Теория лық жə не прак ти ка лық ау дар ма

32
прак ти ка лық ау дар ма деп екі ге бө лу дің қа же ті жоқ. Се бе бі про-
цесс адам миын да бо ла тын жайт , оны еш кім кө ріп, бай қай ал май-
ды. Ал нə ти же ар қы лы үдерістің жүр ге нін бай қай мыз. Не гі зін де 
ау дар ма ға бұ дан да күр де лі көз қа рас пен қа рау ке рек. Ол – қа рым-
қа ты нас құ ра лы. Тіл ар қы лы адам дар бір-бі рін тү сі не ді, яғ ни бұл 
жер де адам дар ар асын да қа рым-қа ты нас жүр ді. 
Жал пы, осы ау дар ма үдерісі қа лай жү ре ді? Ең ал ды мен, қан-
дай да бір тіл дің өкі лі, мей лі жа зу шы бол сын, мей лі қа ра пай ым 
адам бол сын өзі нің айт ар сө зін қа ғаз бе ті не тү сі ре ді. Кейін оны 
оқып, не жай ын да еке нін тү сін ген ау дар ма шы көп ші лік қауым ға 
жет кі зе ді. Не гі зін де ау дар ма – өте те рең, шап шаң ойла ну ды қа жет 
ете тін ма ман дық. Ол тіл дік қа ты нас ты жүр гі зе тін кө мек ші құ рал 
сын ды. Əр түр лі тіл де сөй лейт ін топ тың бай ла ны сын ор на та ды. 
Бас қа лар ға бір де ңе жет кі зу мақ са тын да жа зы ла тын ав тор мə ті ні бо-
ла ды. Бір тіл ден екін ші тіл ге ауда рыл ған да, тіп ті ұсақ-түйек тер дің 
өзі екі тіл дің өкі лі нің бі рін-бі рі ұғы ну ына айт ар лық тай қиын дық-
тар ту ды руы мүм кін. Сон дық тан ау дар ма ке зін де бар лық шарт тар 
орын да лып жүйеле нуі тиіс. Бі рін ші ден, екі адам да бір тіл ді же тік 
бі луі тиіс; екін ші ден, линг вис ти ка лық жə не өмір лік тə жі ри бе мол 
бо луы қа жет. Бір тіл де жүр гі зі ле тін баян даулар əр түр лі тə сіл дер ді 
қол да ну ар қы лы жү ре тін дік тен, баян да ма бө лік тер мен, түп нұс қа 
мə ті нін де гі қыс қа фра за лар мен айтыла тын кез де рі де кез де сіп жа-
та ды. Тіп ті, жал пы лауыш сөз дер дің қол ды ны сы мен бе рі ліп, ре фе-
ра тив тік маз мұн ға сай ке луі де ұшы ра са ды. Бұ дан да зор жал пы лау 
нұс қа сын да жа зы ла тын тү рі ан но та ция де лі не ді.
Ау дар ма ның өз ге ма ман дық са ла сы нан айыр ма шы лы ғы дəл-
ді лік пен нақ ты лық тың ма ңыз ды бо луы. Өйт ке ні ау дар ма ар қы лы 
түр лі тіл өкіл де рі нің қа рым-қар ты на сы жү ре ді, мə се ле сі ше ші ле ді.
Ау дар ма са ла сы на сис те ма лық түр де жа сал ған ана лиз ау дар-
ма ның əр түр лі қыр ла рын бі рік ті ре тін ти по ло гияны жа сап көр-
сет ті. Бұл ти по ло гия мы на дай бір лік тер ге не гіз дел ген: ау дар ма 
ті лі мен түп нұс қа ті лі нің қа рым-қа ты на сы на, ау дар ма мə ті ні мен 
түп нұс қа мə ті ні нің фор ма сы на, ау дар ма мə ті ні нің түп нұс қа мə-
ті ні не сай ке лу қа сиеті не, жанр лы сти лис ти ка лық ерек ше лі гі не, 
түп нұс қа ның ма ғы на лық маз мұ ны ның то лық жет кі зі луіне бай ла-
ныс ты. Ау дар ма ті лі мен түп нұс қа ті лі нің қа рым-қа ты на сы на бай-
ла ныс ты мы на дай түр лер ге бө лі не ді: ті лі ші лік, ті ла ра лық. Ті ліші- 
лік ау дар ма ның өзі екі ге бө лін ген: диах ро ни ка лық, яғ ни та ри хи 
мə тін дер дің қа зір гі за ман ті лі не ауда ры луы; транс по зи ция, яғ ни 

33
мə тін ді бір жанр дан екін ші жанр ға ауда ру. Ті ла ра лық тың өзі қа-
лып ты, ма ши на лық, ара лас бо лып бө лі не ді. Ау дар ма ке зін де қол-
да ны ла тын бір лік тер ге бай ла ныс ты мор фе ма лық, сөз дік, фра за-
лық, аб зац ты фра за лық, то лық мə тін дік деп бө лі не ді. Фор ма сы на 
бай ла ныс ты жаз ба ша жə не ауыз ша түр де ке ле ді. Ау дар ма мə ті-
ні нің түп нұс қа мə ті ні не сай ке луіне бай ла ныс ты ер кін ау дар ма, 
нақ ты ау дар ма, бе кі тіл ген ау дар ма деп бө лі не ді. Жанр лық сти лис-
ти ка лық ерек ше лі гі не бай ла ныс ты ғы лы ми-тех ни ка лық, əс ке ри, 
заң ды, ауызе кі ау дар ма түр ле рі бар. Ма ғы на лық жа ғы нан жет кі зі-
луіне бай ла ныс ты то лық жə не то лық емес де ген түр ле рі бар.
Ау дар ма түр ле рі нің екі не гіз гі са ра ла ну шы түр ле рі бар: ауда-
ры ла тын мə тін дер дің жə не ау дар ма ба ры сын да ау дар ма шы ның 
тіл дік əре кет те рі нің си па ты на бай ла ныс ты.
Түп нұс қа ны қа был алу дың тə сі лін жə не ау дар ма ның мə ті нін құ-
ру ды ес ке ре тін ау дар ма лар ды пси хо ли нг вис ти ка лық жік теу тə сі-
лі  ау дар ма лық қыз мет ті жаз ба ша жə не ауыз ша ау дар ма ға бө ле ді.
Ау дар ма жұ мы сы тə сі лі не қа рай ауыз ша ау дар ма мен жаз ба ша 
ау дар ма ның екеуі де ау дар ма өл ше мі не ба ғы ну ға мін дет ті. Бі рақ 
екеуі нің ау дар ма шы ға қоя тын та ла бы түр лі ше бо ла ды. Ауыз ша ау-
дар ма мен жаз ба ша ау дар ма ның өзі не тəн же ңіл ді гі мен қиын ды ғы 
бар. Ауыз ша ау дар ма да ау дар ма шы дан тез тү сі ніп, қол ма-қол ауда-
ру та лап еті ле ді. Бі рақ сөй леу ші нің сти лін сақ тау ға, нақ ты лық қа, 
жи нақ ты лық қа ерек ше жо ға ры шарт қой ыл май ды. Бей не леу жа-
ғын да көп ер кін ді ке ие бо ла ды. Бір сөз ді, бір маз мұн ды бір не ше 
түр лі си но ним дер мен ауыс ты рып ауда ра ала ды. Оның есе сі не тү-
сін бей қал ған сөз дер ді бі реуден сұ рауға, сөз дік тер ді пай да ла ну-
ға мүм кін ді гі бол майды. Ал жаз ба ша ауда ру ау дар ма шы дан мол 
бі лім ді, қа лам қуаты ның күш ті бо лу ын, маз мұн ды дəл бей не леп 
бе ру ді, кө бі рек ойла нып тол ға ну ды қа жет ете ді. Түп нұс қа ға адал 
бо ла оты рып, маз мұн ды то лық қам ту ға, түп нұс қа ның сти лі не 
бой сы ну ға мін дет ті бо ла ды. Сөз сөй лем ге, грам ма ти ка ға, нақ ты-
лық қа, ло ги ка ға, ем ле ге ба са кө ңіл бө лі не ді. Ауыз ша ау дар ма ға 
қа ра ған да сөз дік пай да ла ну, қайта-қайта қа рап тек се ріп шы ғу, өз-
гер ту мүм кін ді гі мол бо ла ды.
Осы екі ау дар ма тү рін же ке-же ке ауыз ша жə не жаз ба ша ау-
дар ма деп бө ліп қа рас ты рай ық. 

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: