Қазақ түсінігіндегі интеллект
Біздің ата-бабаларымыз да ақыл мен зияттылықты – интеллектуал ұғымын терең түсінген. Интеллектуал ұғымын «даналық, ақыл-парасат, пайым» деп түсінгені аңғарылады. Бұған би-шешендердің, дала даналарының айтқандары дәлел.
Абай Құнанбайұлы «Ақыл – жүректің суаты», Саққұлақ шешен «Адам басшысы – ақыл», Бөлтірік шешен «Сөзіңді тіліңе сөйлетпе, ақылыңды билет», Сарыбай би «Ақыл – алмас», Бекболат би «Ер ақылды болғанда елден қайрат табылар», Қазыбек би «Ашу дұшпан, ақыл дос» дейді. Ал Әйтеке бидің «ашу тұрған жерде ақыл тұрмайды» деп төрелік айтқаны ақылды қолдана білудің қаншалық маңызды екенін түсіндіреді.
Ашу деген – ағын су,
Алдын ашсаң арқырар.
Ақыл деген – дария,
Алдын тоссаң тоқырар, – дейді дала ділмары.
Дала би-шешендерінің ойынша, ақыл мен парасат кез келгенге бұйырмайды. Оны тұқымнан не көп тәжірибеден алады. Ақылдың бағалы болатыны да содан. Қазыбек би «Ақылшы болса, ағайын жақын», Дулат би «Жақсылардың ақылы – гауһар шырақ шаммен тең», «Ата-ананың ақылы – қазылған қара жолмен тең», Бертіс би «Ақылы елден артылған, ақылың болса мақтан» дейді. Ал Қорқыт ата «Ата малы пұл емес – баста ақыл болмаса» десе, Майқы би «Естіге айтқан ақыл сөз – шыңға тіккен тумен тең, ессізге айтқан ақыл сөз – құмға сіңген сумен тең», «Хан қасында ақылды би болса – қара жерге кеме жүзеді» дейді.
Ақыл мен ес, парасат пен даналық жайлы қазақ мақал-мәтелдерінде де мысал жетерлік. «Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер», «Ақыл – арқау, білім – бақыт», » Ақыл – алтын сандық, Адамына қарай ашылар», «Ақылы аздың – ашуы көп, Таяз судың тасуы көп», «Ақылдыға сөз айтсаң, Аз ойланып біледі; Ақылсызға сөз айтсаң, Тыңдайды да, күледі», «Ақылды елге қарайды, Ақылсыз өрге қарайды» дейді халқымыз. Бұдан біз халық түсінігінде де эмоционалды интеллектінің анық белгілері барын байқаймыз. Яғни, эмоционалды интеллект – өзіңнің сезімің мен эмоцияңды (қазақ түсінігінде – ашу, ыза, беймағлұм күй, қаралы күй, кек) ұстай алу екені анық айтылған. Сондықтан эмоционалды интеллект ұғымы ең алдымен халық даналығынан бастау алады.
|
