Рыхтуемся

1) калі слова без не (ня) н е ў ж ы в а е ц ц а: недахоп, невук; нясцерпны, неўміручы; ненаві­дзець, непакоіць; неадкладна, неўзабаве, неўпапад;

2) калі слова можна з а м я н і ц ь с і н о н і м а м б е з не : няшчасце (бяда, гора), незалежнасць (свабода, воля); недарагі (танны), нясмелы (палахлівы); нявесела (сумна), невысока (нізка);

3) з н я п э ў н ы м і займеннікамі і прыслоўямі: нехта, нешта, нейкі, некаторы, некалькі; недзе, некуды, неяк;

4) з п о ў н ы м і д з е е п р ы м е т н і к а м і, калі пры іх няма супрацьпастаўлення ці паясняль­ных слоў, за выключэннем слоў са значэннем ступені якасці: вельмі, зусім, амаль, надта, надзвычай, выключна, часткова, цалкам, поўнасцю, у вышэйшай ступені; напрыклад: непрачытаная кніга, неправеранае сачыненне, неперавезеныя дровы; часткова непрачытаная кніга, амаль неправераныя сшыткі, зусім незнаёмыя мясціны, надта нецікавы твор;

5) у п р ы с т а ў ц ы неда- са значэннем ’неадпаведнасць норме’: недагаворваць, неда­ядаць, недасыпаць, недачуць, недачуваць, недабачыць, недабачваць, недаедкі, недагляд, недабор, недасол, недалёт (не блытаць з прыстаўкай да- і адмоўем не ў значэнні ’не даведзенае да канца дзеянне’: не дагаварыць да канца, не даглядзець фільм, не дакапаць агарод).

1) калі слова без ні н е ў ж ы в а е ц ц а: нішчымніца, ніяка­ватасць; нікчэмны, ніводны; нічагуткі; ніштавата;

2) з а д м о ў н ы м і займеннікамі і пры­слоўямі: ніхто, ані­хто, нішто, анішто, ніякі, аніякі, нічый, анічый, ніколькі, аніколькі; нідзе, анідзе і г. д.;

калі паміж часціцай ні (ані) і займеннікам ужываецца прына­зоўнік, то яны пі­шуцца ў тры словы: ні ў кога, ані ў кога, ні з чым, ані з чым, ні ў якіх, ні да каго і інш. (не блытаць адмоўныя займеннікі ніхто, нішто з няпэўнымі хто, што ў выразах не хто іншы, як…; не што іншае, як…).

1) з д з е я с л о в а м і, д з е е п р ы с л о ў я м і, к а р о т к і м і д з е е п р ы м е т н і к а м і:

2) з п о ў н ы м і д з е е п р ы м е т н і к а м і, калі пры іх ёсць паясняльныя словы: не прачыта­ная мною кніга, не праверанае вучнем сачыненне;

3) калі ёсць або падразумяваецца супрацьпастаў­ленне са злучнікам а: не спакой, а трывога; не рэдкі, а густы; не прывезеныя, а прынесеныя дровы; не весела, а сумна (не блытаць: няма супрацьпастаўлення ў прыкладах тыпу: Рэчка нешырокая, але глыбокая);

4) у складзе ў з м а ц н я л ь н ы х а д м о ў я ў: далёка не, зусім не, ніколькі не, нічуць не: далёка не халодны, нічуць не лепшы, ніколькі не меншы і г. д.;

5) з у з м а ц н я л ь н ы м і і з а й м е н н і к а- в ы м і п р ы с л о ў я м і: не вельмі, не надта, не зусім, не поўнасцю, не так, не гэтак;

6) з н я п э ў н ы м і з а й м е н н і к а м і хто, што ў выразах: не хто іншы, як…(= не хтосьці іншы, а…); не што іншае, як…(= не штосьці іншае, а…);

7) з формамі в ы ш э й ш а й с т у п е н і п а р а ў- н а н н я прыметнікаў і прыслоўяў: не лягчэйшы, не смялейшы; не лепш, не цяплей;

8) з б е з а с а б о в а - п р э д ы к а т ы ў н ы м і с л о в а м і: не трэба, не варта, не шкада;

з прыслоўем не супраць; з часціцай не толькі.

У астатніх выпадках:

1) д л я ў з м а ц - н е н н я а д м а ў -л е н н я : ані не слухаецца; не прый­дзе ні к табе, ні ка мне; не бачу ні днём, ні ноччу; нідзе няма ні душы;

2) д л я ў з м а ц - н е н н я с ц в я р - д ж э н н я ў выра­зах хто ні, што ні, як ні, куды ні, дзе ні, хто б ні, што б ні, які б ні, куды б ні і г. д. (яны ўжываюцца ў даданых уступаль­ных частках скла­даназалежных сказаў): Што б ні здарылася ― вярну­ся дадому.

3) ва ў с т о й л і - в ы х выразах: Ні села ні пала ― давай, бабка, сала. (Прыказка)