Жаңа тақырып
|
Тарихи шығармалары туған қазақ даласында
«М. Хайдар «Тарих-и-Рашиди» («Рашидова история») және «Джахан-Наме»поэмасын өздерінен кейін қалдырды. «Тарих-и-Рашиди»1544-1546 жж. «Тарих-и-Рашиди» — біздің күнге дейін жеткен Мұхаммед Хайдардың жалғыз кітабы — Шығыста кеңінен танымал болған. Бұл классикалық шығарма, оның құрамына қазіргі Қазақстанның едәуір бөлігі кіретін Мола тарихына арналған. Бұл кітаптың ерекше құндылығы-қазақтардың шығу тегі, олардың тарихи аренадағы алғашқы қадамдары, олардың көршілес халықтармен байланысы, тұрғылықты жері және өмір салты туралы толық және ерекше дәлдікпен хабарланған алғашқы және жалғыз жұмыс.
Көптеген құжаттар мен жеке бақылаулар негізінде ол Алтын Орданың ыдырауы мен Шағатай ұлысының құрылу тарихын егжей-тегжейлі баяндайды. Біз одан Моғолстан мен оның шекарасы туралы, XV ғасырдың ортасында қазақ тайпаларының бірігуі және оларды ірі мемлекеттік білім беруге біріктіру туралы бірегей мәліметтерді табамыз.
Көркем әдеби тіл және шығарманың жоғары стилі, материалды мазмұндаудағы қисындылық және өмірді терең білу — мұның барлығы Мұхаммед Хайдар өз заманының көрнекті ғалымы болғанын көрсетеді.
М. Х. Дулати Отанының алғашқы тарихшысы деп аталған еңбектері қазақ халқының тарихында лайықты орын алды.
«Сборник летописей». Қадырғали би Қосымұлы Жалайыри — 1555-1607 жж.) — кейінгі орта ғасырларда лайықты мойындалған атақты тарихшы. Ол жалайыров тайпасынан шыққан. Жазбаша деректер бойынша, Отырар-Түркістан өңірінде дүниеге келген. Оның ата-бабалары Қараханидтер дәуірінен бастап нояндар,Визир, билер, әскери қолбасшылар; оның атасы Тепші, әкесі Қосымбек-батыр. Ал ғалымның өзі ханда кеңесші, тәлімгер, көмекші болды.
«Шежірелер жинағы» мазмұны мен құрылымы бойынша үш бөлікке бөлінеді:
— БІРІНШІ БӨЛІМ-патша Борис Годуновқа үндеу. Ғалым Патшаны шарасыз Мақтайды. Ол оны оймен де, таумен де, көк теңізмен де, аспандағы ақ бұлттармен де салыстырады және » сенмен болған адам, өлімде өкінбейді”;
-екінші бөлім «халық тарихы»Рашид ад-Дина еңбек рухында жазылған. Мұнда ежелгі түрік-моңғол тайпаларының тарихы жан-жақты және қысқаша сипатталған. Әрі қарай Шыңғысханнан Газанға дейін 1300-ге дейінгі ата-бабалары мен ұрпақтары аталады.;
— үшінші бөлік ерекше маңызды болып саналады, өйткені Қазақ хандығының тарихына арналған. Бұл бөлік тоғыз дастаннан тұрады. Олардың сегізі қазақ хандығына тікелей қатысы бар хандарға арналған: Ұрыс хан, Тохтамьпн, Тоғлық-Темір, Ұрыс ханның ұлы — Қажы Керей, Қажы Мұхаммед, Әбілхайыр, Жадигер, Ораз Мұхаммед және т. б. ал бір дастан Алтын Орда тарихындағы ең ірі фигуралардың бірі — бию Едите.
«Шыңғыс-наме». Қажи бек Мәулан Мұхаммед Дос (XVI ғ.) темпінде. Мұхаммед Дос Хивин хан Ілбарстың (1512— 1525 жж.) ауласында болды. Оның ата-бабалары XV ғасырдың 80-ші жылдары Сырдарияның төменгі ағысында өмір сүрді және Жәңгір ханның шейбанидінің жақын адамдары болды, оның басшылығымен мемлекеттік қызмет атқарды. Өтеміс қажы хан сарайында жазушы және хатшы болды.
Меккеге қажылар қажылық еткеннен кейін Алтын Орданың оңтүстік бөлігі, Каспий теңізінің жағалауы, Еділ бойынша саяхаттады, онда ол кейінірек «Шыңғыс-намада»сипатталған оқиғалардың куәсі болды.
Бұл кітап XIVb Қазақстан тарихы үшін маңызды. этносаясатқа, саясатқа, әлеуметтік-мәдени және шаруашылық проблемаларға байланысты мәселелерді шешуде. Кітап Шыңғысхан мен оның ұрпақтары туралы кейбір фактілерді түсіндіреді.
«Родословная тюрков» Абильгазы. Әбілғазы еңбектерінде алыс түрік дәуірлері, Шыңғысхан әулеті, одан кейін кейінгі дәуір сипатталады. Ол Орта Азияда, Қазақстанда, таяу шығыста болған елеулі оқиғалар туралы жазады, хандар жүргізген саясат туралы қысқаша ақпарат береді. Одан кейін қазақ халқының тарихы, оның құрамына енген ру-тайпалар мен рулар, олардың өмірі мен мәдениеті туралы әңгімелейді.
|
