Реферат тақырыбы: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан Орындаған: ПиАп-21-1к топ студенті Аты-жөні: Асылбекова А. Б

Соғыс-адам баласы үшін ең үрейлі, ең қорқынышты сөз.Өйткені, соғыс атаулы адамзатты қырып-жоюға бағышталған.Адам адам болғалы осылай. Талай рет үстемдік, байлық үшін адам қаны суша аққан. Арыға бармай-ақ, 50 миллионнан астам өмірді жалмаған соңғы соғысты алайық. Кімге қажет болып, не мақсатты көздеп еді сол соғыс? Әдетте, соғысты әділетіздік, жауыздық, қанішерлік бастайды ғой. Ол сонысымен лағынетті. Қарапайым халыққа қасірет туғызған, қарғыс арқалаған соғыс ешқашан жеңбек емес. Сонымен, аталмыш тақырыбымызды яғни, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі мәселесін қорытындылай келе, біздер бұл ә мәселенің бүгінгі тарих ғылымы мен ұрпақтар бойында патриоттық сезімді қалыптастыруға үлкен маңызға ие тақырып екеніне көз жеткіздік. Олай дейтінімізге себепші болатын, ең алдымен бұл тақырыбымыздың Отандық тарихнамада жеткілікті талданбағандығы. Әрине, тәуеліздікке қол жеткізгеннен кейін тарихшыларымыз осы тақырып көлемінде біраз жұмыс жасағанын жасыра алмаймыз. Алайда, қаншама қазақ отбасылары, Отандық жұмысшыларды қиындыққа тап қылдырған және қаншама миллиондаған адам өмірін қиған Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің еңбегін бағалау үшін бұл аздық етеді. Аталған мәселені реферат барысында барынша ашып көрсетуге тырыстым. Қарастырып отырған кезеңде қазақ әйелдері Отан үшін, жеңіс үшін, отбасы үшін тек аянбай еңбек етіп қана қоймады, әрине олар бала тәрбиесіне де жете мән бергені анық.

Соғыс жылдарындағы бұл балалардың бойларына аянбай еңбек етіп жүрген қазақ әйелдері балаларының ұлтжандылық сезімін басым қылып,Отаншылдық рухтағы, елгезектік әдетіне айналдырған өскелең ұрпақ тәрбиелеп шығарды. Ал, қазіргі таңда осындай мазмұндағы көптеген тақырыптарымызды жастарымыз бойына сіңдіре білсек, ұтылмасымыз анық. Бұдан, келіп жасайтын қорытындымыз қарастырып отырған тақырыбымыздың тек тарихи маңыздылығымен қатар, ұлттық тәрбие тұрғысынан алсақ та өзекті. Бұл жағдай реферат барысында барынша ашылды деген ойдамын.

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы « ел басына күн туған» шақта Қызыл Әскер құрамына алынған жігіттеріміздің орнын басқан қазақ әйелдері майдан қажеттілігін өтеу үшін мүмкін болған жерлердегі мамандықтарды игеріп, майдан мүддесіне қызмет етті. Реферат барысында көрсеткеніміздей осындай бір сала ауыл шаруашылығы болды. Әрбір мемлекеттің экономикалық тірегі әрине, ауыл шаруашылығы болып табылады. Сол тұстағы Семей облысының әйелдері жолдаған үндеуді басшылыққа алған қазақ әйелдері түрлі мамандықтарды игеруіне тура келді. Бұл үндеуде былай делінген еді: «Біздер

11

әйелдер үшін ешбір мамандық қазіргі таңда жұмбақ емес. Біздің қолымыздан келмейтін іс аз. Жеңіс үшін жан аямалық». Міне, осындай үндеулерден кейін қазақ әйелдері тракторшы, комбайнер, механизатор және тағы да басқа ауыл шаруашылығына керекті мамандықтарды игерді. Ал, сол қазақ әйелдерінің Жеңіс үшін қосқан үлесі телегей теңіз. Сөзіміз дәлелді болы үшін, бұл аталған мәселелер жоғарыда көрсетілгенін ескертемін.

«Біздің жасап шыққан снарядтарымыз, немістердің жеңілуін тездетсін» деп ұрандаған қазақ әйелдерінің ауыр өндіріс-салаларында еңбегі орасан зор болды.Себебі,реферат барысында көрсеткенімдей өндіріс орындарына өз еркімен бірнеше сағатсыз шықпай еңбек еткен қазақ әйелдері Отандық, тіпті әлемдік рекордтарды жаңартып отырды. Сол кездегі Қарағанды көмір шахтасы, Шымкент қорғасын зауыты, Жезқазған мыс-кен зауыты,Балқаш полиметалл өндіріс орындары өз тарихтарындағы бұрын соңды болмаған жетістіктерге қол жеткізді.

Көмір өндіру ісі Ұлы Отан соғысы жылдарында қиындықтарды жеңе отырып, соғыс жағдайында жақсы нәтижелерге жетті. Себебі, сол тұста майдан қажеттілігін өтей отырып, Одақ көлеміндегі өнімнің үштен екісін қазынаға төкті. Әрине, қазақ әйелдерінің бұл істе жанқиярлық еңбегі жатыр.

Машина жасау зауыттарында қазақ әйелдері аянып қалмады. Себебі, реферат барысында көрсеткеніміздей майдан қажеттілігін өтеу үшін түрлі бұйымдарын жасап, жіберіп отырды.

Аталмыш шаралардың барлығы сол тұстағы үкімет тарапынан жүргізілген социалисттік жарыстар нәтижесінде жетістікке жеткен десек те болады. Себебі, жоғарыда атап өткен барлық салаларда мұндай жарыстар кең етек алғаны белгілі. Әрине, бұл ғылыми жұмыс болғандықтан біз мәселені әр қырынан қарауға тырысамыз. Шынымен, жоғарыдағы көрсеткіштер көңіл құптарлық болғанымен, осының кері жақтары болғандығы белгілі. Бұл тұста айта кететін жағдай, негізінен қазақ әйелдерінің еңбек құлшынысын тежеген, аштық мәселесі кең етек жайып, ауылды және қалалы жерлерде де аштан қырылу үрдісі орын алғандығы шындық. Сол тұста, әйелдермен қатар жасөспірімдер еңбегі заңдастырылып, әлі де болса, ойыннан шыға алмаған оларды түрлі шаралармен жазалау үрдісі орын алды. Отбасы асыраушысынан айрылған қазақ әйелдері осындай қиын жағдайда өздері отбасының

12

Асыраушысына айналды. Әрине, колхоздың аздап берген бидайына балаларын қанағаттандыра алмасын біліп, еріксіз Ұрлық жасауына тура келді. Міне, осы үшін социалисттік қазынаны тонаушы немесе ұры деген айдар тағылып қудаланғаны белгілі. Соғыстан ерлері қайтпаған қазақ әйелдері сол кездегі жесірлер санын көбейтіп, ұлт алдындағы тағы бір күрделі мәселенің басын тұтатты. Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейінгі уақытта шыққан мына бір қазақ өлеңі осының дәлелі:

Қанша үйде сөніп қалды оттар.

Көрдің бе ұлын ананың,

Соғыстан қайтқан солдаттар...

Осындай, келтірілген мәселелер Ұлы Жеңіске қол жеткізгеннен кейін көп айтыла бермеді. Мұндай тоқтамға келуімізге себеп болып отырған, реферат барысында Кеңес Үкіметі тұсындағы аталмыш мәселеге қалам тартқан авторлардың еңбегінде бұл мәселе көп айтыла бермеді. Яғни, сол тұстағы жағдайдың барлығының жақсы болған дегенге сай жазуға тырысқан. Алайда тәуелсіз ел контексінде жазылған бүгінгі ғылыми жұмыстар жағдайдың мүлде басқаша болғандығын дәлелдейді.

Қазіргі таңдағы тарих жазуда қоғамымыздағы қатаң идеологияның болмай, ғылымға еркінділіктің берілуі жағдайында бұл мәселе әлі де болса жазылуы тиіс. Рас, жазылып жатқан дүние жоқ емес.Алайда, ізденіс әлі де қажет.

Ұлы Отан соғысы — бұл ұлы трагедия, қасырет, өлім, елді қыру, жою. Фашисттердің айуандығында шек болмады. Қазақстан қиян-кескі ұрыстар жүріп жатқан жерлерден алыс болғанымен, қазақстандықтар өзінің тылдағы женкешті еңбегімен жауды жеңуге өз үлесін қосты Соғыстағы жеңіс — бұл қазақстандықтардың тылдағы еңбегінің де жеңісі. Бір мақсатқа жұмылған жұмысшылар мен шаруалар, интеллигенция, ерлер мен әйелдер, коммунистер мен комсомолдар ортақ екпінмен бұған дейін тарих білмеген ерліктер жасады.

Совет халқының гитлерлік ордамен жүргізген Ұлы Отан соғысы — бұған дейін біздің ғаламшарды дүр сілкіндірген соғыстардан да жойқын болды. Өз Отанын қорғаған совет халқы бүкіл әлем таң қалған керемет ауызбіршіліктің, ерліктің үлгісін көрсетті. Ұмытылмас мамыр айында М. Егоровтың, М. Кантарияның, Е Қошқарбаевтың Рейхстагқа қызыл ту тігуі — адамзат тағдырын айқындаған Ұлы Жеңістің келгенін білдірді. Ұлы Отан соғысында

13

тарих білмеген ерлік көрсетіп, жеңіске ең көп үлес қосқан совет халқы болды. 1941 жылы 22 маусымда фашистік Германия Кеңес Одағына тұтқиылдан шабуыл жасады. 1939 жылы 1 қыркүйекте гитлершілер Польшаға басып кіріп, бұл кезде Екінші дүние жүзілік соғыс әлемнің көптеген елдерінде лаулап тұрған. Бүкіл Еуропа фашистердің езгісінің астында болды. КСРО басқыншылармен қанқұйлы соғысқа кіруге мәжбүр болды. Осылайша, гитлершіл Германияға және оның сателлиттеріне қарсы Ұлы Отан соғысы басталды. Совет халқы өз Отанын, бостандығы мен намысын қорғау үшін қолына қару алып, әділ іс үшін күресті. Ұлы Жеңіске жеткенімізге қаншама жылдар өтсе де, біз әлі күнге дейін Отан соғысы майданында қаза тапқандарды еске алып, олардың алдында басымызды иеміз. Сіздердің ерліктеріңіз біздің жүректерімізде мәңгі сақталады және фашизмді жеңген батырлардың өшпес даңқы да мәңгі жарқырап тұрады. Біз Жеңіс Күнін аға ұрпақтың өз Отанына деген риясыз сүйіспеншілігі және жастарды шынайы ерлік пен патриотизм рухында тәрбиел еудің үлгісі болғанын ешқашан ұмытпаймыз және үнемі ол күнді атап өтіп тұрамыз. Өйткені Екінші дүниежүзілік соғыс — адамзат тарихындағы ең трагедиялық беттердің бірі. Фашистік Германия біздің елге шабуыл жасағаннан кейін Кеңес Одағының халқы үшін Ұлы Отан соғысы басталды, себебі өз Отанын қорғауға тек Армия емес, бүкіл совет халқы тұрды. Оның дәлелі ретінде кеңес халқының теңдессіз ерлігін атап өту керек. Мысалы, Брест бекінісі гарнизонында 30-дан астам ұлттың өкілдері соғысты. Біздің гарнизонның саны көп емес құрылымдары — немістердің танктермен, артиллериямен және авиациямен күшейтілген 45-ші жаяу әскер дивизиясына 28 күн бойы тойтарыс берді. Ұлы Отан соғысында ең ауыр сындардың бірі Ленинград қаласының үлесіне тиді. Нева өзенінің бойындағы «өмір жолы» саналатын ұлтарақтай жер үшін, Синявинский сазы мен Ораниенбаум плацдарм үшін ленинградтықтармен бірге полтовалықтар мен киевтіктер, псковтықтар мен рязаньдықтар, новгородтықтар мен мәскеуліктер және бакуліктер мен алматылықтар иық тірестіре соғысты. Соғыстың сұрапыл күндері мен түндерінде әрбір жауынгер өз тағдыры мен Отан тағдыры бір екенін терең сезінді. Олар қай жерде жаумен соғысып жүргеніне қарамастан, бәрі — өзін, өз отбасын, атамекенін, Отанын қорғап жүргендерін білді.

14

Нұрмағамбетов және полковник Бауыржан Момышұлы. Ұрпақ сабақтастығы барлық халықтарға тән. Аға буынның қаһармандық дәстүрі жалғаса бермек. Тарихсыз — бүгін де болмайды және болашақ та жоқ. Айта берді, оншақты жылдардан кейін соғыс — өзі туралы еске салып отырады. Псков қаласының түбінде әйгілі Бородин даласында павлодарлық Павел Дубовой — панфиловшы батырлар жасаған ерлікті қайталаған еді. Жаудың басым түсетін күшімен айқасқа кіріскен бөлімше жаппай қаһармандық танытып толығымен қаза тапса да, жауды өткізбеді. Барлық жауынгерлерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Тек қаза тапқан командирдің отбасына Батыр жұлдызы табыс етілген жоқ. Осы қателікті түзету үшін өлкелік мұражай Ресей Президенті Владимир Путинге: батырдың еңбегін бағалап, әділеттікті қалпына келтіруді сұрап хат жолдаған. Сондықтан «Ешкім ұмыт қалмайды, ештеңе ұмытылмайды» деген ұран ұлты мен діни сеніміне қарамастан қазақстандықтар үшін әлі күнге дейін күшін жойған жоқ. Біз де тебірене отырып, Отан соғысы даласында қаза талқандарды еске алып, оларға бас иеміз. Сіздердің ерліктеріңіз — біздің жүректерімізде және фашизмді жеңген батырлардың өшпес даңқы мәңгі жарқырап тұрады. Өлеңде: «Сол кезде ғана біз жараларымыз бен жоғалтқан жолдастарымызды санай бастадық…» дегендей, Лермонтовтың батырлары оны Бородин шайқасынан соң, оқ-дәрі иісі мүңкіп тұрған далада бірден істесе, Ұлы Отан соғысының жауынгерлі сызды жерлерде қанша жолдастарын қалдырғанын соңғы жылдарға дейін білмей келді. Соғыс аяқтала салысымен И.В. Сталин біздің жоғалтқан шығынымызды 7 миллион деген болатын. Кейіннен Н.С. Хрущев ол санды түзетіп, «20 миллионнан астам» деді. Ал М.С. Горбачевтің «қайта құруы» мен «жариялық» жылдарында 27 миллион саны айтыла бастады. Алайда зерттеушілер «одан да көп» деген болжам айтып жүр.

15

Құжаттарға сүйенсек, Советтер еліне қарсы соғысқа дайындалған үшінші рейхтің басшылары алдарына жан түршігерлік осындай міндет қойғанына көзіміз жетеді: біздің елдің халықтарын отпен және қарумен бағындырып, мемлекеттік дербестікті, ұлттық мәдениетті, ерекшелікгі жойып, ондаған миллион совет адамдарының көзін жойып, тірі қалғанарын құқықсыз құлдар, арзан жұмыс күші ретінде пайдаланғысы келген. Осы мақсатқа жету жолын жеңілдету үшін жау антисоветтік және антиорыстық насихатқа ерекше көңіл бөліп, совет халықтарының арасында өзара соғыс тұтандырғысы келді. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен-ақ Қызыл Армия үшін офицерлік кадрларды күрт көбейту қажет екені бірден сезілді. Фашистік Германия тұтқиылдан ашқан қатыгез соғысқа офицер кадрларды әзірлеуде Қазақстан маңызды рөл ойнады. Соғыс басталар алдында Қазақстанда тек 1940 жылы негізі қаланған Алматы атқыш-пулеметшілер училищесі ғана болды. 1941 жылы училище армияға 2429 жас офицерлерді дайындап, 5 рет түлектерді оқытып шығарды. 1942 жылы 2869 офицер оқытылды, 1943 жылы — 154, 1944 жылы — 88 офицер дайындалды. Барлығы бұл училищені 6333 жас түлек бітірді. Майданға жақын аудандарда орналасқан бірқатар әскери академиялар мен училищелерді Қазақстанға көшіруге байланысты елдегі әскери оқу орындары жүйесі елеулі түрде кеңейтіліп, кадрларды дайындау ауқымы да көп артты. Әскери оқу орындары әрекеттегі армияға командирлер мен басқа да кадрларды даярлау үшін барлық шараларды қабылдады. Осылайша, 1941 жылғы қыстың басында ұшқыштарды әзірлейтін Селищенский, Серпуховский және Сталинград әскери училищелері мен авиамеханиктердің әскери мектептері Қазақстанға көшірілді:

— 10 тамызда Петропавловскіге Селищенский (Новгород облысы) авиамеханиктер әскери мектебінің курсанттары мен командирлік-оқытушы құрамы келіп жетті. Бұл оқу орны 1941-1944 жылдары 2400 авиамеханик пен 400 мотористі дайындап шығарды;

—   26 қазанда Серпухов авиамеханиктер әскери мектебі Қызылордаға көшірілді. Соғыс жылдарында ол 4097 авиамаман даярлады, оның ішінде 49 истребитель-ұшқыштарды, 3937 авиамеханикті және 111 авиамотористі әзірледі;

— 1941 жылдың 6 қарашасында Сталинград ұшқыштар әскери училищесі Қостанайға эвакуациаланды және соғыс аяқталғанша мұнда 2444 истребитель-ұшқыштар дайындалды.

16

1942 жылдың ақпанынан 1943 жылдың сәуір айына дейін Гурьевте (қазір Атырау қаласы) әскери-жаяу училище жұмыс істеді. 1942 жылдың желтоқсанында ол алғашқы лейтенанттарды шығарды. Қазақстанға немістер басып алған территориялардан да бірнеше әскери училищелер көшірілді. Тамбовтағы Кеңес Одағының Маршалы Б.М. Шапошников атындағы Қызыл ту жаяу әскер училищесі 1941 жылдың күзінде Семей қаласында жұмыс істей бастады. 1943 жылдың маусымына дейін алдымен алты айлық, содан кейін бір жылдық бағдарлама бойынша 2725 жас офицер дайындалды. 1941 жылдың қарашасынан 1945 жылдың ақпанына дейін Талғарда Рязань артиллериялық училище орналасты. Бұл оқу орны 1943 жылдың наурызынан бастап 141 зеңбірекші офицерлерді даярлап шығарды. 1941 жылы наурыз айында Арал қаласына, құрамында 2 мың адам бар РККА-ның (Жұмысшы-шаруа Қызыл армиясы) Әскери-мал дәрігерлік академиясы көшіп келді. 1941 жылдың желтоқсанында академия алғашқы 36 адамды оқытып шығарды. Ал 1942 жылдың қаңтарында 173 әскери ветеринар оқу бітірді. Сол жылдың наурызында академия 89 тыңдаушыны оқуға қабылдады. Соғыс жылдары Қазақстанға көптеген әскери-оқу орындары көшіп келді: Жамбыл қаласына Баку жаяу әскер училищесі, Ақтөбеге Әскери әуе күштері мен Әскери-теңіз флотының мектептері, Алматыға — Одесса ұшқыштар авиамектебі, Жамбыл облысы Луговой станциясына Одесса бақылаушы ұшқыштарды оқытатын авиация мектебі көшірілді, ал Ленин орденді НКВД әскерінің 6-шы Воронеж және 16-шы Харьков арнайы авиамектептері, Камышинск танк училищесі, Ленинград әскери байланыс училищесі және Одесса жаяу әскер училищесі Орал қаласында орналасты.

17

Қазақстаннан тыс жерлерде құрылған кейбір дивизиялардың құрамында да қазақ ұлтының өкілдері аз болған жоқ. Мысалы, 1942 жылы Чкаловск облысында жасақталған 196-шы атқыштар дивизиясының қатардағы жауынгерлерінің 80 пайызы бірінші рет әскерге шақырылған қазақтардан тұрды, тек 20 пайызы орыстар мен басқа ұлт өкілдері болды. Сондай-ақ 1942 жылы наурыз айында тағы сол Чкаловск облысында құрылған 195-ші атқыштар дивизиясында жеке құрамның жартысынан көбі қазақтардан тұрды, бұл дегеніңіз, төрт мыңнан артық адам, ал екі мыңға жуығы татарлар болды. 100-ші жеке Қазақ атқыштар бригадасының тарихында Невель маңындағы шайқас — соңғы кезең еді, өйткені 1943 жылы 10 желтоқсанда оны 31-ші атқыштар бригадасымен бірге 1-ші атқыштар дивизиясына қосу туралы бұйрық түсті. Содан кейінгі шайқастарда көрсеткен ерліктері үшін дивизия құрметті «Брестская» атағына ие болып, Қызыл Ту орденімен марапатталды. Бұл құраманың қатарында бұрынғы 100-ші бригаданың жауынгерлері Белоруссия мен Польшаны азат етуте қатысты.

1945 жылы 9-мамырда олар Жеңісті Висмар портының жанында, жеңілген елдің жерінде қарсы алды. 100-ші Қазақ атқыштар бригадасымен қатар, 39-шы армияның сол қанаты құрамында 100-ші жеке Қазақ атқыштар бригадасы екі ай бойы Мишухово елді мекені ауданында жаумен айқасты. Бұдан әрі қарай 101 -ші бригада 39-шы армия құрамында Смоленск пен Витебск облыстарын азат етті. 1944 жылы шілде айының басында бұл бригада тарқатылып, оның жеке құрамы 1-ші Прибалтика майданының 47 -ші және 90-шы гвардиялық атқыштар дивизиясына берілді. Орта Азияның советтік республикалары мен Қазақстанда ұлттық құрамалардан бөлек басқа да көптеген бөлімдер мен құрамалар құрылды. Тек Қазақстанның өзінде 1941-1942 жылдары 12 интернационалды және жеке бригадалар құрылып, майданға жіберілді. 310, 314, 316, 8, 29, 38-ші интернационалды атқыштар дивизияларында қазақтар 35-тен 40 пайызға дейін болды. Бұл көрсеткіш — республика тұрғындары арасындағы қазақтардың үлесіне сәйкес келді. Соғыс жылдары Қазақстанда құрылған құрамалардың ішінен бес кавалерия және бір атқыштар дивизиясы, жеті атқыштар бригадасы құрлықтағы әскердің

18

құрылымы мен ұйымдық-штаттық құрамын жетілдіру және тәжірибе жинау мақсатымен басқа құрамалармен біріктірілді, соның арқасында олар өздеріне жүкгелген әскери міндеттерді орындады. 1941 жылдың қазан айынан бастап генерал Панфиловтың қолбасшылығындағы 316-шы атқыштар дивизиясы өз позициясын ұстап қана қалмай, қарқынды шабуылдарының арқасында фашистердің 2-ші танк, 29-шы моторлы, 11-ші және 110-шы жаяу әскер дивизияларын талқандады және 900 неміс солдаттары мен офицерлерінің көзін жойып, 80-нен астам танктер мен зеңбіректерін, минометтерін, басқа да көптеген қаруларын жойды. 1941 жылдың қазан айынан бастап генерал Панфиловтың қолбасшылығындағы 316-шы атқыштар дивизиясы өз позициясын ұстап қана қалмай, қарқынды шабуылдарының арқасында фашистердің 2-ші танк, 29-шы моторлы, 11-ші және 110-шы жаяу әскер дивизияларын талқандады және 900 неміс солдаттары мен офицерлерінің көзін жойып, 80-нен астам танктер мен зеңбіректерін, минометтерін, басқа да көптеген қаруларын жойды.

Жаутаңдап қарап дала тұр,

Көз жасын сүртіп жаңа бір.

Хабарсыз ұлын сұрауға,

Жолыңды тосып ана жүр.

Қанша үйдің ұрлап адамын,

Қанша үйде сөніп қалды оттар.

Көрдің бе ұлын ананың,

Соғыстан қайтқан солдаттар?

19