тілігі, ортақтығы, жалпылығы

263
баяндамақ оқиғасын көпке түсінікті және әсерлі түрде жет- 
кізу екендігі аян. Ал түсініктілік (бұл жерде әңгіме жеке сөз- 
дердің мағыналарының түсініктілігі және ол сөздерді орын-
ды қолданудан туған ойдың – сөйлемдердің, контекстің түсі- 
ніктілігі жайында) сөздердің жалпыға ортақтығын, жалпы 
тілдік нормаға айналған, оның ішінде көркем әдеби тіл нор-
масы үдесінен шығатын сөздер болуын талап етеді. Әрине, 
жалпыға бірдей түсініктілік дегенді тым жабайы түрде ұғынуға 
болмайды, яғни көркем текст үлкенді-кішілі баршаға түсінікті 
белгілі бір сөздерден ғана тұрсын деген ұғым тумасқа керек.
Лексикалық түсініктілік дегеніміз ортақтық пен дәстүрлікті 
талап етсе, ол белгілер әдеби нормаға саяды. Демек, көркем 
әдебиеттегі лексикалық норма қалың оқырман қауымға 
түсініксіз болатын сөздерді себепсіз (стильдік уәжсіз) қолда- 
нудан сақтандырады.
Түсініксіз болатын сөздер – белгілі бір аймақта ғана жұм- 
салатын жергілікті сөздер, олардың ішінде диалектизмдер мен 
жергілікті кәсіби сөздер, көне немесе сирек қолданылатын 
сөздер және жазушының өзі ұсынған жаңа қолданыстар. Де-
мек, лексикалық норма проблемасының бір ұшы – көркем 
шығарма тілінде диалектизмдердің көрінісіне барып тіреледі.
Жазушы әдетте айтпақ ойын оқырманға әсерлі, дәл жеткізу 
үшін әр алуан стильдік құралдарды іздейді. Мұндайда эмоция- 
лық әсері үлкен, экспрессиялық бояуы қалың сөздерді таңдай- 
ды. Халықтың сөйлеу тіліндегі кейбір сөздердің, оның ішінде 
диалектизмдердің осындай қасиеті күшті болады. Сондықтан 
автор кейіпкерлерінің тілінде де, өз тілінде де (баяндауында 
да) мұндай сөздерді әдейі қолданады. Бірақ осы қолданыста 
бір жөн (мотив) болу керек және стильдік жүк арқалаған бей-
таныс сөздің өзін «таныстырып» жұмсау, яғни түсінікті болуын 
көздеу мақсаты қалып қалмауға тиіс. Жоғарыда Д.Досжанов 
сияқты аса танымал, талантты жазушының көркем туынды- 
лары тілінде көпшілікке жат жергілікті сөздер көбірек қол- 
данылады деген сындар соңғы онжылдықтар ішінде жиірек 
естіліп жүр. Бұл сындарда Қазақстанның барлық түкпірінің 
тұрғындарына түгел таныс емес сөздердің ешбір стильдік жүк 
арқаламай, шамадан тыс молынан қолданылатындығы айтыл-
ды.

264
Диалектизмдерді көбірек қолдану өзге жазушыларды да, 
әсіресе соңғы ширек ғасыр ішінде жарық көрген үлкенді-кішілі 
проза үлгілерінде орын алады. Мысалы, Б.Алдамжаровтың 
«Қара нөсер» атты шағын шығармасында («Жазушы» баспа-
сы, 1981) кейіпкерлер тілінде де, автордың өз баяндауында 
да ояғын (ол жағын), анаяқ (ана жақ), іжқайда (еш қайда), ақ 
кеуілділік (ақ көңілділік), еге (ие), ауыш (ауыс), бәте (бата), 
кәйтсін (қайтсын), дайра (дария), ыңғи (ылғи), сояқ (сол жақ), 
құдағай (құдағи), отқан (отырған), аял (әйел), жүрәт (жұра- 
ғат), ешек (есек), пәт (бет), бір буат қағаз (бір бума қағаз), 
бүймәлім (беймәлім), жаңғыз (жалғыз), тиыш (тыныш), лай- 
қат (лайық), сүгірет (сурет), ірә (тіпті), енапат (ағыл-тегіл), 
баратса (бара жатса), кәдірлі (қадірлі), бір күншідей (бір 
күнгідей) сияқты ондаған сөз стильдік мақсатта да (мүмкін, 
айталық, кейбір кейіпкерлер тіліндегісі), ешбір зәруліксіз де 
молынан қолданылған.
Мұндайда екі нәрсені іздеуге тура келеді: бірі – қалың 
көпшілікке бейтаныс сөздерді шамадан тыс әрі түсіндірмей 
қолданып, көркем шығарманың басты шарты – жалпыға 
ортақтықтан ауытқу, екіншісі – шығарма тілін диалектілендіру 
екендігі айтылады. Әрине, жоғарыда келтірілген мысалдар 
бірінші жағдайды танытады, мұнда диалектизмдерді жазушы 
белгілі бір стильдік мақсатпен әдейі қолданған деуден гөрі, 
жауапсыздық көрсеткен, нәтижесінде көркем сөз нормасынан 
ауытқыған деп тануға тура келеді.
Сөз жоқ, қазақ көркем прозасы тілінде диалектизмдерге 
стильдік статус беріп, оны орнымен жұмсау тәсілі бар. Бірақ 
ол бірден бой көрсетпеген деуге болады. 10-20-жылдардағы 
қазақ прозасы тілінде жергілікті элементтер өте сирек 
кездеседі, барларының өзі стильдік мақсатпен қолданылған. 
Диалектизмдерді көркем проза тілінде алғаш рет әдейі жұмсаған 
– Мұхтар Әуезов. Ол 1934 жылы жазылған «Білекке білек» 
атты повесінде белгілі бір өлке тұрғындарының, атап айтқанда, 
Қазақстанның оңтүстік өлкесін мекендеген қазақтардың 
ауызекі сөйлеу ерекшелігін көрсету үшін жергілікті сөздерді 
қолданған. Повесть кейіпкері Мақпалдың бөрте лаққа: «Сен 

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: