Көркем текстегі уәжсіз ауытқулар

286
анық көрді («Ақан сері») және Шабдарым – есті ат қой, менің 
асыққанымды түсініп, желмаядай есті. Ғұмыры мұндай 
сұрқылтай ды көрмеп еді (сонда) деп қолданғанда, бұл автор 
да сұрқылтай сөзін жағымсыз жайтты білдіретін сөз деп тани-
тын тәрізді. Сірә, бұл – сұрқия (-лылық) деген сөзбен сырттай 
(дыбыстық) ұқсастығына қарай топшыланған семантика болар 
(өйткені мұндай топшылаудан тіпті «Фразеологиялық сөздік» 
авторы да құр емес: онда жоғарғы мәтелдің бір мағынасын 
«белгілі бір хандық заманда қалайда бүліншілік, сұрқия (?) 
болмай қоймайды» деген мәнде айтылады деп түсіндіреді 
– Фразеологиялық сөздік). Ал бұл мәтелдің дәл мағынасы – 
жоғарыда біз көрсеткен, яғни сұрқылтай сөзінің «советник, 
кеңесші» ұғымында келген түрі.
Сөз мағынасы түсініксізденіп, көпшілікке нақты белгісіз 
болғандықтан, әр жазушы өзінше топшылап, өз түсінігінше, 
біреуі – зат есім, екіншісі – сын есім т.т. ретінде құбылтып, 
әртүрлі мағынада жұмсауы, әрине, нормалылыққа кайшы 
келеді: біріншіден, текстің түсініктілігіне нұқсан келтіреді, 
екіншіден, сөздің, әсіресе көне, сирек сөздердің тұрақты 
мағынада қалуына кедергі келтіреді. Көне, сирек сөздер 
көбінесе образ жасауға жұмсалатындықтан, олардың белгілі 
бір мағынада орнығуы өте қажет, өйткені көркем әдебиетте 
ұлттық образдар әлемін бұзу – көркем сөз нормасын бұзу бо-
лып табылады.
Тек көне, сирек сөздер емес, кейбір дағдылы сөздердің 
де лексикалық мағынасын түсінбей қолдану – қазіргі қазақ 
прозасында едәуір етек алып бара жатқанын көрсетуге бо-
лады. Мысалы, жалғызілікті сөзі – «тұрмыста қолғабыс 
ететін, қарайласар ешкімі жоқ» адамға қарата айтылатын сөз, 
сондықтан жалғызілікті салт жолаушы деп жазу – нормадан 
жөнсіз ауытқу. Сол сияқты жазушы жалғыз баланы өсірген адам 
туралы: Бәрінен де шиеттей баланы далаға тастамай, өсіріп 
адам қылғанын айтсайшы (Қ.Жұмаділов) деп жазды. Мұнда 
автор шиеттей сөзінің мағынасын тап баспаған: ол көп бала 
жайында сөз болғанда айтылуы керек, жалғыз бала шиеттей 
бола алмайды, өйткені шиеттей сөзі «көп, толып жатқан» деген 
ұғымды береді. Тағы бір жазушы: Жігіт жігерлене жұтынды 
(Шадықұлов) деп жазады. Мұндағы жігерлене сөзі жұтынудың 

287
амалын бере алмайды, адам жігерлене сөйлеуі, жігерлене іске 
кірісуі мүмкін, ал жұтыну үшін жігердің қажеті жоқ. Үлкен кісі 
қанат жая (?) жарқылдап қарсы алды (Шадықұлов). Қызметші 
екі-үш жігіт қайта жосқындай (?) кірді (Д.Досжанов) деген 
сөйлемдердегі сұрақ қойылған сөздердің де мағынасын жазу-
шы жақсы түсініп қолданған деу қиын. Келтірілген мысалдар 
көрсеткендей, қазіргі қазақ прозасында, әсіресе сипаттамалық 
қызметтегі сын есімдер мен үстеулердің мағынасын шатастыру 
жиірек кездесетіні байқалады.
Әдеби тіл нормасынан ауытқудың ерекше, яғни уәжді деп 
те, уәжсіз деп те тануға болатын және бір түрі бар. Жазушы 
әлдебір себеппен (мотивпен) тұрақты тіркестердің немесе 
мақал-мәтелдердің құрамындағы сөздерді өзгертіп пайдалануы 
мүмкін. Бұл амалға апаратын себептер әртүрлі. Бірі – дыбыстар 
үнділігін (әуезділігін) көздеу, яғни аллитерациялы, ассонансты 
құрылым түзу. Осы себептен болу керек, О.Бөкеев тасы тауға 
домалаған жігіттің Құдаймен жұмысы қанша? деген сөйлем 
ұсынады. Фразаның қалыпты түрі: тасы өрге домалаған бо-
луы керек. Мұнда жазушы т-т-д (тасы-тауға-домалаған) ды-
быстарынан басталатын аллитерациялық қатар түзу үшін өрге 
сөзін тауға деген мағынасы жуық сөзбен алмастырған.
Халық тілінде, оның әдеби түрінде қалыптасқан тіркестер 
сөздердің өзара іштей семантикалық жымдасуы арқылы неме-
се аллитерациялық-ассонанстық әуезділік жолымен я болма-
са ғасырлар бойы солайша қалыптасқан дағдысымен тұрақты 
болып келеді. Сондықтан олардың құрамын себепсіз өзгерту 
әрдайым орынды да, сәтті де бола бермейді. Мысалы, өтірікті 

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: