Инфляцияның Қазақстандағы ерекшіліктері

Қазақстандағы инфляция барлық ТМД елдері сияқты ел экономикасының мемелекеттік — монополиянған жүйеден нарықты қатынастарға өту кезіндегі өзгерістерге байланысты. КСРО ның халық шаруашылығындағы инфляция көптеген жылдар бойы мойындалған жоқ. Социализм жүйесінің экономикасы жағдайында инфляциясы болыуы мүмкін емес, ол тек капиталистік өндіріс тәсіліне тән деген үзілдік-кесілді тұжырымдар айтылды.

Қазақстандағы қазіргі инфляцияның себептерін нарыққа өтуге дейіңгі инфляцияның себептерін нарыққа өтуге дейінгі инфляцяның тудыратын факторлардан іздестіру керек. Олардың ең бастысы шаруашылықты басқарудың жоспарлы болу жүйесі.Ол шаруашылықтың шығынды механизімді қалыптастыруға, халық шаруашылығында материалды- ақшалық үйлесімсіздіктің тууына мүмкіндік жасап, экономиканың барлық салаларына зиян шекксіз. Әсіресе, ұлттық өнімді жинақтау қорына және түтыну қорына бөліп, соның негізінде инвестициялық саясат жүргізеді;

Құрал — жабдықтарды өндіру жэне тұтыну тауарларын өндіру салаларында; мемелекеттік баға белгілеу жүйесінде; мемелекеттік- бюджеттің кірісі мен шығынында;

Несиелік және қаржылық ресурстардын қалыптастыруда байқалды.

Қазіргі инфляцияның бір көрінісі тауар тапшылығы біздің экономикада ондаған жылдардан бері байқалуда оның түпкі себептері.

Біріншіден, КСРО -ның 20-жылдар аяғынан бастап бұрыңғы нарықтың құрылымдарды жоя бастауы;

Екіншіден, бүрынғы КСРО-ның экономикасында көп жылдар бойы үйлесізімдік қалыптасты, яғни бір жағынан тұтыну қүралдарын өндіретін салалар қарқынсыз жай дамыды .Ол салалар — ауыл шаруашылығы,тамақ жеңіл және басқа өнеркәсіп салалары. Статистика мәліметтері бойынша,

барлық өнеркәсіп өндірісінде А тобындағы салалардың үлесі 1928 ж-39,5% , 1940 ж-61%, 1960 ж-72,5% болды.

Үшіншіден, бүрынғы КСРО -ның ұлттық табысының жартысына жуығы жинақтау қорына кетсе, ал алдыңғы қатардағы өркендеген мемелекеттерде ол- 15-25 процент болды.

Төртіншіден, бүрынғы КСРО-ның ұлттық жиынтық өнімнің (¥ЖО-ның) 25-30 процнеті ғана тұтыну қорын қүраса, өркендеген елдерде ол көрсеткіш 60-65 процент болды . Жалақыда өте төмен, яғни ол ұлттық табыстың 1/3 бөлігін құрады, ал өркендеген капиталистік елдерде ол 2/3 бөлігі болды.

Сөйтіп біздің елде (бұрынғы КСРО-ның бір республикасы болғандықтан) инфляцияны тудыратын себептер көп жылдар бойы қалыптасты. Бірақ жоспарлы — әкімшілік экономика жағдайында ол басылыңқы сипатта өрбіді. Шындығында дерективалы баға белгілеу халықтың күнделікті қажет заттарының бағасын түрақты қалыпты қылып ұстауға мүмкіндік берді.

Көптеген тауарлар бағасын өндірістегі, сұраныс пен ұсыныстағы өзгерістерді есептемей тұрақты қалпына немесе төмен деңгейде ұстап түру кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының олардың құнымен салыстырғанда элдеқайда көп ауытқуына (деформация) әкеп соқтырды. Мемлекет жүйелі түрде көтерме, сатып алу бағаларын қайта қарап, ал бөлшек саудадағы бағасын өзгеріссіз төмен қалыпта қалдырды. Бүл бағалар еңбектің қажетті қоғамдық шығындары мен өнімнің сапасын, олардың тұтыныу қасиетін, оларға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көрсеткен жоқ, ал әлемдік деңгейден біраз ауытқыды.

Сөйтіп тауардың көтерме, сатылу бағасы мен бөлшек саудадағы бағалары арасындағы үйлесімсіздік жылдан-жылға тереңдей түсті. Оған мемлекеттік бюджеттен дотация (жәрдем қаржы) беріліп отырды. Бұл тауар өндірушілердің көтерме жэне дара бағаларды көтере белгілеуге деген ұмтылысын күшейтіп, соның әсерінен кейбір тауарлардың тапшылығына барлық өнеркәсіп өндірісінде А тобындағы салалардың үлесі 1928 ж-39,5% , 1940 ж-61%, 1960 ж-72,5% болды.

Үшіншіден, бұрынғы КСРО -ның ұлттық табысының жартысына жуығы жинақтау қорына кетсе, ал алдыңғы қатардағы өркендеген мемелекеттерде ол- 15-25 процент болды.

Төртіншіден, бүрынғы КСРО-ның ұлттық жиынтық өнімнің (¥ЖО-ның) 25-30 процнеті ғана тұтыну қорын құраса, өркендеген елдерде ол көрсеткіш 60-65 процент болды . Жалақыда өте төмен, яғни ол ұлттық табыстың 1/3 бөлігін құрады, ал өркендеген капиталистік елдерде ол 2/3 бөлігі болды.

Сөйтіп біздің елде (бұрынғы КСРО-ның бір республикасы болғандықтан) инфляцияны тудыратын себептер көп жылдар бойы қалыптасты. Бірақ жоспарлы — әкімшілік экономика жағдайында ол басылыңқы сипатта әрбіді. Шындығында дерективалы баға белгілеу халықтың күнделікті қажет заттарының бағасын тұрақты қалыпты қылып ұстауға мүмкіндік берді.

Көптеген тауарлар бағасын өндірістегі, сұраныс пен ұсыныстағы өзгерістерді есептемей тұрақты қалпына немесе төмен деңгейде ұстап тұру кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының олардың құнымен салыстырғанда әлдеқайда көп ауытқуына (деформация) әкеп соқтырды. Мемлекет жүйелі түрде көтерме, сатып алу бағаларын қайта қарап, ал бөлшек саудадағы бағасын өзгеріссіз төмен қалыпта қалдырды. Бүл бағалар еңбектің қажетті қоғамдық шығындары мен өнімнің сапасын, олардың тұтыныу қасиетін, оларға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көрсеткен жоқ, ал әлемдік деңгейден біраз ауытқыды.

Сөйтіп тауардың көтерме, сатылу бағасы мен бөлшек саудадағы бағалары арасындағы үйлесімсіздік жылдан-жылға тереңдей түсті. Оған мемлекеттік бюджеттен дотация (жәрдем қаржы) беріліп отырды. Бәл тауар өндірушілердің көтерме жэне дара бағаларды көтере белгілеуге деген ұмтылысын күшейтіп, соның әсерінен кейбір тауарлардың тапшылығына және кейбіреулерінің сауда орындары мен өнеркәсіпте жиналып қалуына әкеп соқтырды.

Өндірушілердің өнімнің сапасын жақсартып, оның өз құнын төмендетуге ынтасы болмайды. Нәтижесінде жылма-жыл сауда орындарында тауар кем бағамен (ученка) сатылып, немесе шығынға жазылыи (списагше) отырды (жылма-жыл 1,5-2 млрд. сом) осының бэрі «жабық» (скрытая) инфляцияның айғақ белгілері.

Қазақстанда 1992 ж. бастап нарықтық өзгерістер аясында жүргізілген баға белгілеуді босату шаралары бағаның кенет көтерілуіне, сонымен бірге инфляцияның қарқындап өсуіне әсер етті. 1993 жыл айналымдағы ақша массасы 6,3 есе, ал баға 21,7 есе өсті, 1992 жыл ақша массасы меи нифляция қарқыны әрқайсысы 845 жэне 125 процентке өсті, осы көрсеткіштер 1945 жыл 216 және 160 процент болды. Ал 1996 жыл ақша массасының осу қарқыны одан әрі баяулап, инфляцияның біртіндеп төмендетуіп байқатты.

Жалпы экономикадағы инфляция деңгейін бағасының индіксі (ТБИ) көрсетеді.

Тэуелсіз Қазақстанның тәжірибесі инфляцияға қарсы күресте энергоресурстарына монополды құрылымдардың өніміне жэне транспорт қызметтеріне баға белгілеуді, сондай-ақ, өнеркэсіп пен ауыл шаруашылығы баға қайшысын жоюға мемлекеттік реттеудің қажеттілігін аңғартты.