Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| ройын айрандай ақтарып алған (Қажыбаев) (төгіп болса
керек: ақтару – саналы түрде істелетін нәтижелі іс, ал төгу – абайсызда болатын шығынды іс, демек, бұл етістік атаула- ры бірін-бірі алмастыра алмайды), жібек шыттай үлбіреу (жібектей немесе жібек матадай болса керек, өйткені шыт – мақта матаның атауы, бір мата әрі жібек, әрі шыт деп атал- майды ғой), менің көңілім қайысты (қабырға қайысады, ал көңіл қалады, жабырқайды) т.т. Осылардың барлығы тұрақты құрылымдарды уәжсіз құбылту болып шығады. Бұлар – норма- дан жөнсіз ауытқулар. Мақал-мәтелдердің құрамын себепсіз өзгерту тіпті жиірек кездеседі. Мысалы, жерден жеті теңге (халық қоян деп ай- тады) тапқандай; қызғыштай қорғап (қорып болуы керек); жер шала (шола болуы керек), бұлт ала (Қ.Исабаев), қуырдақ (дұрысы: ет), тәттілігін қойса, мен ұрлығымды қояр ем; бір аяғын екі етікке тығып (С. Досанов); алақанындағы аялысы (аяулысы болар?) – Тілеуханов); хабарына кіріп шықпайды, Қ.Исабаев – қаперіне болар), Құлындағы даусы құраққа жетіп деген мәтелді құлындаған даусы Құдайға жетіп деп өзгерту (О.Бөкеев) әдейі жасалған мотивті сияқты болып көрінгенмен, қаншалықты ұтымды болып тұрғанын айту қиын, өйткені мұндайда оқырман ойында халықтық вариант тұрады да оның өзгерген түрі, тіпті орынды болса да, өз мәнінде қабылданбауы мүмкін. Жазушының (Т. Жұртбаев) «ерегіскен ел болмас» деп келтірген мәтелі – сірә, Махамбет ақынның атақты «егескен жау ел болмас» деген өлең жолының қайталанған варианты бо- лар. Жазушы егер бұл әдемі сентенцияны орайы келіп тұрғанда қолданғысы келген болса, сөздерін бұзбай алуы қажет еді, өйткені егесу етістігінің де, ерегісу сөзіндегі сияқты «аразда- 290 су», жанжалдасу, дауласу» семантикасы болғанмен, бұл сен- тенция осы бір бейтаныстау, бірақ тілде бар тұлғаның (егесу сөзінің) қатысуымен әсерлі болып тұр. Сөздерді өз орнында жұмсамау этнографиялық ұғымдарға байланысты қалыптасқан қолданыстарды (сөз тіркестерін, күрделі етістіктерді, мақал-мәтелдерді т.б.) бұзып, олардың құрамын өзгертіп, компоненттерін мағыналас синонимдер- мен ауыстырып атауда көзге түседі. Мысалы, құйрық-бауыр жеу – этнографиялық рәсім атауы, ол – құда түскендерге келісім беру рәсімі, сондықтан бұл тіркес көбінесе құда бо- лып, құйрық-бауыр жесті түрінде қолданылады. Осы күрделі этнографизмді құйрық-бауыр асасып тарасты деп өзгертіп қолданғанда (У.Қалижанов) оны рәсім атауы ретінде емес, жай ғана тағам жеу, қонақ болу мағынасында деп түсіну керек бо- лады. Сол сияқты бел сөзі бел баласы, бел құда тіркестерінде келіп, біріншіде «әкенің өз баласы, туған баласы» ұғымын береді, ал бел құдалар деген этнографиялық атау – тумай жа- тып ұл-қыздарын атастырған адамдардың атауы. Сондықтан нағашыммен бел құрдаспыз деген сөйлемде бел сөзі орынсыз жұмсалған. Қазіргі қазақ прозасы тілінде сипаттама сын есімдердің ішінде де өте сирек қолданылатын не жергілікті, не көне, не жасанды тұлғалары жиірек қолданыла бастады. Мыса- лы, Д.Досжановта: «жұлмыт жігіттер», «жұлмыт елші», «мұғдарлы күй», «мұғдарлы әсер», «марайма мінез»; О.Бөкеевте: «мантырақ ой», «тымсақ адам», «қойторы тірлік», «қоймырет адам», «жөш қуаныш»; Т.Әлімқұловта: «мондыбас біреу», «сарамжал қыз»; С.Бердіқұловта: «тотанақ мезгіл» т.б. сияқты анықтауыш сөздер кездеседі. Мұндай сөздердің бірқатарын бірнеше жазушы бірдей қолданып, тұрақтандыра бастағандары да байқалады. Мысалы, 20-40-жылдардағы қазақ прозасы тілінде көп ұшыраспайтын «можан-топай» (қыздар), «ұлы жіңгір» (той), «мамырстан» (заман), «төрткүл» (дүние), «құйын-перен» (спортшы) сияқты сөздер О.Бөкеев, Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, С.Бердіқұлов т.б. жазушыларда жиі кездеседі. Бұл сөздердің әдеби тілде әлі берік орын теуіп лексикалық нормаға еніп болмағандығын 291 олардың әртүрлі жазылып, кейде тіпті әртүрлі мағынада қолданылып жүргендігін танытады. Мысалы: можан-топай ~ жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|