Сабақтар (сағаты) 15 соөЖ (сағаты) 15 СӨЖ (сағаты) 45 Барлық сағаттар 90 Курстың мақсаты

емес психологияны есептеді, мағыналык байланыс ретінде жан омірін түсінуге
мақсаттарды маңызды жан оқиғаларына кіруге тырысады.Ғылыми психологияның
қарастыратыны «жан оқиғалары – қабылдау, еске алу,сезім, нысан ретінде енжар
көрермендi рөлде тұрады. Сонымен қатар барлық нысандар сияқты, олардың құрама
бөліктері қандай, олар қалай өзара байланысты, олардың себебi қандай іс- əрекет
шақырылуы сияқты сұрақтар туындайды». Ғылыми психология жаратылыстану
ғылымдары сияқты салынады. Тəжiрибе мəдениеттiң оқиғаларын түсiндiрме үшiн
психологияның қолдануы сияқты шығып тұрады жəне құралдарды табу, орындау үшiн
үйрету, тəрбие сияқты практикалық есеп бекiту керек.
Жаратылыстану ХlХ ғасырда механиканың төңiрегiндегi, химия, биологияның үлкен
жетiстiктерiне жеттi, ол техникада жiгерлi қолданылды. Куатты даму теорияны алды.
Эмбриологияның негiздеуiнде болды ( К.М.Бэр,1828),жасушанын ашылуы ( М.Шлейден,
Т.Шванн, 1838 ), энергияның сақталу заңы ( Г.Гельмголц , 1847). 1859 жылы Ч.Дарвин
өзінің «Ата тек туралы» кітабында эволюциялық теорияны мазмұндады.
Клод Бернар ішкі ағзаны басқарудың гемостатикалық механизмін ашты, Г.Мендель 1865
жылы тұқымқуалаушылық заңын ашты, 20 ғасырда осы заңдылықтар жаратылыстану
ғылымында ерекше орын алды, онын əлемдік көзқарасы сол кездегі кітаптардың басты
мақаласы болды. Мысалы, Э.Геккельдің «Əлем құпиялары» (1899), Э.Дюбуа-Раймонның
«Жаратылыстану кеңістіктері» (1822), И.И.Мечниковтың «Адамзаттың табигат
кұпиялары» (1903) , В. Оствальд «Табигат философиясы» жəне т.б. Үздiк табиғат
зерттеушiлері сонымен бiрге жаратылыстанудың шегi, оның ғылыми əдiснамаларын
ұғынды. Əр түрлi облыстардағы зерттеушiлерi психологиялық фактiлер суреттелдi. Э.Мах
озінің «Түйсiктердi талдау» кітабында (1886), «Зерттеудiң психологиясына арналған
очерктер» жəне т.б., В. Оствальд химигі, патологиялық анатомияның профессоры,
неврапотолог дəрiгер Н.Н.Ланге жане т.б. психологиялық фактiлерди карастырды.
Психологиялық өнер-бiлiмдердiң бөлінуінде объективтi қажеттiлiк пайда болды.
Жаратылыстанудың шешетiн əсерi бұл процесте үш бағытта болды. 1. Психология
зерттеу əдiсі жаратылыстанудан алынды. 2. Жаратылыстанудын ішіндегі психологиялық
фактілер шыңдығында жиналган жəне жеке психологиялық теориялар.3. Бул түйсік
теориясы ( И.Мюллер, Г.Гельмгольц), Г.Гельмгольцтің сызықтың резонанстық теориясы,
қабылдау теориясы жəне тағы басқалары. 3. Г.Спенсердің эволюциялық ойлары жəне
Ч.Дарвиннің эволюцияның теориясы психиканың түсiнушiлiгiн, өзгерiстiң жəне
психологияның міндеттеріне мүмкіндік туғызады. Э. Геккелдің тұжырымдалған биотектiк
заң жеке организмнiң дамуында онтогенездеги психикасынын дамудың бастауы болды.
Эволюциялық ойлар ықпалымен зерттеудiң үш жаңа дербес облыстары пайда болды:
зоопсихология, балалар психологиясы, азмəдениеттi халықтар психологиясы ( Дж.Лебок,
Э.Тэйлор, Л.Морган).
Психологияға қатысты болатын жаратылыстану облыстарының ең маңызды ашылуларын
қарастырып шығайык.
Керемет агылшын анатомы, физиолог, патофизиолог жəне дəрігер Чарльз Белл(1774-
1842) алдыңғы жəне артқы түбiртектермен қозғаушы функциямен моторлы нервтерiнің
айырмашылығын орнатты, артқы жүйке жүйесінің сезімталдығы (1807). 
Бұл ашылу
рефлекторлық доғаның анотомиялық негiзiн белгiледi, əр бөлiк анотомиялық дəлелдеудi
алды: сезiмтал нерв бойымен қозудың жүргiзуi, жүйке орталығының қайта өңделуі жəне
қозғалыс мүшесiне эференттiк нерв бойымен жiберу. Жұлын доға рефлекторлық
қағидасына сəйкес салынған деп анықталынған. Бұл ашылу мықты резонанска ие болды.
Сонымен қатар бұл француз физиологы Француа Мажанди (1822) «Белла- Мажанди
заңы» деп қос есiммен ғылымға кiрдi, козғалыстың жүзеге асыруында бұлшық ет сезiмiн
реттейтiн рөлин көрсеттi.
Белл нерв шеңері немесе нерв сақинасы атты жобаны жүзеге асырды, тітіркенкдіргіш
миға барады, мидан бұлшық етке, бұлшық еттен қайта миға барады. Егер шеңбердің бір
жері үзіліп кетсе қозғалыс қимылына əрекет етеді, яғни нерв жүйесіне зақым келеді де
сал ауруына акеліп соқтырады. Бұлшық еттегі миға баратын нерв бұзылса қозғалыс
қимылдары бұзылады. 1826 жылы Беллдің нерв шеңбері жобасы тек 20 ғасырдың 30
жылдары жүзеге асырыла бастады. Беллдің нерв жүйеси туралы жасаған жаңалығы оның
терең жəне кеңінен ашылуына жəне нерв механизмінің терең түсінушілігіне алып келді. 19
ғасырдың ең көрнекті физиологтарының бірі Иоганнес Мюллер болды(1801-1858) болды.
Оның оқушылары Гельмгольц, Э.Дюбуа - Раймон, К.Людвиг т.б. болды. Ең маңызды
еңбегі оның «Адам физиологиясының басқаруы» (1833-1840) атты еңбегі болды. Онда
жалпы физиология сұрақтарынан басқа ең маңызды орында нерв жүйесінің физиологиясы
алады. Бұл кітапта оның жұмысының маңыздылығы айқындалған. Осындай еңбекті бұрын
ағылшын физиологы Маршал Холл (1790-1837) енгізген болатын жəне оны Э.Боринг
рефлекторлык актілерді зерттеудің пионері деп айтқан. Мюллер Холлдың еңбегін құптады.
Бірақ та Мюллердің мəртебесі жəне еңбегі омыртқа жұлынының жұмысы оның атымен
аталады.
Мюллердің оқулығында сезiм мүшелерiнiң қызметi туралы үлкен орын алады, əсiресе
көру жəне есту мүшелері. Мюллер озінің сезiм мүшелерiнiң өзiне тəн қуатын доктринасын
ұсынды. Доктрина озінің оң заңдылықтарын қосады.
Қабылданатын объектiлердiң
арасындағы делдал бұл жүйке жүйесі жəне ақыл. Мюллер бойынша сезгіштік органның

көмегімен нерв түйсігі аркылы бүктеледі. Мюллер былай деп жауап қайтарды: нерв
сыртқы объектiлермен белгiлi ара-қатынаска ие болады. Əрине көз түспен қабылдайды,
кан қысымымен емес екені анық. Сондықтан біз объект ретінде қабылдаймыз, іс-əрекет
жағдайында алдамшы көрініске ие боламыз. Мюллердің теориясы физиологиялық өнер-
бiлiмдердiң дамуында кездейсоқ құбылыс болып корінбейді.
ХIХ көптеген физиологтар, бұл қиыңдықтарға қарамастан жəне оларға қол жеткізудің
ешқандай мүмкіншіліктеріне ие болмастан, бқл теориядан бас тарту позициясын
қабылдады жəне сезім мүшелерінің қызметін сипаттаумен айналысты.
Мюллер И. Канттың философиясына арқа сүйеп кеңістіктер қабылдауына түсінік берді.
Сезiм органы кеністіктің көзге туа бiткен қабiлеттiлiгi деп санады, торлылықта шама
қабылдау үшін нүктелер бар. Бұл нүктелердiң стимуляциясы заттар туралы əсер бередi.
Бұл тəжірибеде болмашы орын білдіріп жатыр. Нативизм позициялар негіздеушімен
Мюллер болды. Немic психологы К. Штумпф сонымен қатар физиолог Э.Геринг
көзқарастарын бөлдi. 1801 жылы Томас Юнг көздің үшкомпоненттiлiк теориясын ұсынды.
Торлылық рецепторлардың үш типi бар: қызыл туске, жасыл жəне күлгін, ал ақ түс үш
рецептордың бiр қалыпты қоздырудың нəтижесi болып табылады. Кейін Э.Геринг көздiң
түстік фотохимиялық теориясын сипаттады. Көзде үш фоторецептор болады,
əрқайсысында түстің қос затттары болады: ақ-қара, қызыл-жасыл, сары-көк. Ішінде əр қос
заттардың қарама- қайшы бағыттардың химиялық процестердiң ассимиляциясымен
диссимиляциясы: диссимиляция заттардың ақ, қызыл, жасыл сезiнулерiн шақырады;
ассимиляция – қара, жасыл, көк түстерімен байланысты болады.
Ғасырлар бойы психологияның негізі болып философия саналды. ХІХғ. ортасында
Психология өзінің «туған үйін» тастап, жеке ғылым саласы болып шығуына жəне басқада
позитивті ғылымдар өзара байланысқа түсуіне деген құқығын қалайды. Өзінің тəуелсіз,
жеке ғылым болуға деген «сертификатын» ол біріншіден математика, ал екіншіден
эксперименттен табады.
Математика жəне эксперимент саласындағы негізгі фактылық материалдарды алғаш
біріктіріп оны психофизика деп атаған неміс ғалымы Г.Т.Фехнер(1801-1887). Неміс
физигі, психолог, философ, Лейпциг университетінің профессоры. Ол материалды жəне
рухани құбылыстардың арасындағы қатынас проблемасын зерттеген. Кейіннен ол бұл
мəселені математикалық əдістерді қолдану арқылы эксперименталды зерттеуге кірісті.
Оның зерттеулеріндегі басты мəселе «алғаш əсер еткен тітіркендіргіштер көлеміне орай
түйсіктердің арасындағы айырмашылықтар қандай деген?» болды. Ол əсер етуші
тітіркендіргіштердің əртүрлі модальдылығына орай түйсіктердің өзгеруін зерттеумен
айналыса отырып, өзіне дейінгі осы тəрізді экперименттерді Э.Вебер жасағанымен
танысты. Олардың зерттеулерінің нəтижесінде «түйсік табалдырығы» деген түсінік пайда
болады, яғни түйсіктердің өзгеруіне əсер ететін тітіркендіргіштердің көлемі дегенді
білдіреді. Түйсіктердің өзгеруіне сəл ғана əсер етуші тітіркендіргіштерді «түйсіктің
минималды табалдырығы» деп атаған. Осыдан соң мынадай заңдылық пайда болды:
«түйсіктің қарқындылғы арифмитикалық прогреспен өсуі үшін, оның стимулын
арттыратын көлем геометриялық негізде өсуі керек». Бұл кейіннен Вебер Фехнер
заңдылығы деп аталды.
Бұл бағыттағы зерттеулер психофизика деп аталды, өйткені бұл бағытта психикалық
жағдайдың 
физикалық 
əсерлерге 
байланысы 
қандай 
деген 
проблемаларды
эксперименталды зерттеумен анықталды. Фехнердің «Основы психофизики» деген еңбегі
психологияның жеке эксперименталды ғылым ретінде қалыптасуына ықпал етті.
Психофизика саласымен қатар Фехнер экперименталды эстетиканың негізін салушы
болды. Ол дəл қандай обьектілер адамда жағымды қабылдауды, ал қандай обьектілер
«əдемілік түйсігін» туғызбайды дегенді ойлап, тұрмыс жағдайындағы əртүрлі заттардың
түйсікке əсер етуін қарастырып, олардың жағымды эстетикалық сезімді тудыратын
бағытына көңіл бөлді. Кейіннен Фехнердің бұл жұмыстары психодиагностика
саласындағы кейбір психологиялық пролемаларды (адамдардың əртүрлі жеке
эмоционалдық жағдайлары т.б.) шешуге көмектесті. Фехнердің психофизика саласындағы
осындай зерттеулері психологияға қатаң математикалық өлшеулердің енуіне ықпал етті.

жүктеу/скачать 6.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: