Р87 Ғылыми-практикалық конференция материалдарының электрондық жинағы. Алматы: «Өрлеу» баұо ақФ Қр ббжқбари, 2018. 380 б

324 
 
2. Ел аузынан. - Алматы, 1989. 
3. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы/Қазақстан мұғалімі. 5 ақпан,1993. 
 
ОҚУШЫЛАРДА РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ  
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ  
 
Өтеулі Гүлжазира Күреңбайқызы 
Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы  
Қарабұлақ ОМ бастауыш сынып мұғалімі 
 
Рухани-адамгершілік  тәрбиесі  –  өзіндік  сананы  дамытуға  жағдай 
жасауды,  жеке  тұлғаның  әдеп  ұстанымын,  оның  қоғам  өмірінің  нормалары 
мен  дәстүрлерімен  келістірілетін  моральдік  қасиеттерін  және  бағдарларын 
қалыптастыруды болжайды. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу, 
болашағына  жол  сілтеу  –  бүгінгі  қажетті,  кезек  күттірмес  мәселе.  Әсірсе, 
мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны осы 
жастағы балалардың ерекшеліктеріне сай келуі тиіс.  
Рухани-адамгершілік қасиетін қалыптастыру отбасынан басталып, орта 
балабақша  мен  мектеп  табалдырығында  жалғасын  табады.  Жаңа  кезеңдегі 
білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-рухани тәрбие беру. 
Құнды  қасиеттерге  ие  болу,  рухани  бай  адамды  қалыптастыру  оның  туған 
кезінен  басталуы  керек.  Халықта  «Ағаш  түзу  өсу  үшін  оған  көшет  кезінде 
көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер 
айтылмаған.  Сондықтан  баланың  бойына  жастайынан  ізгілік,  мейірімділік, 
қайырымдылық,  яғни  адамгершілік  құнды  қасиеттерді  сіңіріп,  өз-өзіне 
сенімділікті  тәрбиелеуде  отбасы  мен  педагогтар  шешуші  рөл  атқарады. 
Рухани-адамгершілік тәрбие  екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, 
ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- 
тәрбиеленушілердің  белсенділігін  қамтитын  қылықтарынан,  сезімдері  мен 
қарым-  қатынастарынан  көрінеді.  Сондықтан  белгілі  бір  мазмұнды  іске 
асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі әдістерін пайдалана отырып, педагог 
істелген  жұмыстардың  нәтижелерін,  тәрбиелеушілерінің  жетіктістерін  зер 
салып талдау керек. 
Рухани-адамгершіліктің  мәні  –  адам  еңбегіне  құрметпен  қарау, 
шығармашылық  күші  мен  мүмкіншілігін  дамытудағы  рөлінен  көрінеді. 
Рухани-адамгершілік мәдениеті жалпы адамгершілік тұрғысынан алғанда, ол 
адамның жемісті іс-әрекеті болып табылады. Рухани-адамгершілік қасиеттер 
адамдардың  еңбек  мәдениетінде,  қоғамдық  мәдениеттің  көркем  және 
эстетикалық,  ғылыми  және  білім  беру  компоненттерін  өзара  байланысын, 
қоғамдық  қатынастағы  мәдениетін,  рухани-адамгершілік  көзқарасын 
қалыптастырады.  Тәрбиелі  мінез  адам  бойында  ибалық  қасиеттердің  бар 
екендігін 
көрсетеді. 
Рухани 
дүниесі 
бай, 
қажеттіліктері 
мен 
қызығушылықтары,  талғамы,  ой-өрісі  кең  адамдарды  толық  мінезді  адам 
дейміз.  Мінездің  тұрақтылығы  адамның  адамгершілік  түсініктерінен 

325 
 
туындайды.  Рухани  адамгершілік  тәрбиесінде  тәрбиеші  оқу  шебері  тұлға 
ретінде тани біліп қана қоймай, үш кезеңді ескеруі, оның дамуын көре білуі 
қажет.  
-  бұрынғысы;  
-  қазіргісі; 
-  болашағы. 
Рухани  адамгершілік  тәрбиедегі  педагогикалық  шарттардың  бірі  – 
кешенділік.  Яғни,  педагогикалық  үрдісте  оқушының  дүниетанымымен, 
мінез-  құлқының  бағалы  негіздерімен,  оқуға,  еңбекке,  табиғатқа,  өз-өзіне, 
басқа  адамдарға  қатынасымен  байланысты  жүргізілетін  рухани  тәрбиелік 
шарт.  
Рухани  адамгершілік  тәрбиенің  тағы  бір  шарты,  оқу-тәрбие 
жұмыстарының өмірімен тығыз байланыста жүргізілуі. Балаларды ұжымдық 
ортада  өзін-өзі  ұстауына  қатысты  педагогикалық  үрдістегі  адамгершілік 
тәрбиесінің  орны  ерекше.    Рухани  адамгершілік  тәрбиенің  тағы  бір  шарты 
балалардың  шығармашылық  қабілетін  дамыту  болып  табылады.    Рухани 
адамгершілік 
тәрбиесінде 
алдымен 
баланы 
тек 
жақсылыққа 
– 
қайырымдылық,  мейірімділік,  ізгілікке  тәрбиелеп,  соны  мақсат  тұтса, 
ұстаздық,  ата-ананың  да  болашағы  зор  болмақ.  Мұғалім  мен  ата-ананың 
беделін 
орынды 
пайдалануды 
да 
шарт 
ретінде 
қарастырамыз. 
Жасөспірімдерді  рухани  адамгершілік  қасиеттерге  тәрбиелеу  адамдармен 
достық,  мейірімділік,  басқаны  түсіну,  біреулердің  қайғысы  мен  қуанышына 
ортақтасу,  өзгелердің  мінез-құлқы  мен  пікіріне  төзімділік  таныту  кезінде 
жетіле түседі.  
Қазіргі  уақыттағы  оқушыларды  тәрбиелеу  ісінде  олардың  ішкі  жан 
дүниесі  мен  рухани  әлемін  тану,  дамыту,  жетілдіруге  арналған  бірнеше  іс-
шаралар жүзеге асуда. Халықтық дәстүр, рухани мәдениет  негізінде баланы 
рухани  адамгершілік  тәрбиесін  дұрыс  жолға  қою  міндеттерін  жүзеге  асыру 
басты мақсат болатыны белгілі. Осы жылдары одақ көлемінде В.В.Давыдов, 
Ш.Амонашивили,  В.Ф.Шаталов,  И.Т.Волков  т.б.  ғалымдардың  зерттеулері 
нәтижесінде  оқушыны  жан-жақты,  дамытып,  оның  белсенділігін  арттыруды 
көздеген  оқыту  технологиялары  дүниеге  келді.  Е.Н.Ильиннің  «Оқушының 
рухани  дүниесі  мұғалім  үшін  негізгі  зерттеу  нысаны  болып  табылады»,- 
деген  пікірі  оқушының  рухани  адамгершілігін  ынтымақтастықта  дамыта 
оқытуды  көздегенін  байқатады.  Мұндай  озық  педагогикалық  тәжірибелер 
оқушылардың рухани-адамгершілігін дамыту мақсатында қазіргі кезде біздің 
оқу  тәрбиесі  үрдісінде  кеңінен  қолданылуда.  Демек,  рухани  адамгершілік 
тәрбиесіндегі басты мәселе – баланы құрметтеу. Өзінің оқушысын өз бетінше 
білім мен тәрбие алуға үйретпеген мұғалім қазіргі түпкі нәтижеге қол жеткізе 
алмайтыны  белгілі.  Бала  ықпал  ету  объектісі  емес,  ынтымақтаса  қызмет 
ететін  тұлғаға  айналуы  керек.  Сондықтан  мұғалімге  мынадай  қызметтер 
қажет:  жылылық,  түсінгіштік,  сезімталдық,  кең  ойлай  алу,  шабыттандыра 
алу, 
шығармашылық 
ізденіс. 
Сыныптағы 
рухани 
адамгершілік, 
психологиялық ахуал – бала үшін адамдар мен қатынастық алғашқы мектебі 

326 
 
нақ  осы  өз  сыныбында  баланың  мейрімділікке  және  зұлымдыққа,  тәртіпке 
материалдық  және  рухани  құндылықтарға  деген  көз  қарасы  қалыптасады. 
Сонымен  қатар  махаббат  сезімін,  достықты,  жауапкершілік  пен  шындықты 
түсінеді,  яғни  мектептердегі  тәрбие  өсіп  келе  жатқан  балалардың  барлық, 
өмірлік іс-әрекетіне ықпалын тигізеді.  
Рухани  тәрбиесі  дұрыс  жастар  әрқашан  жақсы  қасиеттерді  бойына 
сіңіріп,  өз  идеяларына  ұқсауға  ұмтылады.  Таңдаған  болашақ  мамандығына 
лайықты  мінез-құлық  қалыптастырғысы  келеді.  Кейбір  оқушылар  алғашқы 
кездескен қиындықта-ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған ісін аяқсыз 
қалдырады. Оқушының жақсы қасиетке ұмтылған ниетін мұғалімдер кезінде 
біліп, қиын психологиялық  сәттерден байқап,  оған  қолдау  көрсетіп отырған 
болса мектептерде қайшылық жағдайлар кездеспейді. Оқушыларды ибалыққа 
баулып,  мейрімділік,  қайрымдылылық,  кішіпейілділілік,  қамқорлық,  ізгілік 
және  адамгершілік  сияқты  қасиеттерді  бойларына  сіңіру  әрбір  мұғалімнің 
және  мектептің  басты  парызы.  Оқушылардың  рухани-адамгершілік  жеке 
басының даралық ерекшеліктеріне мінез-құлық көрсеткіштігі жатады. Мінез 
ол  адамның  өзіндік  бағыт-бағдардың,  жан  дүниесінің  ерекшіліктерінің 
тұрлаулы  белгісі.  Дана  ақын,  рухани  адамгершілік  қасиеттерін  талдап 
жеткізген халықтың ырысы. «Құтты біліктің» негізін қалаушы Ж. Баласағұн 
адамның мінез-құлқы мен оның қоғамдағы орнына ерекше тоқталады.  
Адам дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи да  жақсы сөз бен жақсы 
ісін  қалдырып  отыруы  қажет.  Ол  үшін  әр  кез  жаман  қылықтан  сақтанып, 
адалдықпен  жүріп-тұруы  тиіс  деген  ойлары  жақсы  мәлім.  Ендеше, 
оқушыларды  рухани-адамгершілік  тәрбиесі  арқылы  толыққанды  жетілген 
азамат етіп тәрбиелеу-қоғамымыздың басты мақсаты.  
Қазақстан  –  тәуелсіз  мемлекет.  Тәуелсіз  елді  өркенниетті  әлемге 
танытатын,  елдер  қатарына  терезесін  тең  ететін  күш  –  білім  мен  білімді 
ұрпақ.  Білімді  ұрпақ  –  егеменді  елдің  берік  тірегі,  себебі  мемлекеттің 
болашағы  білімді  де  саналы  жас  ұрпақтың  жеке  басының  қалыптасып 
дамуымен  тікелей  байланысты.  Біз  білімді  ұрпақтың,  рухани  жан-дүниесі 
бай, біліктілігі жоғары, талап-талғамы терең болуын, салауатты өмір салтын 
дұрыс  қалыптастыруын  қалаймыз.  Жаңа  ғасырға  аяқ  басып  отырған 
заманымызда  қоғам  мүддесіне  лайықты,  жан-жақты  жетілген,  басында 
ұлттық  сана-сезім  қалыптасқан  ертеңгі  қоғам  иелері  боларлық  азамат 
тәрбиелеп  өсіру  әрбір  отбасының,  мектептің,  жоғарғы  оқу  орындарының, 
ортаның, ұжымның барша жұртшылықтың міндеті.    
Ұлттық  және  жалпы  адамзаттық  құндылықтар,  жеке  адамның  рухани 
және  күш-қуат  мүмкіндіктерін  дамыту,  адамгершілік  пен  салауатты  өмір 
салтын берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау 
арқылы  ой-өрісін  байыту.  Белсенді  азаматтық  ұстанымы  бар  жеке  адамды 
тәрбиелеу  мектептің  оқу-тәрбие  үдерісінде  алдына  мақсат  қоя  отырып 
жүргізілген іс-шаралар негізгі  орын алады.  
Жекелей-тұлғалық  педагогикалық  құндылықтар  жүйесіне  төмендегі 
құндылық бағыттарын ұсынады: 

327 
 
-  құндылықтар,  оқушыны  әлеуметтік  және  кәсіби  ортада  тұлға  ретінде 
қабылдауы; 
-  құндылықтар,  тұлғаның талаптарының, көзқарастарының сәйкес келуі 
(қарым-қатынаста, құрбыларымен іс-әрекеттерінің сәйкес келуі, рухани 
құндылықтармен алмасуы); 
-  құндылықтар, 
тұлғаның  шығармашылық  ерекшелігін  дамытуға 
бейімдеу  (әлемдік  мәдениетті  менгеруі,  сүйікті  ісімен  айналысуы, 
үнемі жетілуіне ықпалы); 
-  құндылықтар,  тұлғаның  бойындағы  ерекшеліктер  іс-әрекет  барысында 
іске асуы (шығармашылық); 
-  құндылықтар, қоғамнан өз орнын таба білуі. 
Жоғарыдағы  құндылықтар  жүйесі  өзара  бір-бірімен  бірлікте  іске  асса 
тұлғаның  бойындағы  құндылықтар  қалыптасады  деген  тұжырым  жасайды. 
Олар  тұлғаның  толыққанды  білім  алуының  өзін  жалпыадамзаттық 
құндылықтарға  жатқызады.  Білім  беру  жүйесінің  мәдени-ізгілендіру 
функциясына бірінші, рухани құндылығын, рухани дамуын қалыптастыруды 
ұсынады.  Тұлға  өмірде  кездесетін  өмірлік  кедергілерді  жеңе  білуі,  екінші, 
моральдық  жауапкершілік;  үшінші,  тұлға  ретінде  өзін-өзі  іске  асыруы; 
төртінші,  тұлғаның  рухани  адамгершілік  құндылықтарының  қалыптасуы, 
бесінші,    рухани  құндылықтарды  аша  білуі  және  шығармашылық  тұлға 
ретінде өзін-өзі іске асыруы. 
Рухани  –  адамгершілік  құндылықтар  мәселесін  зерттеуші  ғалым  Ш. 
Майғаранова  “Құндылықтар  –  тәрбие  мен  оқытудағы  адамгершілікке  
бағытталған  идеалдар.  Оларға  шындық,  қайырымдылық,  тұлға,  пайда, 
бостандық,  махаббат,  шығармашылық,  т.б.  жатады.  Құндылықтар  – 
идеалдарды қабылдау немесе қабылдау сезімі арқылы айқындалып, ақыл-ой 
сана  арқылы  қабылданды.  Құндылықтар  құрметтеу,  қошаметтеу,  қабылдау 
тәрізді  ұмтылысты  білдіреді.  Құндылықтар  –  сезім  мен  ақыл-ойдың 
ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді. 
      Білім  берудегі  құндылық  бағдар  сезім  мен  ақыл-ойға  тең  дәрежеде 
сүйенуі қажет. Осы тепе-теңдіктің болмауынан білім жүйесінде сыңаржақты 
педагогикалық  көзқарастар  орын  алып  келгені  белгілі.  Сондықтан  да, 
мектептерде құндылық – бағдарлы тәрбие үлгісін ұстанып, оны өмірге ендіру 
көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады, -деп атап көрсетеді.   
Оқушылардың 
бойында 
рухани-адамгершілік 
құндылықтарды 
қалыптастыруда  олардың  жеке  бас  және  жас  ерекшелігіне  байланысты 
тұлғаның  тәрбиелілігін  білімге,  қоршаған  әлеуметтік  ортаға,  табиғатқа, 
еңбекке, өзіне деген қатынасы оның іс-әрекеті, мінез-құлқы, қарым-қатынасы 
арқылы айқындалады. 
Рухани-адамгершілік  тәрбиені  ұйымдастыру  барысында    төмендегі  іс-
әрекеттер атқарылды: 
-  қоғамдағы 
жаңа  әлеуметтік  экономикалық  және  мектептегі 
әлеуметтік  ортаның  ерекшеліктерін  ескере  отырып  рухани-
адамгершілік тәрбие берудің жалпымектептік бағдарламасы жасалды; 

328 
 
-  пән 
сабақтарды, 
сабақтан 
тыс 
уақыттаға 
іс-шараларды 
ұйымдастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар дайындалды; 
-  оқушылардың білімдік және тәрбиелік деңгейлерін анықталды; 
-  мақсатты  нақты  айқындауға  байланысты  тәрбие  беруге  байланысты 
формалар мен әдістерді таңдау және практикаға ендірілді; 
-  зерттеудің  аралық  және  қорытынды  нәтижелелерін  айқындауға 
байланысты бақылау срездерін жүргізілді; 
-  негізделген 
және  нақтыланған  әдістемелік  ұсыныстарды  іс-
тәжірибеге енгізілді. 
Оқушылардың  пән  сабақтарында  меңгерген  білімдерін,  үлгі-өнегелерін 
сыныптан  тыс  жүргізілетін  жұмыстарда  пайдалану  қоғамдық  еңбекпен 
айналысуға, ой-өрістерінің кеңеюіне үлкен ықпалын тигізе отырып, рухани-
адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға мүмкіндік береді. 
Адамгершілік  –  адамның  өзіне  тән    жеке  тәртібін  реттейтін, 
сүйіспеншілік,  адалдық,  шындық,  әділдік,  еңбексүйгіштік,  ұжымшылдық 
сынды  адамгершілік  категорияларды,  адамгершілік  нормаларды,  сапаларды 
біріктіретін тұлғалық сипаттама. Адамгершілік норма  – тұлғаның қоғаммен, 
табиғатпен,  қоршаған  әлеуметтік  ортамен  қарым-қатынастағы    іс-әрекеті 
болып табылады. 
 

жүктеу/скачать 3.87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: