Сот дәлелдемелер теориясы пәнінен дәріс
Дәлелдемелерді қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы
жүктеу/скачать 60.96 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
| 4.Дәлелдемелерді қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
1.Дәлелдемелердің көздері. Дәлелдеме көздері немесе дәлелдеу тәсілдері ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлігінде егжей-тегжейлі тізбеленген және мыналарды қамтиды: куәгердің жауап беруі, жәбірленушінің жауап беруі, сезіктінің жауап беруі, айыпталушының жауап беруі; сарапшының қорытындысы; заттық айғақтар; процессуалдық іс-қимыл хаттамалары; өзге де құжаттар; Кең ауқымды мағынасында дәлелдеудің көздері деп деректердің тікелей көздерін, сондай-ақ оларды алудың әдістерін, дәлелдеу барысындағы тексеру мен пайдалануды түсіну керек. "Көз" ұғымын кең ауқымды мағынада түсіндірудің құқықтық негізі бар. Мәселен, ҚІЖК-нің 116-бабында былай деп белгіленген: көзі белгісіз немесе сот мәжілісінде анықталуы мүмкін емес көздін мәліметтеріне негізделген куәгердің және жәбірленушінің жауаптары дәлелдемелер сипатында қызмет ете алмайды. Бұл ереже көз фактілер туралы мәлімет сақтаушы деп есептеуге мүмкіңдік береді. Дәлелдемелер сипатында сақтаушылар емес, оларда негізі каланған ақпарат есептеледі. Дәлелдемелер көздерінін тізбесіне қатысты ғылыми әдебиеттеәр түрлі көзқарастар калыптасты, олардың мәні негізінен тізбені кенейту қажеттілігіне сүйенеді. Мәселен, П. П. Якимов дәлелдемелердің дербес көздері ретінде азаматтық талапкердің жауаптарын, азаматтық жауапкердің жауаптарын, олардың өкілдерінін жауаптарын қарауды ұсынады. А. С. Ландо осыған ұқсас көзқарасты білдіреді, ол көздер тізбесін кәмелетке толмаған айыпталушының занды өкілінің жауаптарымен толықтыруды орынды деп есептейді.В.Д.Арсеньевтің пікірі бойынша заттық айғақтар көздер бола алмайды, өйткені олар дәлелдеу тәсілдері мен дәлелдеме фактілер арасындағы аралық жағдайда орналасқан. Ол сондай-ақ заттық айғақтарға қатысты олардың "алғашқы көздері", яғни олар табылған және алынған орын туралы айтуды орынды санайды. Дәлелдеме көздері түрлерінің мәні туралы көзқарастарға сыни талдау жасау П. П. Якимов пен А.С. Ландоның ұсыныстары ғылыми және практикалық мүдделілік туғызады және заң шығарушы қабылдап алуға тұрады деп есептеуге мүмкіндік береді. В. Д. Арсеньев көзқарасының жақтастары да, қарсыластары да бар. Іс жүргізушілік мағынада дәлелдеме көздері заттың өзі емес, іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректермен ұсынылған, яғни дәлелдеме бола алатындай заттың қасиеттері деген Р. С. Белкин мен А. И. Винбергтің пайымдауы да дұрыс көрінеді. Сараптамалық зерттеуге арналған үлгілерге қатысты айтатын болсак, онда М. М. Михеенконың пікірі бойынша олар заттық айғақтар да, ерекше түрдегі дәлелдемелер де, дәлелдеудің тәсілдері де болып табылмайды. Бұл көзқарас Н. А. Селивановтың пайымдауымен сәйкес келеді, ол былай деп жазды: "Затты заттық айғақ деп тану осы зат пен істің анықталған мән-жайы арасындағы байланыстың болуын көздейді. Ал салыстырмалы үлгілерге қатысты мұндай байланыс туралы айтудың өзі артық. Олар тергеліп жатқан оқиғамен емес, тергеумен байланысты және оның кылмыстық іске қатысына қарамастан белгілі бір субъектіні немесе объектіні сипаттайды. Салыстырып қарауға кемектесе отырып, мәні жөнінен үлгілер таным құралдары ретінде қызмет етеді және осы тұрғыда оларды заттық айғақтарды зерттеуді жүргізе отырып, сарапшы пайдаланатын кұралдармен, құрылғылармен және басқа да тетіктермен, сондай-ақ зерттеуші өзінің қорытындыларында негізге алатын әдеби көздерде бар анықтамалық және ғылыми деректермен салыстыруға болады". Дәлелдемелердің дербес көздері ретінде қылмыстык іс жүргізу заңы іс жүргізушілік іс-қимыл хаттамаларын атайды. Бірақ қандай да бір нақты кимылды заң ескертпейді. Тергеу іс-қимылдарының хаттамалары дәлелдеме көздері болып табылатын тізбе бөлігіндегі ғалым-процессуалистер арасында әр түрлі көзқарас орын алған. В. Д. Арсеньев қылмыстык іс жүргізу за-ңында көзделген кез келген тергеу іс-қимылының хаттамалары ішінара дәлелдеме көздері болып табылады деп ойлайды. Оған керісінше Ф. Н. Фаткуллин мен В. Я. Дорохов істің мән-жайын анықтауға бағытталған тергеу іс-кимылдарының хаттамалары ғана дәлелдеме көздері болып табылады деп есептейді. Мәселе мәнісін осылайша түсіну дәлелдеме мақсатына анағұрлым сәйкес келетін сияқты, өйткені жекелеген тергеу іс-қимылдарының қосымша сипаты ғана бар және тікелей дәлелдемелер жинақтау тәсілдерін құрамайды (мәселен, мәйітті сойып көру оны қарауды және сот-медициналық сараптаманы жүргізу үшін қажеггі жағдайлар жасауға бағытталған). Өзінің көзқарасын жақтай отырып, В. Я. Дорохов былай деп жазды: "Хаттамалардын, дәлелдеу маңызы туралы мәселе дәлелдемелерді жинақтаудың іс жүргізушілік тәсілдері болып табылатын тергеу және сот іс-қимылының хаттамаларына қатысты ғана қойылуы мүмкін". Дәлелдемелер кәздері ҚІЖК-де толық келтірілген және кеңейтіп түсіндіруге жатпайды, мұның өзі тиісті емес көздерден және тиісті емес жолмен алынған дәлелдемелер қылмыстық процесте осы сипатында шыға алмайтындығы іс жүргізушілік құқығының ережесіне сәйкес келеді. Қылмыстық процестегі дәлелдеу теориясы Кез келген қылмыстық істі тергеу кезінде Қылмыстық іс жүргізу құқығында дәлелдемелер теориясы Дәлелдемелер іс үшін маңызы бар деректерді Қылмыстық процесте дәлелдеме процессуалдық заңның талаптарын Қолданыстағы ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің Бұл деректер куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің, айыпталушының Жалпы алғанда, дәлелдемелердің түсінігінің екі мағынасы Іс бойынша дәлелдеме болып табылатын деректер Аталған дерек туралы белгілі болған мәліметтер Егер дұрыс болса, онда сол деректен Алдымен дәлелдеме аталған дерек туралы мәліметтің Белгілі бір дерек туралы мәліметтерді дәлелдемені Іс бойынша бекітуді қажет ететін басқа Дәлелдеме түсінігінің екі мағынасын ажырату қажеттілігі Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңында дәлелдемелердің 5. Дәлелдеу процесі және оның сатылары Дәлелдеу - бұл дәлелдемелердің көмегімен қылмысты Істі дұрыс шешу үшін сол іс Сотта қаралып отырған іс бойынша шындықты Аталған зерттеу процесі, деректерді табу тек Дәлелдеу - іс бойынша шындықты тану Әрбір таным процесі тәрізді, қылмыстық іс Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды: дәлелдеу процесі Қылмыстық процестегі таным әрбір шынайы таным Сот қызметіндегі таным мен ғылыми зерттеуде Дәлелдеу процесі - дәлелдемелерге қатысты жүргізілетін - дәлелдемелерді табу; - дәлелдемелерді зерттеу және процессуалдық түрде - дәлелдемелерді тексеру; - дәлелдемелерді бағалау; Оларға тоқталып кетейік: 1. Қандай да бір фактіні бекіту Іс бойынша маңызды деректерді бекітетін барлық Іске қатысты табылған дәлелдеме процессуалдық заңмен Әрбір дәлелдеме тергеуші және сот қорытындыларының а) дәлелдеменің тікелей өзін зерттеу. Мысалы, ә) алдыңғы дәлелдемені бекітетін немесе одан б) бастапқы дәлелдемені кейінгі дәлелдемелермен салыстыру. Әрбір дәлелдеме тергеу мен сотта тексерілуі Дәлелдемелерді бағалау - оны тексерудің нәтижесі Дәлелдемелерді бағалау анализ және синтезден тұрады. - жиналған барлық дәлелдемелерді бір - әрбір дәлелдемені құрылымдық бөлшектерге бөлу, - дәлелдеменің жекелеген элементтерін өзара және Ал дәлелдемелердің синтезі – іс бойынша Дәлелдемелерді бағалау оны тексеруден бөлініп қарастырылмайды. Дәлелдемелерді қолдану процесі істің мән-жайларын толық Қылмыстық іс бойынша зерттеу пәні- Дәлелдеу процесінде диалектикалық әдісті қолдану іс Дәлелдемелерге қатысты процессуалдық нормалардың негізінде жатқан - объективті шындық – дәлелдемелерді қолданудың - судьялардың ішкі сенімі- дәлелдемелерді бағалаудың - кінәсіздік презумпциясы; Айыпталушының кінәлілігін дәлелдеу міндеті айыптаушыға жүктелген. Алдын ала тергеуде айыпталушының кінәсін дәлелдеу Жоғарыда айтылған кінәсіздік презумпциясы қағидасынан тергеу Кез келген күмәнді айыпталушының пайдасына шешу 6.Дәлелдемелердің көмегімен сотта қаралған қылмыстық істің Бекітілген деректің дәлелдеу пәніне кіретіндігін көрсететін Әрине, тергеу барысында іс бойынша дәлелдеу Алдын ала тергеу өндірісінде және сот 1. Қылмыс оқиғасы /қылмыс жасалған уақыт, 2. Қылмыс жасағаны үшін айыпталушының кінәсі 3. Айыпталушы жауаптылығының деңгейі мен сипатына 4.Қылмыс арқылы келтірген зиянның сипаты мен - қылмыс оқиғасы. Әрбір қылмыс іс - ҚР ҚК-нің баптарында көзделген қылмыс - қылмысты айыпталушының жасауы. Дәлелденген қылмыс - айыпталушының әрекеттерінде кінәнің болуы. Кінә - айыпталушының жауапкершілігін жеңілдететін және ауырлататын - айыпталушының тұлғасын сипаттайтын мәліметтер - Сонымен дәлелдеу пәніне кіретін басты дерек Басты деректерден басқа дәлелдеу пәніне дәлелдемелік Жоғарыда айтылғандардан басқа дәлелдеу пәніне мынадай 1. Қылмыстың салдары - толық зерттеліп, 2. Қылмыстың жасалуына ықпал еткен мән-жайлар- Барлық мәліметтерді ескере отырып, дәлелдеу пәнін Дәлелдеу пәні. І. Басты дерек. А. 1) Қылмыс оқиғасы. 2) Қылмыс құрамының белгілеріне сәйкес келетін 3) Қылмыстың айыпталушымен жасалуы. 4) Кінәнің болуы. 5) Айыпталушының жауаптылығын ауырлататын және жеңілдететін 6) Айыпталушының тұлғасын сипаттайтын мән - Ә. 1) А тобындағы деректерді болдырмайтын 2) Қылмыстық қудалауды болдырмайтын мән - ІІ. Дәлелдемелік деректер. Кінәліні айыптайтын деректер. Кінәліні ақтайтын деректер Қылмыстың салдары. 7. Қылмыстың жасалуына ықпал еткен мән-жайлар Нақты істер бойынша дәлелдеу пәнін құрайтын Айыптау пәніне байланысты дәлелдемелер айыптайтын және Айыптайтын дәлелдемелер - бұл айыпталушыны әшкерелейтін Ақтайтын дәлелдемелер - бұл айыптаудан бас Дәлелдемелерді бұлай 2-ге бөлу шартты сипатқа Дәлелдемелерді осындай екі топқа бөлу дәлелдемелердің Заң әрбір қылмыстық іс бойынша сезіктіні Егер істегі ақтаушы дәлелдемелер тексеріліп, олар Дәлелдемелерді жіктеу Дәлелденуге жататын деректер туралы мәліметтер сол Бастапқы дәлелдемелер деп бекітілуге жататын фактілер Ал туынды дәлелдемелер деп бекітілуі тиіс Дәлелдемелерді бұлай бөлу - өте үлкен Әрбір қылмыстық іс бойынша мынадай қағида Дегенмен, туынды дәлелдемелер кейде істі дұрыс 1. Туынды дәлелдемелер - бастапқы дәлелдемелерді 2. Туынды дәлелдемелер - бастапқы дәлелдемелерді 3. Туынды дәлелдемелер, егер бастапқы дәлелдемелер Әрбір дәлелдеме тексерілуге жатады, ал туынды Дәлелдеменің басты деректі немесе дәлелдемелік деректерді Тікелей дәлелдеме басты деректі анықтайды. Мысалы, Жанама дәлелдеме басты деректі емес, дәлелдемелік Тікелей дәлелдеме басты деректі, тікелей, дәлелдемелік Тікелей дәлелдемелерде дәлелдемелік деректер болмайды деген Осыған дейін біз айыптау сипатындағы тікелей Ал сезіктінің кінәсіздігін көрсетпейтін, бірақ Қылмыс жасағаны үшін айыпталған тұлғаға қатысты Енді жанама дәлелдемелерге тоқталып өтейік. Жанама 1.Қылмыстың заттай іздері яғни, әр түрлі 2.Қылмыскермен қалдырылған іздер; 3.Қылмыс жасауға қажетті құралдардың сезіктіден табылуы; 4.Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болған заттың 5.Қылмыс жасалған уақытта айыпталушының сол жерде 6.Қылмыс жасауға ниеттің болуы; 7.Қылмыс жасағанға дейінгі айыпталушының әрекеттері; 8.Қылмыс жасағаннан кейін, қылмыс іздерін жасыруға 9.Қылмыс жасаудан көрініс тапқан, айыпталушының өмір Айыптау сипатындағы қандай да бір фактілерді Жанама дәлелдеме бола алмайтын, бірақ қателесудің - іс деректеріне ұқсас, бірақ онымен - айыпталушыны жағымсыз жағынан сипаттайтын фактілер - қылмыстық іс бойынша тергеу және Жанама дәлелдемелерді зерттеу, оларды тексеру және - жанама дәлелдемелер екіден артық - барлық жанама дәлелдемелер өзара салыстырылып, - жанама дәлелдемелер басты дерекпен себепті - жанама дәлелдемелер өз жиынтығында бір 2.4 Дәлелдемелердің қайнар көздері және олардың Іс бойынша анықталуға жататын барлық деректер Дәлелдемелердің түрлері ҚР-ның қолданыстағы қылмыстық іс Дәлелдемелердің көмегімен ғана іс үшін маңызы Дерек туралы мәліметтердің қайнар көзі ретінде Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес, егер Дәлелдемелердің қайнар көздерін жеке-жеке қарастырайық. Куәнің жауаптары - іс үшін маңызы Куә - іс үшін маңызы бар Куә жауаптарының көмегімен тергеуші және сот Қылмыстық процестегі куәлар - бұл көп Куәнің процессуалдық жағдайына келетін болсақ, куә - куә тергеуші мен соттың шақыруы - куә өзіне іс бойынша белгілі - куә тек шындыққа сәйкес көрсетпе ҚІЖК-де куәдан іс бойынша анықталуға тиіс Куә жауабының пәнін нақты белгілеу-істі дұрыс Куәнің төмендегідей құқықтары бар: - куә еш мәжбүрлеусіз жауап беруге - алдын ала тергеуде куә өз - егер куә тергеуші мен анықтамашының - куә сотқа келумен байланысты шығындардың Куә ретінде өзіне мәлім деректерге қатысты - сол іс бойынша айыпталушының - дене және психикалық кемістігіне байланысты Куәнің жауаптарын бағалау кезінде мынадай екі - куә жауабының шынайлығы немесе жалғандығы - куә жауабының объективтік ақиқаттылығы туралы Қылмыстық іс жүргізу заңдарында жәбірленушінің жауабы Қазіргі кездегі қылмыстық-процессуалдық заңдар жәбірленушіге қылмыстық Жәбірленуші жауап беруге міндетті ғана емес, Жәбірленушінің жауаптары тек өзіне белгілі деректерді Осылайша, жәбірленушунің жауаптарында оның түсіндірмелері де Дегенмен, қылмыс нәтижесінде үлкен зиян келтірілген Сонымен қатар, жәбірленуші жауабының тағы бір Жалпы ереже бойынша, сотта жәбірленушіден куәлардан Жәбірленушіге өз құқықтарын толық жүзеге асыру Сот тәжірибесінде кек алу, пайда табу, ҚІЖК-не сәйкес, айыпталушының жауаптары - дәлелдеменің Айыпталушының жауаптары – істің мәні бойынша Айыпталушының жауаптары, яғни істің мән-жайлары туралы Егер айыпталушы өзін кінәлі деп таныса, Сотталушы тек сот тергеуінде ғана емес, Егер сотталушы соңғы сөзінде іс үшін Өз кінәсін мойындамаған сотталушы, соңғы сөзінде Айыпталушының жауаптары қылмыстық істі тергеу және Кез келген дәлелдеме сияқты, айыпталушының жауаптары Заңи әдебиеттерде айыпталушының өз кінәсін мойындамауы Айыптауды мойындамайтын сотталушының түсіндірмелері жоққа шығарылмайынша, Айта кететін тағы бір жайт, айыпталушының Іс бойынша сезікті өзін ұстауға немесе Сонымен бірге сезіктінің жауаптары дәлелдеме ретінде Іс жүзінде сезікті, егер ол ұсталған Сот талқылауында судья сезіктінің берген жауаптарын Дәлелдемелер қайнар көздерінің тағы бір түрі Сарапшы – арнайы білімді талап ететін Сарапшының қорытындысы – тергеу мен Сараптама – арнайы білімді талап ететін Сарапшының қорытындысы, яғни, зерттелген істің мән-жайлары Сарапшы қорытындысының дәлелдеме ретіндегі ерекшелігі – Сарапшының қорытындысы – бұл ғылым, техника, Сарапшыны "ғылыми судья", ал оның қорытындысын Сарапшы куәларға да теңестіріле алмайды. Куә Сараптаманы басқа дәлелдемелерді тексеру әдісі ретінде Сараптаманың нәтижесі – сарапшының қорытындысынан көрініс Осылайша, сарапшының қорытындысы – басқа делелдемелермен Сараптаманың қылмыстық процестегі маңызы өте зор, Сарапшы қорытындысы, жоғарыда айтылып кеткендей, арнайы Сонда сот сараптамасының басқа дәлелдемелерден ерекшелігі Егер де басқа дәлелдемелер жеке адамның ҚІЖК-не сәйкес, сарапшының қорытындысы – ол Заттай дәлелдемелер деп қылмыстық іс жүргізу Заттай дәлелдемелер – бұл не қылмыс ҚР ҚІЖК-не сәйкес заттай дәлелдеме қызметін Қылмыс жасаудың қаруы болган заттар; Қылмыс іздері сақталған заттар; Қылмыстық әрекеттің объектісі болған заттар; Қылмысты және кінәліні әшкерелеудің, айыптауды жоққа Қандай да бір затты іс бойынша Заттай дәлелдемелердің алғашқы 3 түрі нақты Заттай дәлелдемелердің маңызды белгісі – оның Заттай дәлелдемелердің ауыстырылмайтындығы туралы ережеге мынадай Ал оқиға болған жерді қарау кезінде Заттай дәлелдеме болып саналатын әрбір зат Осыған сәйкес, әрбір заттай дәлелдеме келесідей табылған заттай дәлелдемелер қайда, қашан, кімде, табылған заттай дәлелдемелер мұқият тексеріліп, оның заттай дәлелдеме болып табылатын заттар тергеуші Қылмыстық процесс аяқталғанға дейін заттай дәлелдемелер Іс бойынша сот істі тоқтату туралы Айыпталушыға тиесілі болған қылмыс қаруы тәркіленуге Айналымы шектелген заттар сәйкес мекемелерге беріледі Ешқандай қүндылығы жоқ және қолданыла алмайтын Қылмыстық жолмен табылған ақша және өзге Қалған заттар олардың заңды иелеріне қайтарылады, Заттай дәлелдеме болып табылатын құжаттар іс ҚР ҚІЖК-не сәйкес, заттай дәлелдемелерді сақтау заттай дәлелдемелер үкім заңды күшіне енгенге жекелеген жағдайларда заттай дәлелдемелер олардың иелеріне тез арада бүлінетін заттай дәлелдемелер, егер Дәлелдеменің тағы бір жеке түрі - Бұл хаттамалар ҚІЖК-де белгіленген тәртіпте жасалған Дәлелдемелердің бұл тобына белгілі бір деректер, Жауап алу хаттамасына келер болсақ, осы Егер мекемелер, ұйымдар, лауазымды тұлғалар және Мұндай құжаттардың қатарына әр түрлі мекемелердің Құжат - зат ретінде дәлелдемелік иазмұнға Осы жағдайда құжат тексеріліп, тергеушінің қаулысымен . Қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілгендей, айғақты Заң талабы бойынша мұндай зерттеу алынған ҚР ҚІЖК-нің 8-бабына сәйкес, қылмыстық процестің Алдын-ала тергеу және сот органдарының процессуалдық Қылмыстық процестің бір міндеті – айыпталушыны Сонымен дәлелдеме – қылмыстық істі тиісті 7.Қылмыс жасаудың нақты мән — жайларын тану негізінен қылмыстық істе бар дәлелдемелер-ғылым, логика, қолданыстағы заңнама тұрғысынан дәлелдердің көмегімен жанама жолмен жүргізіледі. Қылмыстық іс жүргізу дәлелдемесі ұғымының анықтамасы ҚІЖК-нің 74-бабында тұжырымдалған. Сот, прокурор, тергеуші және анықтаушы қылмыстық іс жүргізу Заңында айқындалған тәртіппен қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде дәлелдеуге жататын мән-жайлардың, сондай-ақ қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайлардың болуын немесе болмауын анықтайтын кез келген мәліметтер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Заң шығарушының «кез келген мәліметке» нұсқауы оларды түсіну мүмкін деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді: 1) нақты деректер, фактілер, оның ішінде дәлелді (аралық немесе қосалқы)); 2) қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын мән-жайларды дәлелдеу қамтамасыз етілетін фактілер (мән-жайлар) туралы мәліметтер. Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдемелерді мұндай түсіну нақты шындықты танудың екі жолы бар: тікелей және жанама (немесе жанама). Әрине, қылмыстық процесте қылмыс жасаудың нақты мән-жайларын танудың тікелей жолы шектеулі шектерде қолданылады. Дегенмен, қылмыстық сот ісін жүргізуде заттай дәлелдемелердің әртүрлі қасиеттері, белгілері, сапасы, қасиеттері мен ерекшеліктері, жасалған қылмыстың жекелеген қоғамдық қауіпті зардаптары және басқа да кейбір жағдайлар тікелей танылуы мүмкін. Қылмыстық сот ісін жүргізуде танымның негізгі жолы дайындалатын немесе жасалған қылмыстық қол сұғушылықтың нақты мән-жайларын зерттеудің жанама (немесе жанама) әдісі болып табылатыны анық. Дәлелдемелердің түсінігі мен мазмұны туралы мәселе құқықтық әдебиетте пікірталас болып табылады. Бір авторлар дәлелдемелер деп тек фактілер туралы мәліметтерді немесе нақты деректерді, фактілерді ғана түсінуі тиіс деп мәлімдейді <1>. Басқа процессуалистер дәлелдемелерді «екі есе» түсінуден туындайды, осыған байланысты дәлелдемелер фактілер туралы мәліметтер (нақты деректер), сондай-ақ олар бар дәлелдемелердің көздері (дәлелдеу құралдары) болып табылады. Ақырында, мамандардың үшінші тобы дәлелдемелер мәліметтердің (нақты деректердің) және дәлелдеу құралдарының (олар орналасқан көздердің) ажырамайтын бірлігі болып табылады деп пайымдайды. ——————————— <1> См.: Агутин, А. В. Дүниетанымдық идеялар қылмыстық іс жүргізу дәлелдеуде. М., 2004. С. 143-144; Фаткуллин Ф. Н. Іс жүргізушілік дәлелдеудің жалпы мәселелері. Қазан, 1976. С. 99 және т. б. Ескерту. И. и. Мухин әділ шындық және сот төрелігін жүзеге асыру кезінде сот дәлелдемелерін бағалаудың кейбір мәселелері. Және т. б. Ескерту. Кеңестік қылмыстық процестегі дәлелдемелер теориясы / Ред. саны: Н. В. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. С. 211 және т. б. Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасында белгілі бір талаптарға жауап беретін кез келген мәліметтер, сондай-ақ дәлелдеу құралдары (тергеу және сот әрекеттерінің хаттамалары, өзге де құжаттар және т.б.) дәлелдер болып табылады. Мұндай тәсіл маған дұрыс емес, себебі дәлелдер ақпарат (мәліметтер, нақты деректер, фактілер) болып табылады, ал дәлелдеу құралдары қылмыстық сот ісін жүргізуде ақпараттың бар болу нысаны ғана болып табылады. Әрине, олардың арасында үздіксіз байланыс бар, ол іс жүргізу нысанының құқықтық маңыздылығына байланысты теріске шығаруға тиіс емес. Сондықтан өндіріс кезінде іздестірілетін объектілер табылған жоқ. Бұл жағдайда тінту хаттамасының өзі емес, тінту жүргізу орнында тергеуші немесе анықтаушы табуға ұмтылған объектілердің болмауы дәлелдеме болып табылады. ҚІЖК-нің 74-бабында нақты деректер (мәліметтер, ақпарат) түріндегі дәлелдемелерге тән қасиеттер анықталды. Қылмыстық процесс теориясындағы бұл қасиеттер дәлелдемелердің қатыстылығы мен жіберілуі деп аталады. Кейбір мамандар дәлелдемелердің міндетті қасиеті оның шынайылығы деп санайды, бұл қате. Дәлелдеменің шынайылығы оны бағалау процесінде ғана — дәлелдеу процесі элементтерінің бірі болып белгіленеді. Іс жүргізу заңының көптеген нормаларында заң шығарушы қылмыстық процесті жүзеге асыратын лауазымды адамдардан бір дәлелдемелерді дұрыс, ал басқаларын дұрыс емес деп тану себептеріне нұсқау беруді талап етуі кездейсоқ емес. Қатыстылық-дәлелдемелердің қылмыстық іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі мән-жайларды анықтау немесе теріске шығару қабілеттілігінен тұратын қасиеті, олардың арасында дәлелдеу мәніне кіретін мән-жайлар айқындаушы рөл атқарады. Жол беру-қылмыстық сот ісін жүргізуде осы сапада пайдаланылу қабілетіне негізделген дәлелдемелердің (нақты деректердің, кез келген мәліметтердің) қасиеті. Дәлелдемелерге жол беру ұғымы интегративті, кешенді сипатқа ие және қылмыстық іс жүргізу заңында белгіленген: 1) ҚІЖК-нің 74-бабында көрсетілген көздерден дәлелдемелер жинау. Оларға қолданыстағы іс жүргізу заңы жатады: а) күдіктінің және айыпталушының айғақтары; б) жәбірленушінің және куәнің айғақтары; в) сарапшының қорытындысы мен айғақтары; г) маманның қорытындысы мен айғақтары; д) заттай дәлелдемелер; е) тергеу және сот әрекеттерінің хаттамалары; ж) өзге құжаттар; 2) дәлелдеудің тиісті субъектілерінің дәлелдемелер жинауы. Бұл субъектілерге қолданыстағы заң тек анықтаушыны, тергеушіні және сотты ғана жатқызады. ҚІЖК-нің 86-бабына сәйкес тараптар (қорғаушы, жәбірленуші және т.б.) дәлелдемелерді табуы және жинауы мүмкін. Алайда олар жинаған мәліметтер, егер ұсынылған материалдарды лауазымды адамдар қылмыстық іске қоса берсе, дәлелдемелерге айналады; 3) дәлелдемелерді жинау мен тексерудің тәртібі мен нысанын сақтау арқылы жүзеге асырылады. Заңда белгіленген қылмыстық іс жүргізу рәсімдерін және дәлелдемелерді жинау мен тексерудің нысандарын бұзу олардың жол беруге болатын қасиеттерді жоғалтуына әкеп соғуы мүмкін, өйткені олар заңды күші жоқ деп танылады және ҚІЖК-нің 73-бабында аталған нақты және өзге де мән-жайларды айыптау мен дәлелдеу негізіне жатқыза алмайды. Қылмыстық іс жүргізу заңында дәлелдемелер жарамсыз деп танылуға тиіс жағдайлардың үлгі тізбесі берілген. Қылмыстық сот ісін жүргізуде жол берілмейтін дәлелдемелерге: 1) күдіктінің, айыпталушының қорғаушыдан бас тарту жағдайларын қоса алғанда, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында қорғаушының қатысуынсыз берген және күдіктінің, айыпталушының сотта растамаған (әрине, сотталушы болған) айғақтары; ——————————— Бұл тұрғыда РФ Конституциялық Сотының «Ресей Федерациясының ҚІЖК 56-бабының үшінші бөлігінде оның конституциялық-құқықтық түсіндірулерінде қамтылған ереже сот талқылауы барысында күдіктінің, айыпталушының, қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында қорғаушы болмағанда берген және ол сотта растамаған айғақтарының мазмұнын куә, анықтаушы немесе тергеуші ретінде жауап алу арқылы қайта шығаруға негіз бола алмайды., (РФ Конституциялық Сотының 2004 жылғы 6 ақпандағы N 44-О «Ресей Федерациясының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 56, 246, 278 және 355-баптарының ережелерін оның конституциялық құқықтарын бұзуға Азамат Владимир Николаевич Демьяненконың шағымы бойынша» // РФ СЗ. 2004. N 14 қаулысымен. Ст. 1341). 2) жәбірленушінің, куәнің болжауға, жорамалдауға, естуге негізделген айғақтары, сондай-ақ өзінің хабардарлығының көзін көрсете алмайтын куәнің айғақтары; 3) қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарын бұза отырып алынған өзге де дәлелдемелер (ҚІЖК-нің 75-бабы). Осылайша, РФ Жоғарғы Соты дәлелдемелер қылмыстық іс жүргізу заңын бұзумен алынған деп, яғни сапасыз (жарамсыз), егер: а) оларды жинау және бекіту кезінде адамның және азаматтың РФ Конституциясымен кепілдік берілген құқықтары немесе оларды жинау, бекіту және тексеру процессуалды заңнамамен белгіленген тәртібі бұзылды; б) дәлелдемелерді жинау және бекіту тиісті емес тұлғамен немесе органмен не қылмыстық іс жүргізу нормаларында көзделмеген іс-әрекеттер нәтижесінде жүзеге асырылса және т. б. Осылайша, қылмыстық процесте дәлелдемелердің жол берілетіндігін олардың нысаны мен мазмұнының қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарына сәйкестігі ретінде, олардың іс жүргізу қаталдығы ретінде анықтауға болады. ——————————— «Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде Ресей Федерациясының Конституциясын соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы» РФ Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 31 қазандағы N 8 Қаулысы // РФ Жоғарғы Сотының Бюллетені. 1996. N 1. Қылмыстық істер бойынша тергеу және сот практикасы үшін дәлелдемелерді жіктеу маңызды практикалық мәнге ие. Қылмыстық іс жүргізу әдебиетінде дәлелдемелерді жіктеудің келесі тұрақты жүйесі бар. Дәлелдеу теориясы – ғылым бөлімі ретінде қылмыстық процестегі дәлелдеу қызметінің мәні мен мазмұнын, мақсатын, құқықтық негіздері мен жүргізу тәртібін, сондай-ақ бұл теорияның ұғымдарын қамтитын ілім, яғни ғылыми қағидалар жиынтығы болып табылады. Дәлелдеу теориясының ғылыми зерттеулер жүргізудің жалпы және арнайы әдістері мен амалдары туралы таным тоериясында қалыптасқан қағидалар қолданылады. Қылмыстың мән-жайлары дәлелдемелердің негізінде ғана анықталатын болғандықтан, оларды ұғыну керектігі жөнінде деген сұрақ туындайды. Дәлелдемелер ұғымы ҚІЖК-нің 111-бабында жазылған. Осы баптың мазмұнына сәйкес, қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ұғымын былай тұжырымдаймыз: тергеуші, анықтаушы, прокурор және сот қылмыстың болғандығын немесе болмағандығын, бұл қылмысты айыпталушы жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтауға негіз болатын заңды түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. ҚІЖК сәйкес фактілі деректердің қайдан алатындығы, яғни дәлелдемелердің қайнар көздері көрсетілген. Дәлелдемелердің қайнар көздеріне мыналар жатады: 1) сезіктінің жауабы, 2) айыпталушының жауабы, 3) жәбірленушінің жауабы, 4) куәнің жаубы, 5) сарапшының қорытындысы, 6) заттай дәлелдемелер, 7) іс-жүргізу әрекеттерінің хаттамалары, 8) өзге құжаттар. Осы айтылған қайнар көздерге сәйкес дәлелдемелердің процессуальдық нысаны және түрлері ажыратылады: сезіктінің жауабы, айыпталушының жауабы және т.б. Қазақстан Республикасы ,яғни тәуелсіз еліміз 1995 жылғы 30-шы тамызда қабылданған Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық ,зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Құқықтық мемлекет тек парасаттылыктың ,әділлеттіліктің шынайы белгісі ғана емес ,сонымен бірге адамның бостандығын, қадір -қасиетін , ар-намысын, теңдігін қорғайтын демократияны қалыптастыратын күш. Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтық емес халықтың шынайы еркін білдіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясында құқықтық мемлекеттің демократиялық принциптері мемлекеттің жүргізіп отырған соттық-құқықтық реформасында одан әрі дамып жетілуде. Халықаралық-құқықтық нормалардың басымдығының ішкі құқықтардан жоғары болуын мойындау республиканың заңдық актілерін халықаралық стандарттармен сәйкестендіруді талап етеді. Бірінші кезекте бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу барысында кездесетін құқықтық қатынастарға қатысты. Қ Р Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасы қолданыстағы заңнамалардың құқықтық реттеу жұмыстарында кездесетін олқылықтарды толықтыра отырып олардың нормаларын келешекте жетілдіру және олардың қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету қажеттілігін атап көрсетті. Бұл жерде заңдық актілерді дайындау ісі сілтеме жасалатын нормалардың санын азайтумен және заңдардың мүмкіндігінше нақты болуымен сипатталуға тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындау барысында құқық қорғау және сот органдарының қызметін жетілдіруді бәрінен бұрын азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ететін тұрғыдан қаралуға тиісті басты мәселелердің бірі ретінде атап көрсетті. Бүгінгі таңда Қазақстан бұл бағытта белсенді жұмыстар жүргізіп отыр, бұған нормативтік құқықтық актілердің көптеп қабылдануы дәлел. Солай бола тұра олардың көптеген ережелері істе белгілі мүддесі бар істің белсенді қатысушыларының құқықтары мен мүдделеріне қатысты мәселелер төңірегінде заңды жетілдіруге бағытталған. Қылмыстық іс қатынастар саласына тартылған өзге тұлғалардың қылмыстық іске қатысуына байланысты түйінді мәселелер ғылыми және норма шығару қызметінің аясынан тыс қалуда. Іс жүргізу форма дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде, бағалауда және пайдалануда ғана емес, қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында тәртіп ережелерін анықтайтын немесе міндеттер мен талаптарды белгілейтін құқықтық ұйғарымдарды сақтауда да ықпал ететін әртүрлі дәрежелі азаматтардың факультативтік қатысуымен қатар міндетті қатысуын да қарастырады. Осыған байланысты қандай да бір іс жүргізу әрекеттің ісін дұрыс және тиімді жүргізуге қажетті тұлғаларды қылмыстық іске қатысу үшін таңдау мен тартуда қиындықтар жиі кездесіп отырады. Заңда бекітілген іс жүргізу қызметті жүзеге асырудың ережелері қаншама жетілдірілсе де олар процессуалдық іс-әрекеттердің тиісті түрде өтуімен қамтамасыз ететін тұлғалардың қылмыстық сот ісіне қатысуына байланысты барлық мәселелерді толығымен реттей алмайды. Бұл мәселені қалыптасқан соттық-тергеу тәжірибесін талдау және заңнамаларды жетілдіруге ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс жүргізу қызметті дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін ғылыми жетістіктерді пайдалануға бағытталған ғылыми негізделген ұсынымдарды әзірлеу жағдайында шешуге болады. 8. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу жүктеу/скачать 60.96 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|