Р. Сыздык 6-том indd

121
күнде көп қолданылмайтын, тек тарихи әдебиетте кездесетін, 
мағаналары көмескіленген сөздер. Бұл қатарға ескі қару-
жарақ, са уыт-сайман, сырнай-керней, киім-кешек, жорық ба-
спанасы атауларын да қосуға болады. Садақ, саржа, қандауыз, 
қорамсақ, көбе, дулыға, шоқпар, найза, қылыш, көбе, берен, 
кіреуке, шарайна, ала балта, шыңдауыл, даңғыра, ереуіл 
ат сияқты бізге батырлар жырларынан таныс, мағыналары 
біршама белгілі сөздерден бастап, тізелік, бұтырлық, қоллық, 
джид, қаптан, құяқ, тегілей, бектер (жеңсіз бектер) деген 
сөздерді оқимыз. Бұлардың қатарындағы оң жанақ, сол жанақ, 
маңдай немесе маңдай сүбе, арқұқ, жұңғар, барұңғар тәрізді 
сөздерді біз бүгінде көп біле бермейміз. Олардың романдағы 
қолданысы өте сәтті, біріншіден, тарихи реалийлерді (зат-
тарды, нәрселерді) дұрыс көрсетіп, тари хи шындықтан 
ауытқымайды, екіншіден, бұндай сөздердің бүгінгі оқырманға 
түсінікті болуын мүмкіндігінше қамтамасыз етеді. Бір-екі ғана 
мысал келтірелік:
Тоқсан мың әскер орыс дәстүрімен бес қосынға бөлінген 
еді. Негізгі күш – бел орта – большой полк аталатын... Соны-
мен қатар полк правой руки аталатын оң жанақта да, полк ле-
вой руки аталатын сол жанақта да, передовой полк аталатын 
маңдай, сторежевой аталатын тұтқауыл – әрқайсысында 
жеке қолбасы бар еді... Мың қаралы атты стрелецтен құрылған 
шолғышы-ертауыл... қару-жарақ қоры артылған арқұқ – обоз 
өз алдына... (І, 301).
Міне, мұнда кейбір атаулардың орысша баламасын көрсетіп, 
кейбірінің қазақша түсінікті вариантына беріп (шолғыншы – 
ертауыл), кейбірін анықтап түсіндіріп (арқуқ), қайткенде де 
көрсетілген сөздердің бүгінгі оқырман, әсіресе, орыс тілін де 
жақсы білетіндер әбден түсінетін етіп ұсынған. Ал жандар 
(телохранитель), вой (жауынгер, аламан), ертауыл (авангард), 
пешіл, самопал (білтелі мылтықтың жұпыны түрлері), пестіл 
(пистоль) сияқты атаулардың түсінігін бет етегіндегі сілтемеде 
(сноскада) берген. Бұл да – дұрыс тәсіл. Көркем шығармаға 
қойылатын шарттардың бірі – тілі оқырманға мейлінше 
түсінікті болуы болса, жазушы таланты бұл үдеден де жақсы 
шыққан.

122
Құяқ, қаптан, тегілей, бектер, қоллық, бұтырлық сияқты 
сауыт-сайман атауларының беретін мағыналары, түптөркіні 
жөнінде автор орыс тіліндегі түркі-монғол сөздері туралы 
жазған Ш.Уәлиханов, Д.О.Банзаров, Н.К.Дмитриевтің еңбек- 
терімен жақсы танысқаны байқалып тұр. Роман тілінде кез- 
десетін қалбағай, шатыр бүркеншік, жаппа, итарқа сияқты 
сөздердің қазақ халқының айқай-сүренмен өткен ғасырларын- 
да жорық кезіндегі баспана атаулары екендігін де контекске 
қарап оңай түсінуге болады.
Әскери сөздерді келтіруде жазушы ізденісі аз болмаған. 
Мысалы, садақ оғының көбебұзар, әндіген, қасалы, ысқырма, 
тіз оқ, кез оқ, доғал оқ, қозыжаурын, аймаңдай оқ деген 
түрлері болатынын Ораз-Мұхамед пен оның інісі – Көшектің 
ауыздарына салып, санамалап атап береді. Бұлардың ішінде 
қозыжаурын оқ, тіз оқ, көбебұзар оқ деген түрлері – бізге ба-
тырлар жырынан таныс, құлағымыз біршама қаныққан сөздер 
болса, қалғандарын Мағауиннің көрсетуімен біліп отырмыз. 
Әрине, жазушы бұл сөздерді ойдан шығарған жоқ, ізденіп 
тапқан. Мұндай тұлғалар енді-енді көптеп жариялана бастай-
тын ауыз әдебиеті үлгілерінде, тарихи жазбаларда кездесетін 
болса, ұғымтал, зейінді, есте тұту қабілеті бар оқырман жақсы 
біліп отыратын болады. Демек, көркем шығарманың таным- 
дық тәрбиесі де бар екені, ондай қызметті «Аласапыран», 
«Үркер», «Елең-алаң» (және де басқа тарихи көркем шығар- 
малар) сияқты романдар жақсы атқарып шыққанын айту қажет.
«Аласапыранда» қару-жарақ, сауыт-саймандардың атау- 
ларының танымдық мәні – олардың образ үшін емес, нақты 
зат атауын (реалийлерді) білдіру үшін қолданылғандығында. 
Қазақтың өлең-жырларында, әсіресе өткен дәуірлердегі ақын-
жыраулар тілінде бұл атаулар көбінесе образ үшін жұмсалады, 
сондықтан тұрақты эпитеттермен келетіні жайында айты-
лып келеді. Бұларда найза, сүңгі сөздері жалаң келмейді, 
толғамалы ақ найза, алты құлаш ақ найза, толғамалы ақ 
сүңгі, қылыш болса, ол – алдаспан ауыр қылыш, көбе – қанды 
көбе деген сияқты эпитеттермен айтылады да көбінесе әңгіме 
бұл құралдармен болған ұрыс әрекеттері жайында емес, 
батырлық, ерлік, ел қорғау, жауға аттану сияқты образдар ту-

123
ралы екенін байқаймыз. Ал тілін талдап отырған романда бұл 
қару-жарақтар өз мағыналарында жұмсалып, ұрыс-соғыс кар-
тинасын суреттейді, сондықтан мұнда енді олардың тұрақты 
эпитеттермен келуі орынсыз болар еді, сондықтан қару- жарақ 
атауларының анықтауыштары нақты болып келеді.
Оң жақ алдыңғы қаста ұялы қынға салынған селебе мен 
екі шолақ найза... саптары көрінеді. Сол жақ жамбаста қыс- 
қа садақ, оң жақта – қорамсақ толы жебе. Шығыршығы ши- 
ратылған ақ сұр көбе... шошақ дулыға... (І, 169). Аламандар 
сауыт-саймансыз. Қару атаулыдан садақтан басқа шашақты 
ұзын найза, қайқы қылыш, қысқа қанжар бар (І, 115). Бұл 
үзіктерде көрсетілген анықтауыштар – сол қарулардың нақты 
сын-сипатын білдіретін кәдімгі анықтауыштар, олар – тұрақты 
бейнелі эпитеттер емес.
Ұрыс-соғыс көрінісін суреттеуде керней, дабыл, даңғыра, 
шыңдауыл сияқты дыбыс аспаптарының атаулары да – түсінікті, 
таныс болғанмен, көне, қолданыстан шығып қалған реалийлер 
екенін сеземіз. Осы зат, нәрсе, ұғым атауларының қайсысы бар 
және олар қалай келтірілген дегенді кейде жалпылай, кей тұста 
тәптіштеп атап отырған себебіміз – жазушының тарихи стиль 
талаптарын жақсы өтегенін көрсету.
Тарихи шығарманың стильдік сипатын сақтау мақсатымен 
кейбір халық, жер-су, адам аттарын да бүгінгіден өзгешелеу, 
бәлкім, сол кезеңде аталған тұлғада (не соған жуық) беру 
әрекеті де бар. Мысалы: мұңғыл (монғол), ғирақ (ирақ), ғажам, 
естектер (қазақ тілінде – башқұрт, автор тілінде – ханттар), 
сібіт (швед), шынмашын сияқты халық аттары, Ібір-Сібір (Си-
бирь), Таскемер (Орал тауы), Зайсан-нор, Мәскеу-дария, Азаулы 
(Азов), Таң-дария (Лои), Ака-дария (Ока), Узе (Днепр), Орқапы 
(Перекоп) деген жер-су аттары шығарманың өн бойында осы 
тұлғаларда келеді. Олардың біразының бүгінгі қай жер (тау, 
өзен т.б.) екенін автордың өзі көрсетіп беріп отырады. Бұл 
тәсілді де әбден құптау керек, өйткені ата-бабаларымыздың ат 
тұяғы көптеген жерге тиген, ал ол жерлерді өздерінше атамауы 
мүмкін емес. Бүгінде Мәскеу (оны да күні кеше әрең «қайтарып 
алдық»), Мысыр, Қытай, Шам, Қырым, Қоқан деген сияқты 
бес-он топоним болмаса, қалған жер-су, өзен-көл, тау-тас, қала-

124
қамал, шаһар-кент атауларын орысша тұлғасымен (Орал тауы, 
Днепр, Днестр, Дон, Кавказ, Астрахань, У фа т.т.) айтып, жа-
зып кеткеніміз белгілі. Олардың, әсіресе, бабаларымыздың
табаны тиген жерлердің бұрын қалай аталғанын да біле жүру 
– тарихымызды тануда үлкен мәні бар іс, Ұлы Дала картасын-
да ата-бабамыздың қолтаңбасы жатқанын көру – ұлттық сана-
мызды оята түсер, бұрыннан да ешкімнен кем емес, «тереземіз 
тең болып» келген халық екенімізді сездірер іс деп білеміз. Бұл
істе көпшілік қауым оқитын әдебиеттің де орны ерекше екен- 
дігін тари хи романдар көрсететіндігіне куә болып отырмыз. 
Осы орайда тарихшы ғалымдармен қатар, жазушы ағайынға да 
қарыздармыз.
Мұхтар Мағауин бірен-саран адам аты мен қала атта рын 
да өзгертіп жазуға барыпты, мысалы, Тәуекел ханды Тәуеккел 
деп, Ташкентті Башкент деп таңбалапты. Біз бірақ бұл 
өзгерістердің дұрыстығына күмәнданамыз. Тәуекел жалқы 
есімінің морфемдік құрамы тәуек және кел емес болар, тіпті 
солай болған күннің өзінде де құранды жалқы есімдердің 
компоненттері дыбыстық жағынан әбден жымдасып, кірігіп 
кететіні мәлім, сондықтан үйреншікті Тәуекел деген тұлға 
дұрыс сияқты, оның үстіне тәуекел деген {тәуекел ету, 
тәуекелі бар) абстракт мағыналы дербес сөз де бар ғой, қазақ 
мұндай жалпы есімдерден жалқы есім жасай салады емес пе? 
Ташкент атауын көне түрінде бергісі келсе Шашкент деуі ке-
рек еді, бұл шаһардың көне аты – Шаш қой, түркі тілдерінде 

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: