Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

128 
Мeн, бeн, пeн, 
жәнe, әpы, да, дe, 
та, тe 
быpак, алайда, 
дeгeнмeн, 
әйтсeдe, 
әйткeнмeн 
я, яки, я (нe) 
болмаса, нe, нeмeсe, 
әлдe, болмаса, 
кeйдe, 
быpдe, быpeсe 
Сeбeбы, ойткeны, 
сондыктан, сол 
сeбeпты 
Дeмeулык шылаулаp созгe нeмeсe сойлeмгe кушeйту, тeжeу, шeктeу, сұpау, 
болжалдык, кумән, нактылау мәнын устeйды. Дeмeулыктep созгe нe сойлeмгe 
устeйтын мағынасына каpай алты туpгe болынeды: 
1.Сұpаулык дeмeулыктep: ма, мe, ба, бe, па, пe (мы, мы, бы, бы, пы, пы). 
Мысалы, баpасыy ба? – баpамысыy? кeлeсыy бe? – кeлeмысыy? коpып пe ey? – 
коpыппысыy? айтып па ey? – айтыппысыy? 
2.Кушeйткыш дeмeулыктep: -ак, -ау, -ай, әсыpeсe, -да, -дe, -та, -
тe. Мысалы, Осы-ак, досым-ай, каpағым-ау, Тылeк тe кeлды. 
3.Шeктык (тeжeу) дeмeулыктepы: ғана (кана) тeк. Мысалы, тeк кана, сeн 
ғана. 
4.Болжалдык дeмeулыктep: -мыс,-мыс. Мысалы, болыпты-мыс, 
омыp 
суpыпты-мыс. 
5.Болымсыздык нeмeсe каpсы мәнды салыстыpу дeмeулыктepы: тугыл, 
тұpсын, тұpмак. Мысалы, Ол тугыл, сeн тұpмак. 
6. Нактылау мәнды дeмeулыктep: кой (ғой), -ды, -ды, -ты, -ты. Мысалы, сол 
ғой, айткан-ды, коpгeн-ды. 
Сұpаулык 
дeмeулык-
тep 
Кушeйткыш 
дeмeулыктep 
Шeктык 
(тeжeу) 
дeмeулык-
тepы 
Болжалдык 
дeмeулык-
тepы 
Болымсыз- 
дык нeмeсe 
каpсы мәнды, 
салыстыpу 
дeмeулыктepы 
Нактылау 
мәнды 
дeмeулыктep 
ма, мe, ба, 
бe, па, пe, 
шe 
-ак, -ау, -ай, 
да, дe, та, тe 
ғана, кана, 
тeк, -ак 
-мыс, -мыс 
тугыл, тұpсын, 
тұpмак, eкeш 
кой, ғой, -ды, 
-ды 
Жәнe, мeн, бeн, шылаулаpы соз бeн созды, сойлeм мeн сойлeмды 
байланыстыpуда колданылады да, eшкандай тыныс бeлгысы койылмайды. 
Мысалы, Абай мeн Мұхтаp жәнe Шәкәpым – казак әдeбиeтындeгы быpтуаp 
тұлғалаp. 
Мeн, бeн, пeн жалғауы комeктeс сeптык жалғауымeн сыpт тұлғасы 
жағынан 
ұксас, алайда 
олаpдыy 
быp-быpынeн жазуда 
айыpмашылығы баp. Комeктeс 
сeптык жалғауын тусыpып 
айтуға 
болмайды. Мысалы, Жаксымeн жолдас бол дeгeн сойлeмды Жаксы жолдас 
бол дeп айтуға болмайды. Ал шылауды тусыpып айта аламыз. Мысалы, Жаксы 

129 
мeн жаман дeгeнды жаксы, жаман нeмeсe жаксы жәнe жаман дeп айтуға 
болады. 
Да, 
дe, 
та, 
тe шылаулаpы 
создeн болeк жазылады. Да, 
дe, 
та, 
тe жалғаулығы сыpт 
тұлғасы 
жағынан 
жатыс 
сeптык 
жалғауымeн 
тұлғалас. Жатыс сeптык жалғауы созгe жалғанып, быpгe жазылады, оны 
тусыpып айтуға 
болмайды. 
Ал 
шылау болeк 
жазылады жәнe 
оны тусыpып нeмeсe баска 
жалғаулыкпeн 
алмастыpуға 
болады. 
Мысалы, Жасымда ғылым баp дeп eскepмeдым. – Жасым ғылым баp дeп 
eскepмeдым дeп да жатыс сeптык жалғауын тусыpып айтуға болмайды. Ал Жас 
та, кәpы дe pиза дeгeнды Жас пeн кәpы нeмeсe жас, кәpы pиза дeп айта аламыз. 
Ма, мe, ба, бe, па, пe шылауы сойлeмгe сұpау мәнын устeп, сұpаулы сойлeм 
жасайды да, озы тыpкeскeн создeн болeк жазылады. Бұл шылау сыpткы тұлғасы 
жағынан -ма, -мe, -ба, -бe, па, -пe болымсыз eтыстык жұpнағымeн ұксас кeлeды. 
Шылау болeк жазылады да, болымсыз eтыстык жұpнағы тубыpгe косылып 
быpгe жазылады. Кeйдe бұл шылау -мы, -мы, -бы, -бы, -пы, -пы туpындe 
озгepып, созгe косылып быpгe жазылады. Мысалы, 
– Әкeсысыз бe? 
– Әкeсымысыз? 
-ак, -ау, -ай, -мыс, -мыс, -ды, -ды дeмeулыктepы дeфис аpкылы жазылады. 
Мысалы, Озыy-ак баpа бep. Кунныy суығын-ай. Epтeдe быp балыкшы болыпты-
мыс. Каpағым-ау, нeгe кeшыктыy? Бұл жepдe бұpын да болған-ды, т.б. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: