Өзін - өзі бақылау сұрақтары

1. 
   Ауыз қуысының дамуы қалай жүреді?
   
2. 
   Тістің дамуын сипатта.
   
3. 
   Тілдің дамуында ерекшеліктер бар ма?
   
4. 
   Өңеш пен қарын қалай дамиды?
   
5. 
   Ортаңғы, артқы ішектердің дамуы туралы не білесіз?
   

Жануарлар организмдерінің күрделенуіне сәйкес, жұтқыншақ қуысы қабырғасында желбезек саңылаулары пайда болады. Ауыз қуысынан жұтылған су осы желбезек саңылаулары арқылы, жұтқыншақтан сыртқа өтіп, тыныс алу мүшесі — желбезекпен жанасады.

Суда. еріген оттегі желбезектің жұқа қабырғасындағы қан тамырлары арқылы қанға сіңіріледі. Қандағы көмір қышқыл газы, керісінше суға бөлінеді. Сулы ортада тіршілік ететін жануарларға тән бірдей тыныс алудың түрін — желбезек арқылы тыныс алу деп атайды.

Тіршіліктің құрлыққа ауысуына байланысты жануарларда атмосфералық ауамен тыныс алуға бейімделген газ алмасудың бірнеше түрлері қалыптасады. Оларға омыртқасыздардағы кеңірдек, хордалылардағы өкпе, кейбір құрттар мен жәндік балаңқұрттардағы тері жабыны, жұмыр құрттарда кездесетін ішек арқылы тыныс алу түрлері жатады.

Жануарлардың құрлыққа шығуына байланысты иіс сезу түтікшелерінің құрылысы күрделеніп, иіс сезу, тыныс алу бөліктеріне бөлінеді.

Иіс сезу бөлігінің, одан әрі жетілуі, аумағының кеңейіп, кілегейлі қабығының қатпарлануына жеткізеді. Қатпарлардан иіс сезу шытырмандары, мұрын кеуілжірлері түзіледі.

Ауыз, мұрын қуыстарының бөлінуі қатты, жүмсақ таңдайлардың дамуына байланысты. Бұның өзі ауыз қуысына ашылатын қарапайым хоананың артқа қарай ығысып, оның тұрақты (дефинитивті) болып қалыптасуын қамтамасыз етеді. Ауыз, мұрын қуыстары бір-бірімен өзара қарапайым хоананың орнында сақталып, қалған мұрын-таңдай өзегі арқылы қатысады.

Құрсақта тіршілік ететін жануарлардың иіс сезу ағзасынан мұрын қуысының түбінде шеміршекті түтік тәрізді ерекше жұп мұрын — соқалық ағза бөлінеді. Ол кейбір бауырымен жорғалаушыларда, сүтқоректілерде мұрын-таңдай өзегі арқылы ауыз қуысымен байланысып, иіс сезу қызметін атқарады.

Онтогенезде мидың белсенді дамуына байланысты бас бөлімі қарқынды өсе бастайды. Нәтижесінде, оның сыртқы бетінде кедір-бұдырлы төмпектер, сайлар пайда болады. Осы кезде бастың бет бөлімінде иіс сезу шұңқыры ауыз қуысының тесіктері, жұп мұрын, жоғарғы, төменгі жақсүйектерінің өсінділері біліне бастайды. Бұдан соң иіс сезу шүңқырлары бірінші реттік хоананың көмегімен ауыз қуысымен қатынасады, жоғарғы жақсүйегінің өсінділері бір-бірімен қосылып қатты таңдайдың негізін түзеді.

Нәтижесінде ауыз, мұрын қуыстары бір-бірінен бөлектеніп, өзара қатты таңдайдан кейін орналасқан тесік тұрақты хоана арқылы байланысады.

Көмекей мен кеңірдектің дамуы. Көмекейдің шеміршектік негізі филогенезде IV, V, VI жұп желбезек доғаларының қалдықтарынан дамиды. Бүйір шеміршектерінің алғашқы жұбы қосмекенділерде болады. Кейін олар өзара бірігіп сақинаша шеміршекті түзеді. Бауырымен жорғалаушыларда, сүтқоректілерде IV, V желбезек доғалары қалдықтарынан дамыған дорсальды пластинкасы болады. Осы сақинаша шеміршектен каудальды бағытта кеңірдек пен бронхтардың шеміршек пластинкалары қалыптасады. Көмекейдің бүйір шеміршектерінен ожауша шеміршектер бөлінеді. Сүтқоректілердің көмекейінде аталған шеміршектер мен қатар, қалқанша, бөбешік шеміршектер жетіледі. Бұлардың пайда болуы көмекейдің атқаратын қызметіне тікелей байланысты болса керек. Бөбешік, ожауша шеміршектер көмекейдің кіреберіс тесігін бітеп, жұтыну кезінде азықтың тыныс жолдарына түсіп кетпеуін қамтамасыз етеді. Қалқанша шеміршектің пайда болуы жұтқыншақтың етті мүше ретінде қалыптасуы мен дыбыс мүшесінің жетілуіне байланысты. Өйткені оған аталған мүшелердің бірқатар бұлшықеттері келіп бекиді.

Эмбриогенезде көмекей мен кеңірдек алдыңғы ішектің вентральды қабырғасының томпайуы нәтижесінде дамиды. Алғашқыда онда үзынша сай байқалып, кейін ол тыныс алу түтігіне айналады. Бұл түтіктің алдыңғы бөлігі ішекпен байланысып кемекейді түзеді. Оның қаудальды бөлігі ішектен ажырап, одан кеңірдек пен бронх пайда болады.

Сонымен қатар, өкпе қүрылысының күрделенуі кіші қан айналу шеңбері мен жүрек құрылымдарына да тиесілі өзгерістер енгізеді.

1. 
   Мұрын және оның қуысының дамуы қалай өтеді?
   
2. 
   Көмекей мен кеңірдектің дамуында айырмашылықтар бар ма?
   
3. 
   Өкпенің дамуы қалай жүреді?
   
4. 
   Тыныс алу жүйесі дамуында қандай өзгерістерден өтеді?
   
5. 
   Құрлықтағы жануарлар қалай тыныс алады?
   

Аралық бүйрек немесе тұлғалық бүйрек бастапқы бүйректен кейін, 10—30-шы дене сегменттері тұсында, яғни дене тұлғасында қалыптасады, бастапқы бүйректі алмастырады. Аралық бүйректе нефрондар денедегі метамериялык (сегменттік) орналасуы бұзылып, целомамен байланысы үзіледі. Нәтижесінде ол қомақты бүйрекке айналады. Нефронның ыдыс тәрізді кеңейіп басталатьш ұшы қан капиллярлар шумақшасына айналып, бүйрек денешіктерін түзеді. Аралық бүйрек балықтарда, қосмекенділерде негізгі зәр түзуші ағза болып табылады. Құстар мен қосмеқенділерде ол тек эмбриональды даму кезеңінде ғана уақытша қызмет атқарады. Тұрақты бүйрек немесе жамбастық бүйрек алғашқы бүйректен кейін, 31—32-ші дене сегменттері түсында қомақты ағза болып қалыптасады. Тұрақты бүйрек бауырымен жорғалаушылар, қүстар, сүтқоректілерге тән ағза. Үй жануарлары онтогенезінде бүйрек мезодерманың нефротомынан (сегменттік аяқшалардан) дамиды. Даму кезінде ол филогенездегі бастапқы, аралық, тұрақты бүйректер сатыларын қайталайды. Бастапқы бүйректін қалыптасуы дене сегменттерінің бас бөлігінде өте жедел жүреді. Оның сүтқоректілердегі даму процесі мерзімін анықтау қиын. Бастапқы бүйректен кейін қалыптасатын аралық бүйрек іштегі төлде уақытша зәр түзу қызметін атқарады. Клоакалы (үйректұмсык, ехидна), қалталы (кенгуру) сүтқоректілерде аралық бүйрек эмбриональды кезеңнен кейін зәр түзу қызметін біраз уақыт жалғастырады. Аралық бүйректің зәр шығару өзегі несепағар деп аталады да, клоакаға ашылады. Аралық бүйректен кейінгі жамбас сегменттерінде тұрақты бүйрек қалыптасады. Оның негізгі зәр түзуші бөлігі — нефрондар мезодерма нефротомының нефрогеңді ұлпасынан, бүйрек түбегі мен несепағар аралық бүйрек несепағарының соңғы бөлігінен дамиды. Қуық пен несепағар аллантоис пен клоакадан жетіледі.

1. 
   Төменгі сатыдағы жәндіктерде зәр шығару қызметін не атқарады?
   
2. 
   Протонефридийлер дегеніміз не? Олар жәндіктерде неден дамиды?
   
3. 
   Соленоциттер дегеніміз не?
   
4. 
   Омыртқалылардың зәр шығару ағзалары неден дамиды?
   
5. 
   Бастапқы, аралық және тұрақты бүйректер қалай дамиды?
   

Филогенезде қарапайым көпклеткалы жәндіктерде макро- микрогаметалар бір организмде пісіп жетілген. Бұндай организмдер гермафродиттер (қызтеке) деп аталады. Кейінірек жануарлар дүниесінде дара жынысты жәндіктер пайда болады, яғни бір организмде макро-, екінші организмде микрогаметалар дамыды. Бұл жануарлардағы үлкен прогресс — араморфоз еді. Жаңа организмдердің дамуы тек дара организмдерде пісіп жетілген макро- мен микрогаметалардың қосылып, ұрықтануынан кейін ғана басталды. Пайда болған организмге тән қасиеттер, ол жеке екі организмдегі тұқым қуалау қасиеттері; өзара әрекеттесуінен алған жаңа сипаттар еді. Даму сатысында көпклеткалы қарапайым жәндіктер денелерінде гаметалар пісіп жетілетін арнайы ағза болмаған.

Тіршілік ету ортасына қарай организм дене көлемінің үлкейіп, күрделенуіне байланысты гаметалар белгілі бір дене бөліктерінде арнайы пісіп жетіле бастайды. Аталған дене бөліктері — гонадалар деп аталады. Бастапқы кезде гонадалар дененің сыртқы бетіне жақын орналасып, пісіп жетілген гаметалар, олардың жарылуы нәтижесінде сыртқы ортаға шыққан. Кейінірек, гонадалар екінші дене қуысы қабырғасында жинақталып, олардағы пісіп жетілген гаметалар арнайы өзектер арқылы сыртқа шығарылып отырады. Кейбір жәндіктерде гонадалардың шығару өзектері зәр шығару өзектерімен бірігіп кеткен.

Организмінің одан әрі күрделенуіне байланысты денеде гаметалар дамитын құрылысы күрделі арнайы ағзалар жетіледі. Макрогаметалар, яғни жұмыртқа дамитын ағза — жұмыртқалық, микрогаметалар, яғни спермалар пісіп жетілетін ағза — ен деп аталады. Жыныс бездерінің жетілуіне байланысты организмдер дара жынысты жануарларға, яғни еркек, ұрғашы деп бөлінеді. Жыныс ағзаларында пісіп жетілген жыныс жасушалары сыртқы ортаға шығару өзектері арқылы шығарылады. Бұл өзектер жәндіктерде шәует немесе жұмыртқа жолы деп аталады. Омыртқасыз жәндіктерде жыныс жасушалары осы шығару өзектері арқылы тікелей сыртқы ортаға шығарылады. Хордалы жануарларда дене қүрылысының күрделенуіне, олардың тіршілік жағдайының өзгеруіне бай-ланысты жыныс жолдарының құрылысы да әр түрлі дәрежеде өзгеріп отырады. Төменгі сатыдағы хордалыларда жыныс жолдары сыртқы ортамен тікелей қатыспайды. Олар пісіп жетілген жыныс жасушаларын алдымен ішек түтігінің соңғы бөлімі клоакаға, содан соң, үрықтану үшін клоакадан қоршаған сыртқы ортаға шығарады. Суда тіршілік ететін хордалы жануарлардың ұрықтануы организмнен тыс сулы ортада жүреді. Соңдықтан, олардың жыныс ағзаларының (жыныс жолдарының) қүрылысы тым күрделі емес. Жыныс жасушаларының құрылысы, пішіні де сулы ортада ұрықтануға, дамуға бейімделген. Белгілі жыл маусымында сулы ортада болатын қолайлы жағдай — жылы мен ылғал, ұрықтану нәтижесінде пайда болған бірклеткалы организм — зиготаның дамуына толық мүмкіншілік береді.

Жануарлар тіршілік жағдайы организм құрылысының өзгеруіне әсерін тигізді. Суда тіршілік ететін хордалы жануарлардың құрлыққа шығуы, дене қүрылысының белгілі дәрежеде күрделенуіне әкеліп соқтырды. Бұл құбылыс көбею ағзаларының құрылысы мен пішініне зор ықпалын тигізді. Біріншіден, ұрықтану ортасы өзгерді. Судағы сыртқы ұрықтану организмде жүретін ішкі ұрықтануға ауысты. Ішкі ұрықтану аталық, аналық жануарлардың жыныстық қатынасы арқасында іске асты. Бұл процестің іс жүзіне асуы жыныс ағзалары құрылысының күрделенуіне ықпалын тигізді. Ұрықтану процесі ұрғашы жануардың жыныс жолдарыңда жүрді. Егер пайда болған ұрық организмнен тыс сыртқы ортада жүретін болса, онда оның дамуын қамтамасыз ететін керекті қоректік заттар жүмыртқаклеткасында қор ретіңде жиналып, ұрықтанған жұмыртқаны кебуден сақтайтын арнайы қабықтар түзуге мәжбүр болды. Ұрғашы жануарлардың жыныс ағзалары ұрықтандыруға, жұмыртқадағы қоректік заттарды жинау мен қорғаныс қабықтарын түзуге бейімделіп, олардың құрылысы белгілі дәрежеде күрделенді. Еркек жануарда спермийлерді аналық жыныс жолдарына енгізіп, жыныстық қатынасты қамтамасыз етуші арнайы жыныстық мүше (пенис) дамыды. Бұндай көбею ағзалары жұмыртқа салу арқылы дамитын бауырымен жорғалаушыларға, құстарға және сүтқоректілерге (үйректұмсық, ехидна) тән.

Ішкі ұрықтану процесінің одан әрі күрделенуі, одан пайда болған үрық іштөлінің аналық жыныс ағзаларындағы дамуы мен өсіп жетілуі — көбею мүшелерінің құрылысындағы күрделі құрылымдардың қосымша жетілуіне зор ықпалын тигізді. Ұрғашы сүтқоректі жануарларда жұмыртқалық пен жұмыртқа жолдарына қосымша іштөлі өсіп жетілетін жатыр, жыныстық қатынасты қамтамасыз ететін қынап, несеп-жыныс кіреберісі, еркек жануарларда — ен мен шәует жолдарына қосымша несеп-жыныс өзегі, қосалқы жыныс бездері, жыныстық мүше — пенис (қамшы, қаса), енқап, күпек дамыды.

Жануарлар онтогенезінде көбею ағзалары организмнің іштегі даму кезеңінде аралық бүйректің медиальды бетінде мезотелийдің жыныс қатпары ретінде қалыптасады. Өсе келе бұл қатпарлар сопақтанып, бастама жыныс бездеріне (жүмыртқалық, ен) айналады. Бұдан кейінгі даму сатысында көбею мүшелерінің жетілуі зәр шығару мүшелері дамуымен тығыз байланыста жүреді. Аралық бүйрек маңында бастама жыныс бездерінен кейінірек жануарлардың болашақ жынысына қарай жүмыртқалық немесе ен дамиды. Аралық бүйрек өзегі маңында жыныс қатпарымен бір мезгілде бастапқы бүйрек өзегінің қалдығынан арнайы өзек қалыптасады. Ол алғашқы кезде аралық бүйрек өзегімен жапсарлас, кейінірек одан ажырап, мюллер өзегі деп аталады.

Аталық көбею ағзаларының дамуы кезегінде жыныс қатпары бастамасының мезотелийлері белсенді түрде көбейіп, пішіні сопақша жетілген жыныс без бастамасының ішіне қарай енеді де, иректелген түқым өзекшелеріне айналады. Осы кезде аралық бүйрек жартылай ыдырайды да, оның қалған бөлігі жыныс безі бастамасымен әрекеттесіп, көбею ағзаларының қалыптасуына қатысады. Аралық бүйректегі несеп шығару түтікшелерінің алдыңғы бөлігі жыныс безінің ішіне қарай өсіп, ендегі иректелген тұқым өзекшелерімен жалғасады да, түзу тұқым өзекшелерін, ен торын, қосымшасынын басын құрайтын тұқым әкеткіш өзекшелерді түзеді. Оның артқы бөлігі ыдырап, одан қалған қалдық ен қосымшасының маңында организмде енмаңы (парадидимас) деген атпен өмір бойы сақталады. Аралық бүйректің негізгі (вольф) өзегі ен қосымшасының өзегіне және шәует жолына айналады. Еркек жануарларда мюллер өзегінің тек ыдыраған алдыңғы бөліктері ғана ен маңывда сақталып, гидатида деп аталады. Ыдараған оң және сол мюллер өзектерінің сақталған соңғы беліктері бір-бірімен қосылып, еркек жатыры және қынабы деген атпен қалдық ретіңде шәует жолдары аралығындағы несеп-жыныс қатпарында орналасады.

Жетілген жыныс безі — ен қүрсақ қуысының қабырғасымен бағыттаушы байлам арқылы байланысады. Бұл байламның аралық бүйрек (вольф) өзегіне дейінгі бөлігін еннің арнайы байламы, оның қалған соңғы жағы — шап байламы деп аталады. Сүткоректі жануарларда дамып жетілген ен қалыпты жағдайда өзін қаптаған сірілі қабықпен бірге құрсақ қуысы қабырғасынан пайда болған қалта — ұмыға түседі.

Аналық көбею ағзаларының дамуы кезінде жыныс безі бастамасының ішіне енген мезотелийлер көбейіп, жұмыртқалықтағы алғашқа фолликулдерге айналады. Сөйтіп, жыныс безі бастамасынан жұмыртқалық дамиды. Ол— негізгі аналық жыныс безі ретінде жануарларда құрсақ қуысының бел аумағында орналасады.

Аралық бүйректің алдыңғы бөлігі ыдырап, одан ен қосымшасының басы іспеттес қалдығы эпоофорон, оның ыдыраған артқы бөлігінің қалдығы жұмыртқалық маңы (параоофорон) деген атпен сақталады. Параоофорон еркек жануарлардығы парададимиске сәйкес қалдық құрылым. Ұрғашыларда аралық бүйректер өзектері (вольф) толығымен ыдырау процесіне ұшырайды. Олардың нашар жетілген соңғы ұштарының қалдықтары гартнер өзегі деп аталады.

Бұған керісінше бастапқы бүйрек өзектері — мюллер өзектері белсенді жетіліп, жұмыртқа жолына, жатырға, қынапқа айналады. Қынап өз кезегінде несеп-жыныс кіреберісіне ашылады.

Мюллер өзектерінің бір-бірімен өзара әр түрлі дәрежеде қосылып бірігуіне байланысты түрлі жануарларға тән жатыр типтері дамиды. Бұл өзектердің бірігуі, олар соңғы бөліктерінен алдыңғы жақтарына қарай багытталады. Егерде мюллер өзектері бір-бірімен қосылмай, әрқайсысы жеке-дара несеп-жыныс кіреберісіне ашылса, олардан қосқынапты қосжатыр дамиды. Әрбір жатырдың өзіне тән жұмыртқа жолы, қынабы болады. Бұндай жатырда іштөлі ұзақ дами алмайды. Себебі, іштөлінің ұрық қабықтары мен жолдасы (плацента) толық жетілмейді. Сондықтан, қосқынапты қосжатырлы жануар баласын шала туады. Олар төлдерін кішкентай, соқыр, қызылшақа түрінде туып, дене қалталарында асырайды. Бүндай жануарларға қалталы хайуанаттар (кенгуру, қалталы аю — коала, қалталы пері, қалталы көртышқан, тышқан) жатады.

Мюллер өзектерінің соңғы ұштарының қосылуынан бірқынапты қосжатыр дамиды. Әрбір жатыр өз жеке дара тесігімен бір қынапқа ашылады. Бірқынапты қосжатырда іштөлінің ұзақ мерзім дамуына толық жағдай болады. Бұндай жатырлар пілде, кейбір кемірушілерде жетіледі.

Мюллер өзектерінің соңғы ұштарының көбірек бірігуінен қосбөлімді жатыр дамиды. Бұндай жатырдың бір мойыны, денесі, екі мүйізі болады. Мойны қынапқа ашылады. Денесінің ішкі қуысында жартылай перделік болады. Осыған байланысты жатырға "қосбөлімді" деген атақ берілген. Қосбөлімді жатыр кейбір кемірушілер мен қолқанатты (жарғанат) хайуанаттарға тән.

Мюллер өзегінің жартылай бірігуінен қосмүйізді жатыр түзіледі. Бұндай жатырдың бір мойны, денесі, өте жақсы жетілген екі мүйізі болады. Қосмүйізді жатыр жоғары плацентарлы жануарларға (төрт түлік малға) тән.

Мюллер өзектерінің толық қосылып бірігуінен қарапайым жатыр дамиды. Бұндай жатырдың бір мойны, үлкен денесі болады. Денесіне екі жұмыртқа жолы екі жағынан ашылады. Қарапайым жатыр приматтар мен адамға тән.

Ұрғашы жануарларда бағыттаушы байламның артқы бөлігі құрсақ қуысы қабырғасымен байланысын үзіп, жатырдың жұмыр байламына айналады. Оның алдыңғы жақсы жетілген бөлігі жұмыртқалықтың арнайы байламы деп аталады.