С. А. Козлова, Т. А. Куликова

Баланың әлеуметтік тәжірибесін оның еңбек қызметін меңгеруі байытады. Бала ересек адамның еңбек ету әрекеттеріне ертеден бастап назар аудара бастайды. Оған анасының ыдыс жуғаны, әкесінің орындықты жөндегені, әжесінің дәмді тоқаш пісіргені қызық көрінеді. Бала ересектердің іс-әрекетіне ойын кезінде ғана емес, шынайы өмірде де ыдыс жуып, үй сыпырып, кір жуып еліктей бастайды. Бала тұлғасының әлеуметтенуінде еңбек қызметінің құндылығын бірнеше жағынан қарастыруға болады. Еңбек дағдыларын, еңбек қызметін игеру балаға барлығын өзі дербес істеуге, ересектерге тәуелділігінің азаюына, өзіне сенімділігінің артуына мүмкіндік береді. Қасында ересектер жоқ кезде аман қалмау қаупі азаяды. Осылайша еңбек өмірді қамтамасыз ету қызметін атқарады.

Еңбек қызметі ерік күш-жігер қасиетінің дамуына , алдына қойған мақсатқа жету үшін күш сала білуіне ықпал етеді. Бұл адам өмірі үшін өте маңызды. Бала өзінің еңбек күшінен ляззат алған сайын, дүниеге оптимисттік көзқараспен қарай бастайды. Өйткені оның киындықтарды жеңу қабілетіне сенімділігі артады.

Еңбек әрекеті шығармашылықтың дамуына ойындағы сияқты елестету деңгейінде ғана емес, сонымен қатар өз шығармашылығының материалдық нәтижелерін алу деңгейінде де ықпал етпейді. Бала еңбек әрекетінде жаңартушы болып келеді, ол оны жасына қолжетімді шеңберде әлеуметтенудің жоғары сатысына көтереді. Сол арада балаларда еңбек қызметінің бар екендігі туралы айту шартты түрде болатынын ескеру керек.

Баланың әлеуметтік әлемді тануында ерекше орынды байқау алады. Классикалық педагогика мен психологияда байқауды бала әрекетінің бір түріне жатқызбайды, алайда әлеуметтік әлемді тануда бақау қызмет функциясын атқарады: балада байқау мотиві, мақсаты бар, үдерісі мен нәтижесі ерекше.

қатар оның ересектерден алатын «педагогикалық ұстанымдарына» да қатысты, ол болса, соңғылардың баланың алдында ерекше жауапкершілікті талап етеді.

Бақылау ішінен болған жағдайда, бала өзі қатыса отырып, адамдардың өзара қарым-қатынасын, олардың әрекетін, қимылдарын байқаған кезде (бірлескен еңбек әрекет, мерекелерге қатысу және т.б.) байқаудың рөлі әлеуметтендіру факторы ретінде күшейеді.

Осындай әрекет жасауға қосыла отырып, балалар эмоционалдық серпілістің жалпы атмосферасына енеді, ересектер өз көңіл-күйлерін қалай білдерітіндіктерін, олардың қалай қуанатынын немесе өкпелейтінін бақылайды, сезімді білдірудің әлеуметтік қабылданған түрлерін өздеріне

алады.Байқау танымдық қызығушылықтардың дамуын ынталандырады, әлеуметтік сезімдерді тудырып, бекітеді, іс-қимыл жасауға негіз қалайды.

Қарым-қатынас жасау іс-әрекет ретінде бала тұлғасын әлеуметтендіруде өзіне маңызды жүк артады. Қарым-қатынас жасау ересекті баламен біріктіреді, ересекке әлеуметтік тәжірибені жеткізуге көмектеседі және балаға осы тәжірибені

Қарым-қатынас жасау баланың іртүрлі қажеттілігін

қанағаттандыруға қабілетті: ересекпен эмоционалды жақындықта болу қажеттілігі, қолдау және бағалаудағы қажеттілік, танудағы қажеттілік және т.б. қарым-қатынас жасау іс-әрекет себебіне қарай болуы мүмкін, бұл жағдайда ол оған ілеседі және өз бетінше мақсат болып табылмайды. Алайда, М.И.Лисина, А.Г.Рузская және т.б. зерттеулерінің көрсетуінше, мектеп жасына дейінгі кезеңде де қарым-қатынас өзіндік іс-әрекет ретінде жұмсала алады. Осы және басқа да жағдайда ол бала тұлғасын әлеуметтендіру үшін маңызды және өнімді.

Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланың дамуы үшін маңызды оқу әрекеті пайда болады. Оқу үдерісі барысында сабақта балалар ересек адамның басшылығымен білім алу мүмкіндігіне ие болады, сол ересек адам білімді жеткізуді ұйымдастырады, балалардың оларды игеруін қадағалайды,

қажетті түзетулер енгізеді. Меңгергендігін түсінуге тәрбиелеушінің оқыту барысында мектеп жасына дейінгі кезеңде оқу әрекетін қалыптастыру үрдісіне негізделетіні және балаларды оқытуда ерекшеліктерді ескеретіндігі көмектеседі.

Осы ерекшеліктерді А.П.Усова көрсетіп, мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуға тән төрт ерекшелікті айқындады. Ең алдымен, ол сөзбен оқыту.Сөзбен оқыту бұл әдіс емес, ол негізін құрайтын фактор, бала мен әлеуметтік дүние арасындағы басты байланыстыратын буын. Осыған байланысты тәрбиешінің сөзіне, оның бейнелілігіне, нақтылығына, ойының анықтығына үлкен көңіл бөлінеді.

Сөзбен оқытуға үлкен мән бере отырып, сөз баланың

шындықты тікелей қабылдауына, оның сезімталдық тәжірибесіне негізделуі керектігін есте ұстау қажет. Мектеп

балаларды оқытудың ерекшелігі ол ересекпен ұйымдастырылады және оның тікелей жетекшілігімен өтеді.

Н. Н. Поддьяков мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік қызметі ретінде эксперименттеуді ерекше бөледі. Ол эксперименттеу әрекетін мектеп жасына дейінгі баланың өзінің қажеттілігін танымда қанағаттандыруы ретінде түсінеді. Сонымен қатар, таным саласына кейбір құбылыстар, фактілер туралы білім алу ғана емес, сондай-ақ, адамдар арасындағы өзара қарым-атынасты, мінез-құлық ерекшеліктерін және т.б. тану да енеді. Бала тәжірибе жасағанды, адамның белгілі бір жағдаятта өзін қалай ұстайтынын тексеруді ұнатады. Ол үшін бала әдейі жағдайды «өршітеді», мысалы, ересектің белгілі іс-әрекетті жсауы, және соны бақылайды, сол арқылы әлеуметтік тәжірибе алады.

Сөйтіп, әрекеттің әр түрі өз ерекшелігіне сәйкес тұлғаның әлеуметтену үрдісіне өз үлесін қосады, сондықтан қызметтің әр түрі өзінше маңызды және бірыңғай педагогикалық үдеріске ұйымдастырылған басқа әрекеттермен өзара байланыста болады.