Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сипаттама қос сөздердің (сын есімдер мен үстеулердің)
бірсыпырасы ауызекі сөйлеу тілінен алынады да кейде әдеби нормадан тыс тұлғалар болып көрінеді. Мысалы Қ.Жұмаділов шығармаларындағы ойпыл-тойпыл («Ойпыл-тойпылы жоқ, айғай-сүргіні аз, сенімді ортада әлі де жүре тұрғысы келіп, астанада қалып қойды». – «Атамекен»), әкей-үкей («Әсіресе Алтай екеуінің әңгімесі жарасып, өзара әкей-үкей болып, осында келгелі іргелері бөлінбей қойған». – сонда), бақарлы- шақарлы («Баяғыда Аршалының қақ жартысын алып жататын бақарлы-шақарлы бір әулеттен қалған көз, ескінің жұрнағы». – сонда), С.Бердіқұловтағы «арби-сарби мұнаралар», Т.Әлім- құловтағы «әш-пүш әңгіме», «уқан-суқан қып жіберу», «олқылы-толқылы», О.Бөкеевтегі «ақарлы-шақарлы семья», «салба-салба самырсындар», «апалас-төпелес уақыт» сияқты тұлғалар – нормативтік сөздіктерде тіркелмеген, демек, әдеби нормадан тыс тұрған элементтер. Бірақ осыған қарамастан, біздіңше, бұлардың көпшілігін уәжді ауытқулардың қатарына жатқызуға болады, өйткені, біріншіден, дәл сол контек- сте бұл қос сөздердің экспрессивтік бояуы қоюлау сезіледі, екіншіден, не сөз түбіріндегі семантикасына, не контекске карай мағыналары көбінесе түсінікті болып тұрады. Мыса- лы, Мұнаралардың түндегі түрі арби-сарби деген сөйлемдегі соңғы қос сөздің мағынасын арбию етістігінен шығарып тануға болады, яғни арбиған-сарбиған мұнаралар деген ассоциация туады. Немесе уқан-суқан сөзінің әңкі-тәңкі сияқты жағымсыз мәнде жұмсалып тұрғанын контекске қарай айтуға болады: «... Председательмен карта ойнап, басын уқан-суқан қып жіберді». Әрине, мұндай сирек кездесетін тұлғаларды стильдік ассоциа- циямен (экспрессия үшін) қолданғанда, ең алдымен, олардың түсінікті болуын көздеу керек, содан соң өзге варианттарынан дәл сол жерде ұтымдылығын салмақтау қажет. Ол екі шарт орындалмаған күнде бұлар тәрізді ауызекі тілдік немесе си- рек ұшырасатын элементтерді кез келген жерде қолдана беру – нормадан уәжсіз ауытқу болып шығады. Ал кейбір қос сөздердің тұлғалық (фонетика-графикалық) варианттарының көбінесе әдеби сыңарын қолданған жөн. 284 Мысалы, «оқсын-оқсын», «бірсін-бірсін», «керме-қар», «еме- жемге келгенде», «бәкін-шүкін» сияқтылардың оқтын-оқтын, біртін-біртін, кереғар, жеме-жемге келгенде, кәкір-шүкір параллельдері әдеби норма ретінде біршама орныққан тәрізді, оның үстіне алдыңғы дублеттердің стильдік артықшылығы да шамалы болмақ. Етістіктердің ішінде де әдеби жазба тілде бұрын көп кездесе бермейтін бірқатар сөздер бұл күнде қайсыбір жазушылардың тілінде еркін әрі жиірек қолданылатын болды. Мысалы, О.Бөкеевте: алқұлымдау (Орталарынан алқұлымдап дарын шыққандай болса, дандайсып кетпей... Тек алғұлымдап аман- есен ортамызға қосылса дейміз ғой), қаңғылестеу («Адасқан қаздай қаңғылестеп жүргені»), адағайлау («Атып тұрып адағайлап әр тұсқа коз жүгіртіп еді»), қаптағайлау («Қар ұшқындап, қаулаған өрттей қаптағайлайды»), Ә.Кекілбаевта: аңылжу («Ата қоныстың аңылжып иесіз қалғанына...»), Т.Әлімқұловта: мәтібисіну, салқомсоқтану, тәмпіштену («Мақы тұқымының мәтібисініп, салқомсоқтанып, балағы жырық шалбар киіп тәмпіштенгеніне жынымыз келуші еді»), алағаржақтану («Әлденеден өңілі алағаржақтанып...»), кәрімсіту («...Әдемі ақ сүр бетін кәрімсітіп көрсетті»), Д.Дос- жановта: алаағаттану («Құжыра сырт сылағы түсіп, ала- ғаттанып қалыпты. Жол ер қажаған ат арқасындай алағатта- нып көрінеді»), әңкүстену («Ендігі буын әңкүстенбей, әділ етсе»), М.Мағауинде: ошаң ету («Таяу төңіректе ошаң ет- кен жан жоқ») сияқты қимыл атаулары кездеседі. Бұлардың бірқатары жергілікті сөз болуы мүмкін (аңылжу, алқұлымдау, әңкүстену, алағаттану, алағаржақтану), бірсыпырасын жа- зушы өзі жасауы да мүмкін (кәрімсіту, мәтібисіну т.б.), енді біразы сөйлеу тілінде бар, бірақ сирек жұмсалып, мағынасы көмескі тартқан элементтер болуы мүмкін. Бұл сияқты бейта- ныстау етістіктердің қолданысын әрдайым нормадан жөнсіз ауытқу деуге болмайды. Өйткені бұлар көп ретте стильдік жүгі бар қолданыс болып келеді. Мысалы, «біртегіс емес, ала- құла болып көріну» мағынасында ала-құлалану деген бейта- рап сөзден гөрі алағаттану сөзінің бояуы қоюырақ, бейтарап реңді әңгілену, әумесерлену дегендерге қарағанда, әңкүстену ұтымдырақ. Демек, бұдан нормадан мотивті ауытқулардың түрлері әр алуан болатындығы көрінеді. |