қыркүйек Тарихи-өлкетану музейінің

11 қыркүйек

Тарихи-өлкетану музейінің

құрылғанына 130 жыл (1883)

Тарихи-өлкетану музейі – Қазақстан және Батыс Сібір музейлерінің ішіндегі ең ірі ғылыми және мәдениет орталығы болып табылады. Оның негізі 1883 жылы 11 қыркүйекте (ескіше) қаланған.

Оның алғашқы ұйымдастырушылары болып белгілі зерттеуші ғалым Е.П.Михаэлис, П.Е Маковецкий, Н.И.Долгополов, А.А.Леонтьев, П.Д.Лобановский т.б.жер ауып келген келген зиялылар музей ісін дамытуда жарқын істердің ұйтқысы болған. Комитет мүшелері өлкеде географиялық, этнографиялық және экономикалық зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, көптеген мәліметтер жинастырды.

Батыс-Сібір Географиялық қоғамының Семей бөлімшесі шығарып тұрған құнды басылым «Записки…» бүгінгі күнде таптырмайтын асыл қазынаның деректеріне сүйене отырып қала тарихында елеулі орны бар түп нұсқалармен танысуға болады.

Сонымен бірге, ұлы ақын Абай Құнанбаев та осы алғаш құрылған тарихи-өлкетану мұражайын ұйымдастырушылардың бірі болған. Сол мұражайға ақын атамыз 60-қа таяу экспонаттар өткізгенін деректер растайды. Оның көбі этнографиялық бұйымдар. Үлкен ас салатын табақ, қымыз құятын құтылар, қобыз, асатаяқ, шоқпар, айбалта, қамшы, кебеже т.б. – мұның бәрі Абайдың өзі тұтынған, қолымен ұстаған заттар.

Американдық саяхатшы, журналист Дж.Кеннан осы өлкетану мұражайына ерекше көңіл бөлген. Көп жылдар бойы музейде География қоғамының мүшелері Б.Г.Герасимов, А.Баландин, И.Власов, Г.Корнилов, жергілікті өлкетанушылар ағайынды Болослюдовтар еңбек еткен.

Музей қаланың ортасында бұрынғы Губернатордың үйінде орналасқан. Бұл ХІХ ғасырдың аяғындағы архитектуралық ескерткіш өзінің тарихи әсемдігімен көз тартады.

Музей экспозициялары алғашқы бесжылдықтар кезіндегі өңіріміздің

халық шаруашылығы салаларының құрылып қалыптасуын және даму барысынан сыр шертеді. Стахановтық қозғалыстың алғашқы қолдаушылары Түрксиб темір жолы, ет-консерві комбинаты, кеме жөндеу заводы сияқты алып құрылыстардың салыну тарихымен, еңбек ерлерімен таныстырады.

Мұнда соғыс жылдарының қасиетті ескерткіштері де көптеп кездеседі. Жерлес батырларымыздың жеке заттары, киім-кешектері, қару-жарақтары, сирек кездесетін фотосуреттері мен басқадай документтер кімді болсын толғандырмай қоймайды.

Музей экспозицияларында соғыстар кейінгі бесжылдықтар кезеңін, алға қойған міндеттерді орындау жөніндегі облыс еңбекшілерінің еңбек жетістіктерін баяндайтын мәліметтер мол.

Өңіріміздің ғылымы мен мәдениетінің кешегісі мен бүгіні жайында да құжаттар тың деректер береді.

Музей тақырыптық экспозицияны жетілдіру, музей қорын толықтыру, кештер, кездесулер өткізу, түрлі тақырыптарда лекциялар оқу тәрізді шаралар жүргізеді.

Әдебиеттер:
Семипалатинск.-Алма-Ата:Наука,1984.-224 с.-(История городов Казахстана)

Ақынжанов Ф. Музей мұрасы // Семей таңы.-1985.-28 мамыр.

Байғазинова Ф. Өлке тарихы ел тарихы // Семей таңы.-1998.-10 қыркүйек.

Ерсалимов Б. Көнермейтін қазына: (Өлкетану музейіне – 100 жыл) // Семей таңы.-1983.-22 қазан.

Бейсенбаев М. Ағайынды Белослюдовтар жайында бірер сөз // Өркен.-1994.-26 ақпан.-6 б.

Оспанов Д. Зергерлік өнер көрмесі // Семей таңы.-2004.-23 сәуір.-6 б.

Ыбыраева А.Семей мұражайы тарихынан // Қазақ тарихы.-1999.-№2.-27-32 б.

18 қыркүйек

Әнші Аймұхамбет Тұрсынбекұлы

Бейсембековтің туғанына 65 жыл

(1948)

Әнші Қытай Халық Республикасында Боротола қаласында 1948 жылы 18 қыркүйекте дүниеге келді. Аймұхамбеттің ата-анасы бала кезінде тағдыр тәлкегімен 1932 жылы аштық жайлаған Алакөл бойынан Қытай жеріне барып паналаған. 1959 жылы ғана ата-мекендері Үшаралға қайта оралған. Әкесі Тұрсынбек суырып салма ақын болған екен, көптеген қисса-дастандарды жатқа айтатын, сөзге шебер өнерпаз жан болған.

Аймұханбет өнерге ерте әуестенеді. Мектеп қабырғасынан-ақ көзге түсіп әнші бала атанған. 1966 жылы орта мектепті бітіріп, аудандық халық театрында еңбек жолын бастады. 1967 жылы Бүкілодақтық көркемөнерпаздар байқауының жүлдегері атанып, сол жылы Семейдің М.Төлебаев атындағы музыка училищесінің әншілер бөліміне оқуға түседі.

1971 жылы Мемлекеттік Құрманғазы атындағы консерваториясын бітірген соң 1971-1976 жылдары Республикалық Жамбыл атындағы филармонияда, Абай атындағы академиялық опера және балет театрында еңбек етті. 1988 жылдан бері Семей филармониясында еңбек етіп келеді. Онда Қазақ халық аспаптар оркестрін, 1991 жылы аспаптық Брасквинтет, 1993 жылы үрмелі аспаптар оркестрін ұйымдастырып, классикалық музыка мен халықтық музыканы насихаттауға зор күш-жігерін жұмсады.

Әншінің дауысы толық диапозанды лирикалық тенор. Әншінің репертуары әр жанрлы, кең ауқымды. Ол қазақтың, орыстың, украин халық әндері мен әлемдік классиктер: Глюк, Гайдн Шуберт, Шуман Верди, Пуччини, Бизе, Чайковский, Глинка, Римский-Корсаков, Рахманинов т.б. композиторлардың шығармаларын, Қазақстан композиторларының ән, романстарын шебер орындайды.

Әнші Абайдың музыкалық мұраларын насихаттауда зор еңбек сіңірді. 1993 жылы республикалық лектор-музыка зерттеушілер конкурсында «Абай жөне музыка», «Классикалық музыканың құдіреті» лекция концерттері жеңімпазы атанды. Бейсембеков лектор-музыкант ретінде Семей қаласында көптеген Б.Төлегенова, Е.Серкебаев, Е.Рахмадиев, Б.Жылысбаев, Р.Рымбаева сияқты өнер саңлақтарының кештерін еткізді.

Бейсембеков әнші ғана емес, сазгер. «Қазақстан - Отаным менің», «Отан», «Анаңнан асыл бар ма екен» «Махаббат серенадасы» т.б. ән-романстардың авторы. Аймұханбет өнер және мәдениет туралы көптеген шығармалар мен зерттеулер жазып, баспасөз арқылы өз ойларын ортаға салады. Ол сонымен қатар қоғамдық өмірге белсене қатысып өзіндік үнін қосып келеді. Оның педагогтық және өнердегі еңбегі бағаланып Қазақ ССР-нің Білім және Мәдениет министрлігінің грамоталарымен марапатталды. Бейсембеков - Қазақстанның Мәдениет қайраткері, Республикалық «Жаңа ғасырға - жаңа ән» байқауының Гран-При жүлдегері, Республикалық музыкатанушылар конкурсының жүлдегері.





3 қазан

Абай атындағы әмбебап ғылыми

кітапхананың ашылғанына 130 жыл

(1883)
Кітапхана - 1883 жылдың 3 қазанында (ескіше 20 қыркүйек) Семей өңірінде облыстық санақ комитеті үйінде ашылған тұңғыш кітапхана. Алғашқы ашылған жылы қоғамдық кітапхананың 130 оқырманы, 274 дана кітап қоры болған.

Қоғамдық кітапхананың ашылуына себепкер болған саяси жер аударылушылар, қазақ халқының ұлы ағартушысы Абай Құнанбаевтың сырлас досы, сыйлас ұстазы Евгений Петрович Михаэлис бастаған, А.А. Леонтьев, П.Д.Лобановский, С.С.Гросс, Н.И.Долгополов сияқты орыс интеллигенттері еді. Олар жер ауып келсе де кітапхана, музей ашып сәулелі істердің ұйтқысы болған.

Білім-ілім іздеген адамдар мұнда жиі келіп, білім бесігінде бас қосатын, ғылым, білім жайлы пікірлер алысатын.

1885 жылы Сібірді зерттеу, жер аударылушылар тұрған даланы көру мақсатымен Семейге келген белгілі американ журналисі Дж.Кеннан «Сібір және айдау» («Сибирь и ссылка») деген кітабында былай деп жазады: «Мен Спенсердің, Бокльдің, Гекслидің, Миллдің, Дарвиннің шығармаларын…, В.Спойттың, С.Диккенстің, Ж.Эмоштың, Ж.Мак-Дональдтың және басқаларының романдары мен повестерін таңқаларлық сезіммен көрдім. Әсіресе, ғылыми шығармалар және саяси экономия бойынша әдебиеттер көп болды. Кітапты бұлайша іріктеу оны жинаушылар мен пайдаланушылардың мәдениеттілігі мен талғамын танытады».

Міне, осы бір шағын үзіндіден-ақ сол кездегі ғылымға құштар адамдардың кітапханаға қаншалықты ықыласпен, қамқор сезіммен қарағанын аңғаруға болады.

Сол кездегі өлкетанушылардың, қоғам қайраткерлерінің естеліктеріне қарағанда, бұл кітапхана ең прогресшіл бағыттағы адамдармен тығыз қарым-қатынаста болған. Қалың жұртшылық арасына білім нәрін таратуда елеулі роль атқарған.

Кітапхананың жұртшылық арасында қаншалық беделі жоғары болса да, патша өкіметі тарапынан қаржы бөлінбеді. Ол негізінде қоғамдық ұйымдар мен жеке адамдардың көмегімен жарна есебінен өмір сүрді.

1902 жылы желтоқсан айында Семей қаласында тегін пайдаланатын оқу залы ашылып, оған қайтыс болғанына 50 жыл толуына байланысты орыстың ұлы жазушысы Н.В.Гогольдің есімі берілді.

1906 жылы ақысыз оқу үйі мен қоғамдық кітапхана біріктіріліп, Н.В.Гоголь атындағы қоғамдық кітапхана болып аталды.

1902-1911 жылға дейін кітапхана жұмысын басқарған, өлке мәдениетінің дамуына үлес қосқан, кітапхананың дамуына елеулі үлес қосқан алғашқы кітапханашылардың бірі, Батыс Сібір Географиялық қоғамының мүшесі Н.Я.Коншин Семей қаласының тарихын, археологиясын, этнографиясын, табиғат байлықтарын зерттеуде елеулі еңбек сіңірген.

Н.В.Гоголь атындағы облыстық кітапхананың өмірге келуі, алғашқы қалыптасу жылдары қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев есімімен тығыз байланысты. Ол кітапхана ісіне белсене араласып, өзі де кітаптар алып тұрақты оқырманы болғанын деректер дәлелдейді.

Орыс зиялыларымен рухани қатынаста болған Абай өзі де бас болып, кітапхананың тұрақты оқырманы бола жүріп, қатар ашылған өлкетану музейіне Долгополов екеуі 50-ден астам экспонат тапсырғаны тарихтан мәлім және бұл ақынның әлем әдебиетінен білімін тереңдеткен мектепке айналып еді.

1991 жылы Кеңестер Одағы ыдырап, еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1992 жылының 8 желтоқсандағы № 1035 шешіміне орай, бұрынғы Н.В.Гоголь атындағы облыстық кітапхана Абай атындағы әмбебап ғылыми кітапхана атына ие болды.

Көп жылдар өтсе де кітапхана өзінің сирек кітаптар қорын ерекше күтіммен сақтап, келешек ұрпаққа жеткізуде.

Кітапхана қоры Кеңестік дәуірге дейін орыс тілінде шыққан сөздіктердің ең бай қорымен: «Брокгауз бен Эфронның энциклопедиялық сөздіктері» (1890 және 1894 жж.), «Толық орыс-француз-неміс сөздігі» (1826 ж.), «Орыс-қырғыз азбукасы» (1914), «Грек-орыс сөздігі» (1848 ж.) т.б. анықтамалармен де бағалы.

Кітапханада өлкеміздің шежіресін шертетін: «Обзоръ Семипалатинской области» (1898), «Советская степь» (1929 ж.), «Екпінді», (1935-1951 жж.) «Еңбекші қазақ» (1931 ж.), Прииртышский коммунар» (1936 ж.), «Социалистік майдан» (1931 ж.), «Приитышская правда» (1929-1962 жж.) т.б. аймақтық басылымдар шыққан кезінен бастап қорда сақтаулы.

1996 жылы «Сорос-Қазақстан» қорының байқауына қатысып,жеңіске жеткен ұжым бүкіләлемдік Интернет жүйесінің желісіне қосылды.

2000 жылдың қазан айынан бастап оқырмандарға дәстүрлі каталог жүйесімен қатар электронды каталог арқылы қызмет көрсетіле бастады.

2002 жылдың қыркүйегінен бастап кітапхана жанынан Интернет орталығы ашылды. Дәлірек айтқанда, Интернет желісі көмегімен электрондық почтамен хабар алып, хабар беру, басқа компьютерлердегі ақпаратпен танысу шалғайдағы телеконференцияларға қатынасу мүмкіндіктері қамтамасыз етілді.

Кітапхана әлемдік үлгідегі осындай озық технология жүйесіне қосылғалы кітапхана оқырмандары үшін құнды деректер жинақталып қалды.

Кітапхана Турция, Норвегия, Оңтүстік Кореяда өткен Халықаралық кітапханашылар конференцияларына белсене қатысты.

Абай кітапханасы заман талабына сай жаңа технологиялардың барлық мүмкіндіктерін пайдалана, меңгере отырып, үздіксіз даму үстінде.

Аязбаева Г. Ілім мен білім ордасы // Семей таңы.-2003.-3 қазан.-14 б.

Галиев В. Книжное дело в Северо-Восточном Казахстане // Абай.-2005.-№ 1.-37

16 қазан

Жазушы Ерғазы Рахимовтың туғанына 70 жыл

(1938-1994)
Семей өңірінде сөз зергерлерінің ізін жалғастырушылардың бірі, КСРО Жазушылар Одағының мүшесі Ерғазы Рахимов 1938 жылы Қытайдың Дөрбілжің ауданы, Қорымсу ауданында дүниеге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін, Үрімжідегі Ұлттар институтына оқуға түсіп, оны толық бітірмей Қазақстанға біржола қоныс аударды. Сөйтіп Қазақ Мемлекеттік Абай атындағы педагогикалық институтының тіл және әдебиет бөлімін тәмамдады. Е.Рахимов өзінің жазушылық өнерін ең әуелі жыр жазудан бастады. Бала кезінен-ақ ауыз әдебиетінен нәр алып, сөз өнерінің кәусарынан еркін сусындаған Ерғазы поэзия саласында жақсы шығармалар туғызды. Талай-талай айтыстарда алдыңғы орындарда жүрді. 1985 жылы шыққан «Жырлайды жүрек» деген жинағында екі поэмасы, төрт балладасы, бірнеше өлеңдері басылды.

Поэзия саласында жарық көрген «Зейнел күйі» поэмасы өнер құдыретіне арналған дастан. Бұнда революцияға дейінгі үстем таптар мен еңбекші бұқараның бітіспес күресін шебер бейнелеген.

Жазушының творчестволық еңбектерінде прозалық шығармаларының да үлес салмағы жоғары. 1979 және 1983 жылдары «Жалын» баспасынан «Сүрі қар», «Тентек келін» атты повестері мен әңгімелері жарық көрді.

«Сүрі қарға» енген «Момын», «Тас жарған» повестері күн тақырыбына жазылған туындылар. Екеуінде де өндіріс тақырыбы, оның ішінде бүгінгі күннің көкейтесті мәселелері сөз болады. Жазушының «Тентек келін» деп аталатын кітабына енген повесінде алған бетінен қайтпайтын өр мінезді қазақ әйелінің образы жасалған. Е.Рахимовтың журналистика саласында жазған атақты шопандар Т.Тасболатов және Б.Жақанов туралы жазған «Мұңсызбайдың мұрагерлері», «Теріс айырық» (1976,1978ж) деп аталатын кітап-очерктері жарық көрді.

Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр.Анықтамалық.-Алматы:Ана тілі,2004.- Б. 256

Қазақ әдебиеті.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы:Аруна Ltd,2005.- Б.441

29 қазан

Қазақстанның халық жазушысы,

Мемлекеттік сыйлығының лауреаты

Мұзафар Әлімбаевтің туғанына 90 жыл (1923)

Мұзафар Әлімбаев — Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінде соғыс сұрапылын бастан кешіп келген қаламгер шоғырының бірі. Туған жері Маралды атырабында — Павлодар облысы, Шарбақты ауданындағы Маралды ауылы. Әнші-күйшілердің, ақын-жыраулардың думан құрған өнер төрінде, солардың тәтті сазын, татымды сөзін қаршадайынан құлағына құйып өскен. Мұзағаң 5 жасында әріпті әліп деп біліп, кітап оқи бастаған. 6 сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден аса кітабын тауысып, «Бауырсақтан» бастап», «Батырлар жырын» ортаға ала, А. С. Пушкиннің 4 томдығын тауысады.

Соғыс басталғанда он сегізге толар-толмаста болған М. Әлімбаевтың педучилищені енді бітірген кезі еді. Соғыс комиссарына арыз берді, бірақ оларды маңайына жолатпады. Сөйтсе, үкімет арнайы ұлттық құрамалар даярлап жатыр екен, сол үшін оларды сәл күттіріпті. Әйтеуір 1941 жылдың желтоқсанында соғысқа шақырылып, Павлодардан Семейге, Семейден Талғарға келіп, бір ай саяси жауынгерлер бригадасының 120 мм миномет дивизионына барды. Үш жарым айдай қатардағы жауынгер, сосын саяси жұмыстар жөніндегі жетекшінің орынбасары болды. (замполитрук) Калинин майданында Ржевтің түбінде 1942 жылдың қарашасынан ұрысқа кірісіпті, 1943-тің шілдесіне дейін соғысты. Сол кезде саяси қызметкерлер институтын жойып, жауынгер командир етіп даярланып, танк батареясының командирі болды. Соғыс біткесін Мұзафар Әлімбаевты Шығыс Германия жерінде әскери қызметке алып қалып, одан елге … 1948 жылы оралады. Майданда туған көп ақынның бірі — Мұзафар Әлімбаевтың «Батырға» деген бірінші өлеңі 1944 жылы 17 сәуірде Балтық майданының «Жауға қарсы аттан» газетінде жарияланған. Кеңес Одағының батыры Мәлік Ғабдуллинге арналған осы өлеңінде:

Баста алға батысқа,

Ініңнің күші өскелең, — деген артиллерист, лейтенант Мұзафар «өскелеңдігін» тек соғыс майданында ғана емес, әдебиет майданында да көрсеткен. М.Әлімбаев комсомолец кезінде ауылдан аттанып, арада жеті жарым жыл өткенде коммунист, жауынгер командир, офицер-танкист атанып, үйге оралды. Уақытты бағалауды, өмірді қадірлеуді, Отанды қастерлеуді үйреніп қайтты.

Ақынның «Ту тіккен» дастанында Рейхстагқа алғаш ту қадағандардың бірі Рахымжан Қошқарбаевтың жан-дүниесін, қаһарман ерлігін шабытпен жырлайды.

Мұзафар Әлімбаев ақындық бақыты туралы айтқанда оның қазақ балалар әдебиетіне сіңірген еңбегіне тоқталу шарт. Ұзына тарихы қырық жылға жуықтаған «Балдырған» журналын Мұзафар Әлімбаев қолымен құрып, 25 жыл бас редактор ретінде басқаруы қазақ балалар әдебиеті үшін ырыс-құт болды. «Балдырған» журналы арқылы дүниежүзі балалар әдебиетіндегі бар дәстүрлер мен эксперименттер қазақ топырағына ағытылды. Қазақ топырағында бойындағы бар жұпарын балаларға арнайтын шын мәніндегі балалар қаламгері «Балдырған» арқылы қалыптасты.

М. Әлімбаев қазақ балалар әдебиетінің қатардағы қаламгері ғана емес. Ақын, прозашы, аудармашы, сыншы, жинақшы, ұйымдастырушы. Әдебиетте талант бейімі болмай, ештеңе де өнбейді, әдебиет зорлықпен жасалмайды. Мұзағаңның да балалар поэзиясына туа бітті бейімі болғаны анық. М.Әлімбаев қазақ балалар әдебиетін дамытуға көп еңбек сіңірді. «Менің ойыншығым», «Отпен ойнама», «Орақ - олақ», «Шынықсаң - шымыр боларсың» тағы басқа кітаптары қазақ балалар әдебиетіне қосылған елеулі үлес болды. «Аспандағы әпке» жинағы үшін Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы берілген. М.Әлімбаев мақал - мәтелдерді жинау, зерттеу, басқа халықтар мақалдарын қазақ тіліне аудару жұмыстарымен де айналысып келеді. «666 мақал мен мәтел», «Мақал - сөздің мәйегі», «Өрнекті сөз - ортақ қазына», т.б. жинақтар мен зерттеу еңбектері бар. Сын - зерттеу саласында еңбектері жарық көрді. Әлем әдебиетінің кейбір үздік шығармаларын қазақ тіліне аударды. Жазушының өлеңдері 38 тілге аударылған.

Қазақ әдебиеті.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы:Аруна Ltd,2005.- Б.89

7 қараша

Қаламгер Ырысхан Мұсаұлы Абай ауданының Құндызды ауылында 1933 жылы дүниеге келген. Он жылдық білім алғаннан кейін 1953-58 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінің журналистік факультетінде білім алған. Сол студенттік қызықты шақтық өзінде «Ағасұлтан» деген роман жазуға кірісіпті.

Ырысхан Мұсаұлы еңбек жолын 1958 жылы «Лениншіл жас» газетінде бастайды. Онда бірнеше әңгіме, очерктер жазды. 1965 жылы облыстық «Семей таңы» газетіне ауысып, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болды. Сонда қызмет ете жүріп Мәскеудегі Жоғары партия мектебіне оқуға жіберіледі. Сол кезде жүріп те жазады. Оны бітірген соң Маңғыстау облысына қызметке жіберіледі. «Коммунистік жол» деген газеттің іргетасын қалайды. Баспасөзде істеген жылдары жер-жерді аралап, мақала, очерктерді көп жазды.

1977 жылы Семейге қайтып, «Семей таңы» газетіне бас редактор қызметіне кіріседі. Бас редакторлық қызметте жүріп Семей сынды рухани орталықтың рухын көтеріп, халықтың санасын, болмыс-келбетін көтеруде айтарлықтай еңбек сіңірді.

Көп жылдардан кейін 1992 жылы республикалық «Абай» журналына бас редактор болып тағайындалады. 1994 жылғы сандарында «Ағасұлтан» романының бір бөлімі жарық көрді. Мұнда XIX ғасырдың орта шеніндегі Қарқаралы дуанында болған қат-қабат оқиғалар суреттеледі. Мұнда оқырмандар Құнанбай, Алшынбай, Тәттімбет, Мұсалармен кезедеседі.

Ырысхан Мұсаүлы «Құрмет орденінің», «Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер» атағының иегері. Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі.

Қасиетті Шыңғыстау топырағынан өніп шыққан жазушы Ырысхан Мұсаұлының шығармашылығындағы негізгі тақырып - XX ғасырдағы қазақ халқының тағдыры.

2000 жылы жазушының жарық көрген қос томдық прозалық кітаптары этнографиясы мен тілінің байлығы жағынан оқырмандарға үлкен рухани күш берері сөзсіз. Бірінші кітаптағы «Ағасұлтан» романы тарихи деректерге негізделген. Мұнда Құнанбай қажының күрделі бейнесі берілген. Жазушының соңғы үш томына «Саға» трилогиясы енген. Бұл еңбектерінде Кеңес дәуірінің XX ғасырдағы келбетін көрсетеді. «Саға» трилогиясының үш бөлімі - «Бейуақ», «Құлқынсәрі», «Қызыл іңір» журнал бетінде, сонан соң жазушының үш томында жарық көрді. «Саға» романы автордың өзі туып өскен өңірдің дауылды жылдарын, колхоздастыру кезеңіндегі заман ағымын суреттейді. Колхоздастыру кезеңі (ақ пен қызылдың салған қырғыны) мен ашаршылықты (1931-32 жылғы) суреттеген «Құлқынсәрі» - алдыңғы «Бейуақтың» жалғасы іспетті. Ал «Қызыл іңір» - 1937 жылғы әлемді тітіренткен саяси қуғын-сүргін туралы.

Жазушы трилогиясының кейіпкерлері Санияз, Ғаббас, Доғал, Ешкей, Құлпынай, Лағыл, Дүр т.б. Әсіресе Мәкі мен Санияз кесек тұлғалы кейіпкерлері арқылы адамгершілік болмысты, халық болмысындағы қастерлі қасиеттерді ашуға ден қояды.

Қара дауылы қазақ түңлігін ұшыра соққан сұрапыл XX ғасыр ұлт жадында ешқашан ұмтылмайтын қатал сабағын қалдырды. Жазушының тарихи романдары, оларға әңгіме, очерктері мен абайтану мәселесіне арналған зерттеулері қосылып бес том кітапқа жүк болды. Жарты ғасырдай мерзімде баспасөзде істеген алаш азаматының осындай шығармашылық биікке жетуі үлкен бақыт.

Мұсаұлы Ы. Шығармалар жинағы: Екінші кітап: Саға. Бейуақ.-Новосибирск: «Советская Сибиръ»,2000-422 6.

Мұсаұлы Р. Шығармалар жинағы: Үшінші кітап: Саға. Құлқынсәрі. - Семей, 2003.-352 б.

Мұсаұлы Р. Шығармалар жинағы. Саға. Қызыл іңір: 4- кітап.- Семей, 2003.-351 б.

Мұсаұлы Ы. Ұлы ақын еліндегі ұлағатты басылым: («Абай»журналының 10 жылдығына орай өткен саптанатты жиналыстан) // Абай .- 2002.- №З.-З-б б.

Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр.Анықтамалық.-Алматы:Ана тілі,2004.-Б. 221

Қазақ әдебиеті.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы:Аруна Ltd,2005.- Б.382



5 желтоқсан

Жазушы Жекен Жұмахановтың туғанына

100 жыл (1913-1978)

Жазушы Жекен Жұмаханов 1913 жылы 5 желтоқсанда Абай ауданы Жүрекадыр ауылында кедей шаруа семьясында дүниеге келген (1978 жылы дүниеден өтті). Жекен жастайынан өлең жырға үйір болып, аңыз-ертегілерді жақсы білген. Жас кезінен «бақташы бала» атанып, ауылда қой, сиыр баққан. 1925 жылдан бастап оқыған, қаладағы 19-шы орта мектепті, педагогика техникумын, 1935 жылы Алматыда жаңадан ашылған Қазақ коммунистік журналистер институтына түсіп, оны айрықша дипломмен бітірді. Бұдан кейін «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясында ұзақ жылдар меншікті тілші, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарды.

Ол Ұлы Отан соғысы жылдарында әуелі Калинин, кейіннен 11-Прибалтика майдандарында «Жауға қарсы аттан» газетінің тілшісі, ротаның саяси жетекшісі болып қызмет атқарды. Соғыстан кейінгі жылдары да Әлия, Мәншүк туралы повестер, әңгімелер жазып, жеке кітап етіп бастырды.

Армия қатарынан 1946 жылдың мартында босаған соң, қайтадан журналистика, әдеби өмірге араласты. Жекен жазушы ретінде «Солдат жолы» (1958), «Жазылмаған кітап» (1959), «Келін» (1960), «Қаракөз қарындасым» (1962), «Үш бәйтерек» (1965), «Соқпақ соңы» (1967), «Адам тау қопарады» (1967), «Мен - жұмысшымын» (1972) т.б. көптеген кітаптардың авторы. Бұларда жұмысшы, малшы, жастар өмірінен алынған ауыл тұрмысы шынайы суреттелген. Жазушы драматургиямен де шұғылданды. «Махаббат пен мансап», «Ленинге хат» т.б. пьесалар жазды. Осы елеулі еңбектер қазақ әдебиетінің қажырлы қаламгерлерінің бірі - Жекен Жұмахановтың тіршілігінде тындырғаи игілікті ісі, көзі тірісінде жасап кеткен ескерткіші іспетті. Жекен Жүмақанов Н.Гогольдің «Рим» деген әңгімесін, В.Орловтың «Митра Кокорь» деген повесін қазақшалады. Ж.Жұмахановтың жеке әңгімелері орыс, өзбек, қырғыз, украин, латыш, поляк тілдерінде жарық көрді.
Әдебиеттер:
Жұмаханов Ж. Делегат:Әңгімелер/ Құраст. Ә. Бөпебаев.- Алматы: «Жалын», 1983.- 72 б.

Жұмақанов Ж. Қарагөз қарындасым: Әңгімелер .- Алматы: «Жазушы», 1979.-304 6.

Жұмақанов Ж. Махаббат пен мансап: Повестер.- Алматы: Жазушы,1970.- 191 6.

ЖұмақановЖ. Мен жұмысшымын:Повестер.-Алматы: «Жазушы»,1972.- 125 6.

Жұмақанов Ж. Шұбартау таңы: Повестер мен әңгімелер.- Алматы, «Жазушы»,-1975.-150 6.

Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр.Анықтамалық.-Алматы:Ана тілі,2004.-Б.139

Қазақ әдебиеті.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы:Аруна Ltd,2005.- Б.230