыптасқаи ми бастамасын — бірінші реттік ми деп атайды. Түтікше түріндегі бірінші реттік ми кейіннен оның сыр-тында пайда болған көлденең сай арқылы екі бөлімге бөлінді. Олардың алдыңғы бөлімінен ортаңғы ми дамиды. Сейтіп, бірінші реттік ми үш көпіршікті миға айналады. Оның алдыңғы бөлімі — бірінші реттік алдыңғы ми, ортаңғы бөлімі ортаңғы ми, артқы белімі — бірінші реттік артқы ми деп аталады.

Жануарлардың филогенезі мен онтогенезіндегі мидын дамуы бір жүйемен жүреді. Дамудың келесі кезеңдерінде үшкөпіршікті ми бес көпіршікті миға ауысады. Бірінші реттік алдыңғы ми жұп алдыңғы, тақ артқы бөліктерге бөлініп, алдыңғы жұп бөліктерден — соңгы ми, артқы бөліктен — аралық ми қалыптасады. Ортаңғы бөлімінен — ортаңгы ми дамиды. Бірінші реттік артқы ми екіге бөлініп, оның алдыңғы бөлігінен — артқы ми, артқы белігінен сопақша ми қалыптасады. Сүтқоректі жануарлардан басқаларында артқы ми тек мишықтан ғана тұрады. Сүтқоректілерде үлкен ми қыртысының жетілуіне байланысты мишықтың астында — ми көпірі дамып қалыптасады.

Төменгі сатыдағы жануарларда аралық ми негізінен гипоталамус пен эпиталамустен тұрады. Гипоталамуста жоғары қыртысасты вегетативті орталықтар орналасады. Көру төмпегі — таламус тек сүтқоректі жануарларда дамып жетіледі. Таламустың дамуы да үлкен ми қыртысының қалыптасуына байланысты болады.

Сөйтіп, бескөпіршікті мидан миға тән оның бес тұрақты бөлімдері дамып жетіледі. Мидың алдыңғы көпіршігінен — соңғы ми (оның қүрамында оң, сол ми жартышарлары — үлкен ми сыңарлары, жолақты дене, иіс миы), аралық ми, ортаңғы көпіршігінен — ортаңғы ми, артқы көпіршігінен — артқы ми және сопақша ми дамиды. Ми көпіршіктерінің қуыстары жетілген мида ми қарыншалары мен су құбыры өзегіне айналады. Соңғы мида оң, сол бүйірлік ми қарьшшалары, аралық мида — үшінші ми қарыншасы; ортаңғы мида — ми су қүбыры; ромб тәрізді мида — төртінші ми қарыншасы дамиды. Ми қарыншаларының қуыстары өзара тесіктері арқылы қатысып, төртінші ми қарыншасының қуысы жұлынның орталық өзегімен жалғасып, ми мен жүлындағы сүйықтықтың үздіксіз алмасуын қамтамасыз етеді.

Жүйкелер жүйке түтігінің беткей қабатындағы нейробласттардан дамиды. Жүйке түтігін қоршаған мүшелердің дамуы барысында, оларға нейробластар өсінділері ұзара өсіп жалғасып, қызметіне қарай орталыққа тепкіш — афференттік, орталықтан тепкіш — эфференттік жүйке талшықтарына айналады.

Омыртқалы жануарларда қаңқа сүйектерінің, омыртқалардың жетілуіне байланысты, жұлыннан дене сегменттеріне сәйкес бөлінетін дорсальды сезімтал, вентральды қозғалтқыш жүйкелер омыртқааралық тесіктерге қарай бағытталып, бір-бірімен қосылады да, дененің әрбір сегментіңде омыртқа бағаны өзегінен жоғарыда аталған тесіктер арқылы сыртқа шығатын жұп жұлын жүйкелерін тузеді. Дорсальды, вентральды жүйкелердің жұлыннан, олардың қосылатын жеріне дейінгі бөліктері — жүлынның дорсальды, вентральды түбіршіктеріне айналады. Осы кезеңде жүлынның жоғарғы жақ кабырғасынан сезімтал нейроциттер бөлініп, олардың дорсальды түбіршіктер бойын-да топтасуының нәтижесіңде жүлындық жүйке түйіндері жетіледі.

Құрлықта тіршілік ететін жануарлардағы аяқтардың дамуы нәтижесінде жұлын жүйкелерінің вентральды тармақтары қайтадан топтасып, түрлі жұлын торабтарын (мойын, иық, бел, қүйымшақ) жасайды. Олардан шығатын жүйкелер аяқтарды жүйкелендіреді.

Аралас жұлын жүйкелеріне қарағанда ми жүйкелері қызметіне қарай үш түрлі, яғни таза сезімтал, таза қозғалтқыш, аралас жүйкелер түрінде жетіледі. Осыған байланысты олардың дамуыңда да біраз ерекшеліктер байқалады. Таза сезімтал, аралас жүйкелердің сезімтал талшықтары бас аумағының тері, ауыз, мұрын қуыстарының кілегейлі қабықтарынан басталып, миға енер аддында сезімтал нейроциттер топтасқан жүйке түйіндері арқылы өтеді. Ал, таза қозғалтқыш, аралас жүйкелердің қозғалтқыш талшықтары жұлынның вентральды бағанындағы қозғалтқыш ядроларына сәйкес орналасқан мидың баған бөлігіндегі қозғалтқыш ядроларынан баста-лады.

Вегетативті жүйкелер қызметіне симпатикалық, парасимпатикалық болып 2 бөлінеді. Олар да жүйке түтігі қабырғасыңдағы нейробласттардан дамиды. Симпатикалық жүйкелер жұлынның көкірек, бел сегменттеріндегі сұр заттың латеральды бағандарында орналасқан вегетативтік ядролар нейроциттерінен пайда болады. Олар вентральды қозғалтқыш жүйке түбіршіктері құрамында жұлын жүйкелерімен бірге омыртқа бағаны өзегінен шыкқаннан кейін, омыртқа бағанының төменгі бетіңде нейробласттардан қалыптасқан омыртқамаңы симпатикалық жүйке түйіндеріне енеді де, оларды бір-бірімен байланыстырып симпатикалық бағандар түзеді. Ал, кейбір симпатикалық жүйке талшықтары омыртқамаңы симпатикалық түйіндерден төмен бағытталып, қан тамырлары маңында жетілген омыртқаалды симпатикалық түйіңдерге өтеді. Омыртқамаңы симпатикалық жүйке түйіндері нейроциттерінен шыққан эффекторлық симпатикалық жүйке талшықтары жұлын жүйкелерінің қүрамы-на сұр байланыс тармақтары ретінде кері оралып, олармен бірге дене мүшелеріне бағытталып, аталған мүшелердегі тамырлар жүйесі мүшелерінің жүмысын басқарып реттейді. Ал, омыртқаалды симпатикалық жүйке түйіндерінен шыққан сұр жүйке талшықтары ішкі мүшелерге парасимпатикалық жүйкелермен бірге өтіп, олардағы тамырлар жүйесінің жүмысын реттейді. Симпатикалық жүйке талшықтары ми жүйкелері құрамына жүлдызша жүйке түйінінен мойын арқылы басқа қарай бағытталған омыртқалық жүйке бойымен, ал жұлын жүйкелеріне — симпатикалық шекаралық бағандар жүйке түйіндерінен шығатын сүр байланыс тармақтары арқылы өтеді.

Парасимпатикалық жүйке орталықтары мидың бағанының сүр за-тыңца, атап айтқанда ортаңғы ми мен сопақша миды және жүлынның қүйымшақ сегменттерінің сүр затындағы латеральды бағандарда қалыптасады. Осы аталған орталықтардың ядро нейроциттерінен шығатын парасимпатикалық миелиңді жүйке талшықтары дененің шеткі бөлімдерінде орналасқан парасимпатикалық жүйке түйіндері нейроциттерінде аяқталады. Парасимпатикалық жүйке түйіндерінен шығатын сұр жүйке талшықтары бас аумағындағы көз қарашығын; ауыз, мұрын қуыстарындағы бездер мен көз жасы безін; көмекей мен жүтқыншақтан бастап барлық ішкі мүшелердегі етті қабықтар мен олардың бездерінің қызметін реттейді.

Төменгі сатыдағы жәндіктерде ішек түтігінің пайда болуына байланысты жүйке жүйесінің сомалық бөлігінен осы түтікті жүйкелендіретін жүйке бөліктері бөлініп, жетіле бастайды. Буынаяқтыларда вегетативтік жүйке жүйесі қызметіне байланысты парасимпатикалық, симпатикалық беліктерге ажырайды. Хордалыларда, дене сегменттеріне сәйкес жүйке түйіндері қалыптаса бастайды. Тамырлар жүйесінің жетілуіне байланысты жүйке түтігінің болашақ көкірек, бел бөліктерінің екі бүйірінен жүйке элементтері бөлініп, симпатикалық омыртқамаңы, омыртқаалды жүйке түйіндеріне айналып, олардан шығатын жүйке өсінділері әр түрлі мүшелер маңында жүйке тораптарын түзеді. Ал, парасимпатикалық жүйке түйіндері мидың бағанды бөлігі мен жүлынның қүйымшақтық бөлігінен бөлініп, экстромуральды, интрамуральды ганглийлерге айналады.

1. Омыртқалылардағы нейруляция процесінің пайда болуына сипаттама беріңіз.

2. Толық және жартылай дамудағы нейруляцияның ерекшеліктерін атаңыз.

3. Ұрық жапырақшаларының алғашқы жіктелуі қашан басталады?

4. Омыртқалылар жүйке жүйесі дамуының негізгі белгілері қандай?

24 тақырып. Тері – жабынның дамуы.

Мақсаты: Тері-жабын ұлпалары мен ағзалары дамуының ерекшеліктерін, олардың қалыптасуын зерделеу.

1 тапсырма. Сызбалардан, нақпішіндерден терінің дамуын көріп, оларды толық меңгеру үшін мыналарды білу керек. Онтогенезде үй жануарлар терісінің сыртқы эпидермисі - эктодермадан, нағыз тері /дерма/- мезодерманың дерматомынан, шел қабат —мезенхимадан дамиды. Іштегі дамудың алғашқы кезеңінде эпидермис бір қабатты эпидермоциттерден қалыптасып, соңынан қүрылысы күрделеніп, көпқабатты эпидермиске ауысады. Қүрылысы жағынан күрделену мезодерма сомитінен қалыптасқан дермотом мен мезенхимада қатар жүріп, олардан дерма мен шел қабаттары жетіледі. Төлдің даму мерзіміне қарай тері қабаттарымен қатар тері туындылары да күрделеніп жетіле бастайды. Осы кезеңдерде эктодермадан тері түктері, бездері, майтабан, түяқ, тырнақ, мүйіз дами бастайды. Төл терісі, оның туындыларының қалыптасуы жылқы мен ірі қара малда 4-4,5 айда, қойда 2,5-3,5 айда, шошқада 2 айға дейін аяқталады.

Филогенезде төменгі сатыдағы омыртқасыз жануарлардың тері жабыны эктодермадан дамыған бір қабат эпидермоциттерден ғана түрады. Хордалылар ішінде ланцетник терісі цилиндр тәрізді бір қабат эпидермоциттерден қүралған. Эпидермис астында нашар дамыған дерма болады. Қосмекенділер личин-касында эпидермис екі қабат жасушалардан тұрады. Дөңгелек ауыздылардан бастап барлық хордалыларда тері эпидермисі көпқабатты эпидермоциттерден құралған. Оларда тері құрылысы күрделеніп, мезодермадан дерма дамиды. Терінің сыртқы бетінің кеуіп, жарылып кетпеуі үшін тері бездері дами бастайды. Бастапқы кезде, балықтарда тері бездері кілегей бөлетін бірклеткалы бездер, кейіннен олар күрделеніп, көпклеткалы бездерге ауысады. Бұған қосмекенділердегі көпклеткалы көпіршікті бездерді жатқызады. Осындай күрделену арқасында сүткоректілерде тер, май, сүт бездері, құстарда құйрық бездері дамиды. Тіршілік ету ортасына бейімделу теріде жануарлар түрлеріне тән туындылар дамытады. Балықта — қабыршақ, жүзу қанаттары, бауырымен жорғалаушыларда — қабыршақ, тырнақ; құстарда — қауырсын, тырнақ; сүтқоректілерде — тері түктері, майтабан, тұяқ, тырнақ, мүйіз т. б. болады.

Терi ұлпаларының дамуына, құрамына, маңызына байланысты үш қабатқа: эпидермис (терiүстi қабықша), дерма (терi негiзi, меншiктi терi), гиподерма (өңасты ұлпа, терi асты негiзi, терi шелi) деп бөлiнедi. Эпидермис ұрық эктодермасынан, дерма мен гиподерма мезенхимадан дамиды, ал жетiлу өнiмi - ұрық дерматомынан қалыптасады. Iрi жануардан сыдырылған эпидермис пен дерманы - терi (cutis) деп, ұсақ малдарда оны - кiшкене терi деп атайды. Терi қалыңдығы жануарларда бiрдей емес, мына себепшарттарға: олардың түрiне (iрi қара малда-қалың, қойда-жұқа); жасына (кәрi малда қалың); жынысына (еркек мал терiсi ұрғашыдан қалың) байланысты болады. Терi - жабынының әр бөлiгiнде терi қалыңдығы бiрдей болмайды (ол құрсаққа қарағанда арқада қалың), терiнiң нашар қорғалған, сыртқы әсерлерге көп бейiмделген бөлiгi өте қалың (желке, арқа, аяқтардың сыртқы бетi, басқалар) болады. Жылқы терiсiнiң қалыңдығы гиподермасын қосқанда 1-7 мм; қылшық жүндi қойда (гиподермасыз) - 0,6-1,5 мм; шошқада (гиподермасыз) - 1,5-3 мм; симменталь сиырының мойны мен жауырын аймағында - 3,2-4,0 мм болады.

Берілген тапсырмаларды оқып алып, тері-жабын жүйесі қалай дамып жетілетінін түсіндір.