Татарстан истәлекле һәм онытылмас даталар календаре 2011 Календарь знаменательных и памятных дат 2011 казан-казань

Җиһанов Н. Опералардан арияләр һәм дуэтлар /Н.Җиһанов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1958. – 106 б.: ноталы.

Җиһанов Н. «Түләк белән Сусылу» операсыннан сценалар һәм арияләр /Н.Җиһанов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1970. – 72 б.: ноталы.

Җиһанов Н. [Әсәрләр] [Звукозапись]: 2 Кд. Кд.1: вокаль музыка /Н.Җиһанов:]; ТР Мәдәният м-гы; ААҖ «Яңа гасыр» телерадикомп.; [кереш сүз авт. З.Я.Салехова]. – Казан: Новый век, 2004. – 1 кд.

Җиһанов Н. [Әсәрләр] [Звукозапись]: 2 Кд. Кд.2: инструменталь музыка /Н.Җиһанов:]; ТР Мәдәният м-гы; ААҖ «Яңа гасыр» телерадикомп.; [кереш сүз авт. З.Я.Салехова]. – Казан: Новый век, 2004. – 2 кд.
Жиганов Н. Алтынчеч; Джалиль; Тюляк и Су-слу: оперы /Н.Жиганов //Советские оперы: краткое содерж. – М.: Сов. композитор, 1982. – С.383-390.

Жиганов Н. «Джалиль»: опера-поэма в 3-х частях, 7 картинах /Н.Жиганов //Краткое содерж. и программа. – Казань, 1980. – 14 с.

Жиганов Н. Девятая симфония для большого симфонического оркестра: партитура /Н.Жиганов. –М.: Сов. композитор, 1982. – 160 с.

Жиганов Н. 10 пьес для фортепьяно /Н.Жиганов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1976. – 27 с.

Хәсәнов М. Шәрекънең бөек композиторы /М.Хәсәнов //Татарстан. – 2004. – № 11. – Б.58-61.

Шәмсетдинова Ф. Милли операның якты үрнәген тудыручы /Ф.Шәмсетдинова //Шәһри Казан. – 2004. – 8 окт.

Салехова З. Җиһанов балкышы /З.Салехова //Мәд. җомга. – 2001. – 26 гыйнв. – Б.8.

Гаффар Ә. Намус дәрвише /Ә.Гаффар // Шәһри Казан. – 2001. – 2 февр.

Юнысова А. Җырлы мирас /А.Юнысова //Ватаным Татарстан. – 2001. – 27 гыйнв.

Галиуллина М. Нәҗип Җиһановны олылау яки композиторларыбыздан кайсыларының «күбрәк татар» булуы турында уйланулар /М.Галиуллина //Шәһри Казан. – 2001. – 7 март.
Назиб Жиганов: ст., воспоминания, документы. Т.1 /сост. Н.И.Жиганова, З.Я.Салехова. – Казань: КГК, 2004. – 299 с.: портр.

Назиб Жиганов: ст., воспоминания, документы. Т.2 /сост. Н.И.Жиганова, З.Я.Салехова. – Казань: КГК, 2005. – 147 с.: портр.

Письма Н.Жиганова к С.Н.Жигановой, (1935-1946): (коммент. С.Н.Жигановой /Фонд «Наследие Назиба Жиганова». – М.: Композитор: Престиж-АРИА, 2001. – 225 с. – (Созвездие Жиганова; Вып. 2).

Гиршман Я. Назиб Жиганов /Я.Гиршман. – М.: Сов. композитор, 1975. – 205 с. – Основные даты жизни и деятельности. – С.179-182; Перечень сочинений. – С.183 – 192; Список литературы – на русском языке. – С.193-203.

Миннуллина Л. А. Литературное творчество Назиба Жиганова: доклады, статьи, выступления /Л.А.Миннуллина. – М.: Компози­тор, 1996. – 130 с.

Гиршман Я. Назиб Жиганов /Я.Гиршман. //Композиторы и музыковеды Советского Татарстана. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1985. – С.64-70.

Дулат-Алеев В. Назиб Жиганов /В.Дулат-Алеев; Леман А. Назиб Гаязович Жиганов… Назиб Жиганов… Назиб… /А.Леман; Якупов Х. Ненаписанный портрет /Х.Якупов; Шамсутдинова Ф. Энергия личности и таланта /Ф.Шамсутдинова; Имашев М. Бескорыстные уроки /М.Имашев; Покровский Б. Назиб Жиганов – оперный драматург /Б.Покровский; Из записных книжек композитора Назиба Жиганова; Подольская М. Музыка с небес /М.Подольская //Казань. – 2001. – № 1. – С.18-53.

Мансуров Ф. «Назиб Жиганов – личность № 1 в татарской музыке!» /Ф.Мансуров //Татарстан. – 2001. – № 2. – С.50-53.

Хасанов М. Великий композитор Востока /М.Хасанов //Татарстан. – 2004. – № 11. – С.58-61.

Харис Р. Два сердца маэстро / Р.Харис //Респ. Татарстан. – 2001. – 13 янв.

Хайруллина З. Консерватория началась с Назиба Жиганова /З.Хайруллина //Казань. – 2009. – № 1. – С.48-49.
Февраль Түбән Кама шәһәре

Город Нижнекамск

1961

Нигез салынуына 50 ел

50 лет со дня основания
Түбән Кама – республика карамагындагы шәһәр, административ район үзәге. Ул Казаннан 237 км ераклыкта, Кама елгасының сулъяк ярына урнашкан. Түбән Кама шәһәре 1961 елның февраль аенда төзелә башлый; 1961 елның 19 апреленнән шәһәр тибындагы поселок, 1966 елның 22 сентябрендә аңа шәһәр статусы бирелә.

Җирле углеводород чималы ресурсларының, җайлы географик урынның һәм су белән тәэмин итү шартларының бергә туры килүе бу төбәктә нефть химиясе комплексы, ә аның белән бергә Түбән Кама шәһәре төзелә башлауга сәбәпче була.

Түбән Кама – Россия Федерациясендәге нефть химиясе промышленность үзәкләренең иң эресе. Шәһәрнең промышленность куәтен 20 дән артык предприятие тәшкил итә. Алардан «Түбәнкаманефтехим», Түбән Кама нефть эшкәртү заводы, «Камэнергостройпром», «Татэнергострой» берләшмәләре, механика заводы иң эреләрдән санала.

«Түбәнкаманефтехим» акционерлык җәмгыяте республика химия һәм нефть химиясе продукциясенең 40 проценттан артыгын бирә һәм җитештерү темпын арттыруны дәвам итә. Ул республикага һәм читкә чыгару өчен этилен, изопрен каучук, стирол, дивинил һәм башка химик продуктлар эшләп чыгара. Комбинатта яңа продуктлар җитештерү дә үзләштерелә.

«Түбәнкамашин» – шәһәрнең икенче зур предприятиесе. Ул – Россиядә шиннар җитештерү промышленностеның алдынгы үзәкләреннән берсе. Түбән Кама шинчылары Тольятти һәм Ижевск шәһәрләрендәге җиңел автомобильләр заводларын, шулай ук КамАЗны шиннар белән тулысынча тәэмин итә. Техник углерод җитештерүче яңа заводлар комплексы эшли. Бу заводның продукциясе резина җитештерүдә төп компонентларның берсе булып тора.

Шәһәрнең төзелеше һәм киләчәктә үсүе шушы төп производстволарның, нефтехимикларның, шинчыларның, төзүчеләрнең ихтыяҗларын канәгатьләнде-

рүгә бәйле. Моның өчен ышанычлы энергия саклау базасы, төзелеш индустриясе, шәһәр электр һәм автомобиль транспорты һәм хезмәт күрсәтүче тармаклар булдырылган.

Татарстан шәһәрләре арасында Түбән Кама төгәл, иркен планлаштырылуы, һәр микрорайонның архитектура ягыннан төгәлләнгән булуы белән аерылып тора. Биредә мәһабәт мәдәният сарайлары, китапханәләр, күп санда сәүдә һәм җәмәгать туклану предприятиеләре бар.

Гомуми белем бирү мәктәпләреннән тыш, шәһәрдә 6 лицей, 5 урта махсус һәм 7 югары белем бирү йортлары эшли.

Шәһәр кешеләре карамагында гаҗәеп матур урман паркы, спорт һәм сәламәтләндерү комплекслары, ял итү урыннары бар. Өч телекомпания, ике радиостанция эшли.

2001, 2003 елларда Түбән Кама «Россиянең иң төзек шәһәре» конкурсында җиңүче була, 2002 елда «Идел буеның мәдәни башкаласы» булып таныла; 2007 елда «Социаль өлкәдә иң яхшы муниципаль берәмлек» Бөтенроссия конкурсында җиңә.
Город республиканского подчинения, центр административного района Нижнекамск расположен в 237 км от Казани, на левом берегу реки Камы. Нижнекамск основан в феврале 1961 г.; с 19 апреля 1961 г. – поселок городского типа; статус города получил 22 сентября 1966 г.

Благоприятное сочетание ресурсов местного углеводородного сырья, выгодное географическое положение и условия водоснабжения стали причиной строительства нефтехимического комплекса, а с ним и города Ннижнекамска.

Нижнекамск – крупнейший центр нефтехимической промышленности РФ. Промышленный потенциал города – это более 20 предприятий, из которых крупнейшими являются АО «Нижнекамскнефтехим» и АО «Нижнекамскшина» «Нижнекамский нефтеперерабатывающий завод», ПО «Камэнергостройпром», ГСПО «Татэнергострой», механический завод.

АО «Нижнекамскнефтехим» выпускает более 40 % всей продукции химической и нефтехимической промышленности республики и продолжает наращивать темпы производства. Освоено производство новых химических продуктов.

АО «Нижнекамскшина» – второе крупнейшее предприятие города, занимающее ведущее место в шинной промышленности России. Шинники Нижнекамска полностью обеспечивают шинами заводы легковых автомобилей городов Тольятти и Ижевска, а также КамАЗ. Работает комплекс нового завода по производству технического углерода. Продукция этого завода является одним из основных компонентов для производства резины.

Строительство и дальнейший рост города связаны с интересами этих главных производств и самих нефтехимиков, шинников и строителей. Для этого созданы надежная база энергосбережения, строительная индустрия, городской электрический и автомобильный транспорт и обслуживающие отрасли.

Среди городов Татарстана Нижнекамск выделяется четкой, свободной планировкой, архитектурной завершенностью каждого микрорайона. Построены прекрасные дворцы культуры, библиотеки, предприятия торговли и общественного питания. В распоряжении горожан – большой лесной парк.

Кроме общеобразовательных школ в городе работают 6 лицеев, 5 средних специальных и 7 высших учебных заведений.

Нижнекамск обладает хорошо развитой спортивной инфраструктурой. Работают 3 телекомпании, 2 радиостанции.

В 2001, 2003 гг. Нижнекамск стал победителем конкурса «Самый благоустроенный город России», в 2002 г. был признан «Культурной столицей Поволжья», в 2007 г. – победителем Всероссийского конкурса «Лучшее муниципальное образование в социальной сфере».

Хәбибуллина Һ. Могҗиза тудыручылар /Һ.Хәбибуллина. – Түбән Кама: Гүзәл, 2006. – 271 б.

Көрәш елларыбыз: Түбән Кама Татар иҗтимагый үзәге утырышлары һәм җыелышларның беркетмәләре /[төз. Ә.С.Хәсәнов һ.б.]. – Түбән Кама: Ихлас, [200?]. – 367 б.

Зарипов Р. Республиканың терәк баганасы /Р.Зарипов //Ватаным Татарстан. – 2009. – 6 февр.

Рәшит Ә. Хәтердә терелгән мизгелләр /Ә.Рәшит //Мәд. җомга. – 2008. – 26 сент. – Б.9.

Хәйруллина И. Татарстан Европа дәрәҗәсенә чыга /И.Хәйруллина //Ватаным Татарстан. – 2006. – 13 окт.

Сафиуллин Ә. Түбән Кама – яшь кала, анда яшьлек юл яра /Ә.Сафиуллин //Ватаным Татарстан. – 2001. – 10 авг.

Сабиров А. Чулмандагы серле кала /А.Сабиров //Татарстан. – 1996. – № 10. – Б.10-13.

Зарипов И. Яшьлек шәһәре – гөлбакча /И.Зарипов //Ватаным Татарстан. – 1996. – 3 сент.

Шәрифуллина Э. Байрак төсендәге бәйрәм /Э.Шәрифуллина //Мәд. җомга. – 1996. – 27 сент. – Б.5,8.

Урманче-Әхмәтова Ф. Үз илебездә /Ф.Урманче-Әхмәтова //Шәһри Казан. – 1998. – 26 июль.

Камалетдинова Р. «Җидегән чишмә»ләргә йөзек салдык /Р.Камалетдино-

ва //Сөембикә. – 2002. – № 1. – Б.14-17.
Лемаев Н.В. Устремленность: рассказ о том, как в Татарии создавались крупнейший нефтехимический комплекс и город Нижнекамск /Н.В.Лемаев. – Казань: Татар. кн. изд-во. 1985. – 232 с.: ил.

Зарипов М. Звездный час Нижнекамска: (докум. повествование с отступлениями в прошлое и размышлениями о будущем) /М.Зарипов. – Казань: Татар. кн. изд-во. 1981. – 288 с.

Нижнекамские зарисовки: кн. в этюдах=Түбән Кама бизәкләре: парчалар /[сост. А.Сабиров. – Казань: Волга-Урал, 1996. – 160 с.: ил. – Текст парал.: на рус. и татар. яз.

Хузина А.Ф. Нижнекамский промышленный район: годы становления /А.Ф.Хузина. – Нижнекамск, 2005. – 223 с. – Библиогр. С.214-222.

Становление и развитие народного образования в городе Нижнекамске (1961-2003 гг.) т.1. – Нижнекамск, 2004. – 351 с.: ил.

Становление и развитие Нижнекамского педагогического училища /сост. Р.Н.Муллин и др. – Нижнекамск, 2001. – 99 с.: с портр., фот.

Федосенко М.Л. Мы из Нижнекамска /М.Л.Федосенко. – Казань: Татар. кн. изд-во. 1986. – 88 с.

Абдуллин Ф.А. Шагая в будущее...: сб. очерков и воспоминаний /Ф.А.Абдуллин. – Нижнекамск: Гузель, 1999. – 82 с.: ил.

Игнатьев В.И. Город моей жизни: воспоминания из жизни в Нижнекамске /В.И.Игнатьев. – Нижнекамск, 2003. – 106 с.: фот.

Нижнекамск= Түбән Кама=Nizhnekamsk. – Нижнекамск; Лондон, 2003. – 143 с. – Текст парал.: рус., татар., англ. яз.

Нижнекамск. – Казань: Идел-Пресс, 2000. – 95 с.: фот.

Нижнекамск: альбом. – Нижнекамск, [200-]. – Текст парал.: рус., татар., англ., нем. – На обл. загл.: Nizhnekamsk.

Нижнекамск – город нефтехимиков: альбом. – Казань: Татар. кн. изд-во. 1977. – 27 с.

Метшин А. [Нижнекамск основан в 1961 году...] /А.Метшин. //Российская муниципальная практика. – 2009. – № 5. – С.64-65

Суздальцева Г. Про тебя, город на Каме, так и просятся стихи /Г.Суздальцева //Респ. Татарстан. – 2006. – 22 сент.

Нижнекамску не привыкать к рекордам: десять фактов из жизни самого благоустроенного города России //Веч. Казань. – 2004. – 15 сент.

Маликов А. Нижнекамск: зона притяжения для новых инвестиций /А.Маликов //Респ. Татарстан. – 2004. – 2 нояб.

Бортников Ю. Нижнекамск – самый продвинутый город республики / Ю.Бортников //Время и деньги. – 2001. – 11 сент.

Алтынбаев Р.З. Социальный потенциал молодого города /Р.З.Алтынбаев //Социологические исследования. – 1998. – № 11. – С.49-51.

26 апрель Габдулла Тукай

26 апреля 1886-1913

Тууына 125 ел

125 лет со дня рождения
Татар халык шагыйре Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукай (Тукаев) 1886 елның 26 апрелендә элеккеге Казан губер­насының Мәңгәр волосте (хәзерге Татарстан Республикасының Арча районы) Кушлавыч авылында мулла гаиләсендә туа. Аңа биш ай булганчы әтисе, 4 яше тулганда әнисе дә үлеп ятим калган бала кулдан-кулга йөреп, байтак авырлыкларны башын­нан кичерә.

Кырлайда торганда Габдулла укырга йөри башлый. Кыр­лай тирәсе бөтен буа-чишмәләре, кара урманнары, уен-җыр­лары, йолалары белән Тукай-шагыйрьгә үз гомеренә җитәрлек рухи азык бирә.

1895 елда Габдулланы Уральск (Җаек) шәһәрендәге ту­ганнарына җибәрәләр. Биредә ул «Мотыйгия» мәдрәсәсендә һәм параллель рәвештә өчьеллык рус мәктәбендә дә укый. Мәдрәсәдә гарәп, фарсы, төрек телләрен бик яхшы үзләште­рүе белән беррәттән, ул рус һәм Европа әдәбияты дөньясына да чума.

Уральск – Г.Тукайның журналист һәм шагыйрь буларак канат ныгыткан урыны. 1905 елда ул типографиягә хәреф җыючы булып урнаша. Алга таба «Фикер», «Әлгасрелҗәдит», «Ук­лар» газета-журнал редакцияләрендә эшли, күпләгән шигырь, мәкалә һәм фельетоннар белән чыгыш ясый.

1907 елның көзендә Г.Тукай Казанга кайта һәм әдәбият мохитенә чума. Ул үзенә тиң әдипләр, газета-журнал тирәсендәге кешеләр, алдынгы интеллигентлар белән таныша, Х.Ямашев, Г.Коләхмәтов, Ф.Әмирхан, Г.Камал белән дуслаша. Тукай Ф.Әмирхан җитәкчелегендә чыгарылган «Әл-ислах» газетасына да актив языша. Г.Камал белән «Яшен» исемле сатирик жур­нал чыгара. Соңрак «Ялт-йолт» журналында эшли һәм үзенең күпләгән сатирик әсәрләрен бастыра.

Г.Тукай Казанда балалар әдәбиятына һәм халык әдәбия­тын өйрәнү, бастырып чыгару эшенә нигез сала. Тукай поэзия­сенең чәчәк аткан вакыты – әлбәттә, Казан чоры.

Тукай әдәби кичәләрдә, концертлар, лекцияләр оешты­руда актив катнаша. Ул татар милли театрының барлыкка ки­лүенә дә зур игътибар бирә.

Шагыйрьне туберкулез авыруының беренче билгеләре борчый башлый. 1911-1912 елларда шагыйрь, авыруының һаман көчәя баруы­на карамастан, Казаннан читкә озак сәяхәтләргә чыгып китә. 1911 елның язында ул Әстерханга барып чыга, шул ук елның көзендә Өчилегә кайтып, абзасы йортында кышны үткәрә. 1912 елның языңда Уфада, Петербургта һәм Троицк якларында бу­лып кайта.

Г.Тукай 1913 елның 15 (2) апрелендә Казанның Клячкин шифаханәсендә вафат була.

Шагыйрьнең бөек талант иясе һәм киң мәгълүматлы шәхес булуы татар халкы тормышын бөтен тулылыгында гәүдәләндерү һәм XX йөз башы татар поэзиясен моңарчы күрелмәгән тизлек һәм сәнгати камиллек белән үстереп җибәрү өчен зур мөмкинлекләр ача.

Әдәбиятыбыз тарихында бай мирас калдырган Г.Тукайның эшчәнлеге гаҗәеп дәрәҗәдә күпкырлы, әһәмиятле. Ул – зур хезмәтләр калдырган шәхес. Кыска гына иҗат гомерендә – беренче шигыре басылган 1905 елдан 1913 елга кадәр – ул ту­гыз поэма, йөзләрчә шигырь, уннарча публицистик мәкалә яза, татар теленә И.А.Крылов мәсәлләрен, А.С.Пушкин, М.ЮЛермонтов, Байрон, Гете, Гейне шигырьләрен тәрҗемә итә. Тукай – татар реалистик тәнкыйтенә нигез салучы да.

Г.Тукай татар халкының сөекле шагыйренә әверелә, тор­мышы һәм иҗаты бөтен татар әдәбияты үсешенә бүген дә үзе­нең шифалы йогынтысын ясап тора. Аның әсәрләре күп телләргә тәрҗемә ителгән. Тукай иҗатын популярлаштыру, аның исемен мәңгеләштерү юнәлешендә бик күп эш башкарыла: 1958 елда Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исе­мендәге Дәүләт бүләге булдырыла, Арча районының Яңа Кыр­лай авылында Г.Тукай музей-комплексы, Арча районы Куш­лавыч авылында Тукаевлар музей-йорты, Казанда Габдулла Тукай әдәби музее эшли, һәр елны Тукайның туган көнендә шигырь бәйрәме үткәрелә. 26 апрель Татарстанда Туган тел көне дип игълан ителде.

Азы грамоты Габдулла познает в деревне Кырлай, великолепная природа и песенные традиции которой дали ему такое обилие духовной пищи, которого хватило поэту на всю творческую жизнь.

В 1895 г. Габдуллу отправляют к родственникам в г. Уральск. Здесь он учится в медресе «Мутыйгия», одновременно посещает трехгодичный русский класс. Отлично усвоивший арабский, персидский и турецкий языки, он вскоре открывает для себя богатейший мир русской и западноевропейской литератур.

В Уральске Тукай формируется как поэт и журналист. В 1905 г. он поступает в типографию наборщиком. Позже работает в редакциях газет и журналов «Фикер», «Эль-гаср-эль-джадид», «Уклар», где публикуются его стихи, статьи и фельетоны. Его имя обретает известность не только в Уральске, но и в Казани, Орен­бурге, Петербурге.

Осенью 1907 г. Г.Тукай возвращается в Казань, где начина­ется наиболее плодотворньй период в его жизни. Он знакомится с литературной молодежью, передовой интеллигенцией. Х.Ямашев, Г.Кулахметов, Ф.Амирхан, Г.Камал становятся близкими его друзьями. Тукай начинает публиковать свои про-изведения в редактируемой Ф.Амирханом газете «Эль-ислах». Вместе с Г.Камалом выпускает сатирический журнал «Яшен». Позже начинает выходить журнал «Ялт-йолт» под редакцией А.Урманчеева. Г.Тукай отдает много сил, журналу, здесь публикуется большинство его сатирических произведений.

Будучи в Казани, Г.Тукай много сил посвятил изучению народной литературы, ее пропагаңде, а так же развитию литературы для детей. Подлинный расцвет поэзии поэта падает на казанский период. Г.Тукай участвует в литературных вечерах, концертах, лекциях, огромное внимание уделяет становлению татарского национального театра.

В 1911-1912 гг., несмотря на резкое ухудшение здоровья, Тукай отправляется в длительные поездки: весной 1911 г. посещает Астрахань, в конце того же года едет в Заказанье, в деревню Училе, на родину своей матери, весной 1912 г. совершает путешествие в Уфу, Петербург и Троицк.

Г.Тукай умер 15 (2) апреля 1913 г. в Клячкинской больнице г. Казани.

Универсальность мышления и сама личность поэта способствовали отображению в его творчестве многообразной картины жизни татарского народа, предопределили его первостепенное значение в татарской поэзии начала XX века.

Короткий, но яркий творческий и жизненный путь Тукая поражает воображение. С 1905 г. – времени опубликования первых его произведений – до 1913 г. – года безвременной кончины поэта – им созданы девять поэм, сотни стихотворений, десятки публицистических статей, большое число переводов на татарский язык. Тукаем заложены основы татарской реалистической критики.

Имя Тукая означает целую эпоху в духовном развитии татарского народа, в становлении его литературы, искусства, культуры в целом. Поэт навсегда остался жить в благодарной памяти народа.

Произведения Г.Тукая большими тиражами издаются на русском и многих других национальных языках страны. В целях популяризации творчества Тукая, увековечения его имени в 1958 г. учреждена Государственная премия Республики Татарстан им. Г.Тукая; открыты Музей в с. Новый Кырлай, Дом-музей Тукаевых в деревне Кушлавыч Арского района, Литературный музей в Казани; ежегодно проводятся праздники поэзии в день рождения Г.Тукая. 26 апреля объявлен в РТ Днем родного языка.

Тукай Г. Әсәрләр: биш томда /Г.Тукай. – Казан: Татар кит. нәшр., 1985–1986.

Т.1. Шигырьләр. Поэмалар (1901-1908) /[кереш сүз язучы Г.Халит]. –1985. – 408 б.

Т.2. Шигырьләр. Поэмалар (1909-1913). – 1985. – 400 б.

Т.З. Проза. Публицистика (1904-1906) – 1985. – 392 б.

Т.4. Проза. Публицистика (1907-1913). – 1985. – 352 б.

Т.5. Истәлекләр: юлъязмалар, хатлар. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902-1913). – 1986. – 368 б.

Тукай Г. Сайланма әсәрләр: 2 томда /Г.Тукай. – Казан: Татар кит. нәшр., 2006.

Т.1: Шигырьләр, поэмалар /[кереш сүз язучы Н.Хисамов]. – 2006.– 271 б.

Т.2: Мәкаләләр, истәлекләр, хатлар. – 2006. – 383 б.

Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр һәм мәкаләләр /Г.Тукай. – Анкара: ТөРКСОЙ, 2006. – 399 б. – Татар һәм төрек телләрендә.

Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, поэмалар һәм чәчмә әсәрләр /Г.Тукай; [кереш сүз авт. Ф.Бәшир]. – Казан: Татар кит. нәшр., 2003. – 479 б.: портр.

Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шагыйрь турында истәлекләр /Г.Тукай; [кереш сүз авт. Ф.Галимуллин]. – Казан: ТаРИХ, 2002. – 512 б.: портр.

Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, мәсәлләр, поэмалар /Г.Тукай. – Казан: Татар кит. нәшр., 1996. – 192 б.

Тукай Г. Безнең гаилә /Г.Тукай; [төз. Н.Газизова]. – Казан: Раннур, 2001. –176 б.: рәс.

Тукай Г. И мөкатдәс моңлы сазым...: шигырьләр /Г.Тукай. – Казан: Мәга­риф, 1999. – 143 б.: портр. – Текст парал.: татар. һәм рус телләрендә

Тукай Г. Сагыныр вакытлар: балалар өчен шигырьләр, шигъри әкиятләр, автобиографик повесть /Г.Тукай. – Казан: Мәгариф, 2006. – 207 б.: рәс.б-н. – Текст парал.: татар. һәм рус телләрендә.

Тукай Г. Шүрәле: әкият-поэма /Г.Тукай; [төз. Ф.Әхмәтова-Урманче, Р.Корбан]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 99 б. – Текст: татар, башк., үзб., уйгур, казакъ, төрек, фарсы, гарәп, таҗик, рус, венгр, инглиз, немец, фр., кытай телләрендә бирелгән.

Тукай Г. Туган тел: Г.Тукай шигырьләренә халык һәм татар ком­позиторларының көйләре /Г.Тукай; [төз. Ф.Әхмәтов]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1975. – 84 б.: ноталы.

Тукай Г. Туган җиремә: Г.Тукай сүз. җырлар /Г.Тукай. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 58 б.

Тукай Г. (Тукаев Г.М.) Избранное: стихи и поэмы /Г.Тукай (М.Г.Тукаев). – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 191 с.

Тукай Г. Избранное /Г.Тукай. – Казань: Магариф, 2006. – 239 с.

Тукай Г. Путеводная звезда: избранное /Г.Тукай. – Казань: Таглимат, 2006. – 198 с. – Текст парал. : на рус. и татар. яз.

Тукай Г. Избранная проза /Г.Тукай; [пер. с татар.; авт. предисл. М.Рафиков]. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1992. – 128 с.

Тукай Г. Избранное: стихотворения, поэмы, сказки, стихотворения для детей /Г.Тукай; пер. с татар. – М.: Худож. лит., 1986. – 239 с.: портр.

Тукай Г. Стихотворения и поэмы: автобиографическая проза /Г.Тукай; пер. с татар.: В.Думаева-Валиева. – М.: Инсан, 2003. – 159 с.

Тукай Г. Стихотворения и поэмы /Г.Тукай; пер. с татар. – Л.: Сов. писатель, 1988. – 432 с.

Тукай Г. Стихотворения, поэмы и сказки /Г.Тукай; пер. с татар.; [сост. В.Ганиев, Р.Бухараев; предисл. С.Хакима]. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 415 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: Т.2 /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 735 б. – Габдулла Тукай. – Б.446-448.

Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы /[төз. Ә.Х.Алиева, Ф.И.Ибраһимова]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 269 б.

Тукай турында истәлекләр /[төз. И.Нуруллин, Р.Якупов]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. –256 б.: портр.

Нуруллин И. Моңлы саз чыңнары: Тукай турында док. роман /И.Нуруллин. – Төзәт. һәм тулыл. 2-нче басма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2000. – 272 б.

Габдулла Тукай: фотоальбом /[төз., фоторәсемнәр авт. З.Г.Бәширов; текст авт. М. Мәһдиев; русчага тәрҗ. М.Рафиков]. – Казан: Татар. кит.нәшр., 1986. – 240 б.

Тукай һәм XX гасыр мәдәнияте=Тукай и духовная куль­тура XX века: шагыйрьнең 110 еллыгына багышланган халыкара конф. материаллары: материалы науч. конф., посвящ. 110-летию со дня рождения /[төз. Ф.Бәширов]. – Казан: ИЯЛИ АНТ, 1997. – 324 б.

Гафиятуллина Н. XX гасыр татар шигъриятендә Тукай /Н.Гафиятуллина. – Казан: Матбугат йорты, 2002. – 152 б.

Халит Г. Габдулла Тукай /Г.Халит //Татар әдәбияты тарихы: алты томда: т.3.: XX гасыр башы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – Б.104-150.

Галиуллин К.Р. Габдулла Тукай: шигърият теле: сүзлек: ике китапта //К.Р.Галиуллин, Р.Н.Кәримуллина. – Казан: Мәгариф, 2009.

1 кит. – 2009. – 503 б. – Татар һәм рус телләрендә.

2 кит. – 2009. – 527 б. – Татар. һәм рус телләрендә.

Габдулла Тукай: мәктәп укучысына ярдәмлек /[төз. Н.Газизова; кереш сүз авт. М.Хәсәнов, Р.Башкуров]. – Казан: Раннур, 2001. – 384 6.

Галиуллин Т.Н. Шигърият баскычлары: әдәби тәнкыйть мәкаләләре /Т.Н.Галиуллин. – Казан: Мәгариф, 2002. – 231 б. – Тукай һәм XX гасыр татар шигърияте. – Б.20-27; Тукай шигырьләрен яңадан укыганда. – Б.28-46.

Миннегулов X. Дөньяда сүземез бар...: (мәкаләләр, чы­гышлар, юлъязмалар) /Х.Миннегулов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1999. – 336 б. – Тукай һәм Урта гасыр әдәбияты. – Б.148-169.

Хисамов Н. Хәтер сагында: әдәби-фәнни мәкаләләр, иҗат портретлары һәм публицистика /Н.Хисамов. – Казан: Мәгариф, 2004. – 641 б. – Тукай – яңа гасыр шигъриятенә нигез салучы («XX йөз татар әдәбияты» циклыннан радиоәңгәмә). – Б.252-261; Некоторые трудности в постижении лирики Тукая. С.261-267; Тукайның шигъри фикерләвендә шәркый сурәтләр. – Б.268-272; Тукай һәм Аурупа шигърияте. – Б.273-278; Тукай шигъриятендә һөҗүм. – Б.278-285; Тукайга якынаю. – Б.285-295.

Гыйләҗев Т. Әдәби мирас: тарих һәм заман /Т.Гыйләҗев. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2005. – 206 б. – Габдулла Тукай: әдәби мирасы һәм заман. – Б.13-86.

Бакый Урманче иҗатында Габдулла Тукай: альбом /[төз. Ф.Әхмәтова–Урманче]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2007. – 207 б.: рәс. б-н. – Текст татар һәм рус телендә.

Батулла Р. Кылдан нечкә, кылычтан үткен: кыйсса /Р.Батулла. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. – 143 б.

Тукай…: дөнья халыклары Тукай турында /[төз. Р.Акъегет]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 222 б.

Гариф М. Мәңгелек мәхәббәт: Тукай белән Зәйтүнә хикәяте /М.Гариф; [кереш сүз авт. З.Рәмиев]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 34 б. рәс. б-н.

Хисамов Н. Шигърияттә Тукай феномены /Н.Хисамов; Тукай турында шагыйрьләр; Тукай турында олуг шәхесләр; Галиуллин Т. «Дөньяда бик аз булыр чын шагыйрь» /Т.Галиуллин; Ганиева Р. Тукайның «Золым» шигырен укыганда /Р.Ганиева; Миңнегулов Х. Еракта да якын Тукай /Х.Миңнегулов; Әдәбият өлкәсендә Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреатлары (1958-2005) //Казан утлары. – 2006. – № 4. – Б.11-16, 18, 59-65, 68-72, 99, 104-111, 114, 117-121.

Бәшәр Р. И мөкатдәс моңлы сазым…/Р.Бәшәр; Галаева И. Мең мәртәбә хаклы син, Тукай! /И.Галаева //Мәйдан. – 2006. – № 4. – Б.33-47; 48-49.

Галиуллин Т. Без Тукайлы шигърият: (Тукай һәм хәзерге татар поэзиясе) /Т.Галиуллин; Заһидуллина Д. Шагыйрь иҗатын өйрәнүгә яңача караш /Д.Заһидуллина; Исламов Ф. Тукай образы – әдәбиятта һәм сәнгатьтә /Ф.Исламов; Вафин Р. «Бәйрәм бүген!»: (әдәби-музыкаль кичә) /Р.Вафин //Мәгариф. – 2006. – № 4. – Б.7-14; 61-62; 88-89.

«И мөкатдәс моңлы сазым! Уйнадың син ник бик аз…» Г.Тукайның (1886-1913) тууына 120 ел уңаеннан: күргәзмә кат-гы /ТР Милли китапханәсе; [төз.Л.П.Юревич]. – Казан: Милли китап, 2007. – 59 б. – Татар. һәм рус телләрендә.

Тукайның шигъри ватаны [Кинофильм] /ТНВ Татарстан. – Казан: ТНВ, 2009. – 1 электрон. опт. диск. (DVD-ROM): зв., цв. + 1 бр. [23 б.]. – («Ватандашлар» циклы фильмнарының алтын коллекциясе; диск 38). – 50 дисктан торган серия. – Татар тел.

Халит Г. Габдулла Тукай /Г.Халит //История татарской литературы нового времени (ХIХ – начало XX в.). – Казань: Фикер, 2003. – С.248-265.

Поэт свободы и правды: материалы Всесоюз. науч. конф. и юбилейных торжеств, посвященных 100-летию со дня рождения Габдуллы Тукая. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1990. – 344 с.

Слово о Тукае: писатели и ученые о татарском народном поэте /сост. Ф.М. Зулькарнаев. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 431 с.

Творчество Тукая в контексте евразийской культуры: материалы конф. – Казань: Фикер, 2002. – 176 с. – Текст на рус. и татар. яз.

Валеев Р. Заботы света: роман /Р.Валеев. – М.: Сов. писатель, 1986. – 390 с.

Мустафин Р.А. Силуэты: лит. портреты писателей Татарстана /Р.А.Мустафин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 351 с. – Раздумья о Тукае. – С.40-53.

Мустафин Р. «Негасимое созвездье: Пушкин, Лермонтов, Тукай...» /Р.Мустафин; Харис Р. Гениален ли Тукай? /Р.Харис; Хисамов Н. Тукай: величие и трагедия /Н.Хисамов; Гарипова Х. «Здесь я глаза раскрыл...» /Н.Хисамов; Абузяров Р. Поэт Евразии /Р.Абузяров; Дахер О. Связ с родиной наладили благодаря Тукаю /О.Дахер; Ганиева Р. Габдулла Тукай в контексте мировой литературы /Р.Ганиева; Мамытов С. Гордость Востока /С.Мамытов; Онар М. «Тукай – символ величия татарского народа» /М.Онар; Сибгатуллин А. Тукай точка ру /А.Сибгатуллин //Татарстан. – 2006. – № 4. – С. 30-39, 42-54; 58-59. – Рус., татар.

Гимадетдинов Н. Стихи звучат напевам саза /Н.Гимадетдинов //Рос. газ. – 2006. – 26 апр. – С.6.
Габдулла Тукай [Видеозапись]. Т.1: о Тукае. – Казань: Мастер, 2006. – 1 электрон. опт. диск. (DVD-ROM) (183 мин.), стерео. – Текст на рус., татар., англ. и нем. яз.

Габдулла Тукай [Видеозапись]. Т.2: стихи. – Казань: Мастер, 2006. – 1 электрон. опт. диск. (DVD-ROM) (143 мин.), стерео. – Текст на рус., татар., англ. и нем. яз.

Габдулла Тукай. Печали и радости Тукаева детства [Кинофильм] /ТНВ Татарстан. – Казань: ТНВ, 2009. – 1 электрон. опт. диск. (DVD-ROM): зв., цв. + 1 бр. [23 с.]. – (Золотая коллекция фильмов цикла «Соотечественники»; диск 37). – Серия из 50 дисков в картон. подароч. кор.

Поэтическая родина Тукая [Кинофильм] /ТНВ Татарстан. – Казань: ТНВ, 2009. – 1 электрон. опт. диск. (DVD-ROM): зв., цв. + 1 бр. [23 с.]. – (Золотая коллекция фильмов цикла «Соотечественники»; диск 37). – Серия из 50 дисков в картон. подароч. кор.

Татар дәүләт академия театрында утыз ел эшләү дәверендә Ш.Сарымсаков татар, рус һәм чит ил драматургларының җитмештән артык пьесасын сәхнәгә куя. Аның тарафыннан сәхнәләштерелгән Н.Гогольнең «Ревизор», А.Островскийның «Төшемле урын», М.Горькийның «Вәхшиләр», Н.Погодинның «Мылтыклы кеше», М.Әблиевнең «Шәмсекамәр», К.Тинчуринның «Зәңгәр шәл», Ә.Фәйзинең «Тукай», Т.Гыйззәтнең «Шомлы көннәр», «Чаткылар» спектакльләре татар театры тарихында күренекле урын алалар. Аңа ТАССРның, РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исемнәр бирелә.

1958 елда К.Тинчурин пьесасы буенча куелган «Җилкәнсезләр» спектакле өчен Ш.Сарымсаковка республикада беренчеләрдән булып Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелә.

Ш.М.Сарымсаков төрле елларда М.Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театрында Н.Җиһановның «Ирек», М.Мозаффаровның «Галиябану», Җ.Фәйзинең «Башмагым» һәм «Тапшырылмаган хатлар» музыкаль спектакльләрен сәхнәгә куя, Казан киностудиясендә «Салих Сәйдәшев», «Туган як моңнары» фильмнарын иҗат итә.

Ш.Сарымсаков педагогик эшчәнлек алып бара – 20 ел дәвамында Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университетының режиссура кафедрасын җитәкли.

Ш.М.Сарымсаков 1999 елның 30 сентябрендә Казанда вафат була.

За 30 лет профессиональной деятельности в Татарском государственном академическом театре Ш.Сарымсаков осуществляет постановки более 70 пьес татарских, русских и зарубежных драматургов. Спектакли, поставленные режиссером «Ревизор» Н.Гоголя, «Доходное место» А.Островского, «Варвары» М.Горького, «Человек с ружьем» Н.Погодина, «Шамсикамар» М.Аблиева, «Голубая шаль» К.Тинчурина, «Тукай» А.Файзи. «Искры» Т.Гиззата и другие занимают достойное место в истории татарского театра.

Ш.Сарымсакову присуждаются почетные звания заслуженного деятеля искусств ТАССР и РСФСР. В 1958 г. он одним из первых в республике был удостоен Государственной премии Татарстана им. Г.Тукая за спектакль «Без ветрил» по пьесе К.Тинчурина.

В Татарском государственном театре оперы и балета им. М.Джалиля Ш.Сарымсаков в разные годы ставит оперу «Свобода» Н.Жиганова, музыкальные спектакли «Галиябану» М.Музаффарова, «Башмачки» и «Неотосланные письма» Дж. Файзи. На Казанской студии кинохроники создает фильмы «Салих Сайдашев» и «Напевы родной стороны».

Ш.М.Сарымсаков занимается педагогической деятельностью, в течение двадцати лет руководит кафедрой режиссуры и актерского мастерства в Казанском университете культуры и искусств.

Ш.М.Сарымсаков умер 30 сентября 1999 г.

Арсланов Г. Ул сәхнәдә һәрчак җитди кеше иде /Г.Арсланов //Мәд. җомга. – 2001. – 1 июнь. – Б.14.

Гәрәева Н. Истә, һаман да истә... /Н.Гәрәева //Шәһри Казан. – 2005. – 14 окт.

Шакирҗан Л. Сәнгатьтәге Арслан /Л.Шакирҗан //Шәһри Казан. – 2001. – 11 май.

Арсланов Г. Халык улы /Г.Арсланов //Казан утлары. – 1991. – № 7. – Б.178-180.

Гобәйдуллина Ә. Ширияздан Сарымсаковка 70 яшь /Ә.Гобәйдуллина //Казан утлары. – 1981. – № 5. – Б.182-183.

Сарымсаков Ш. Лишь трагедия – настоящее /Ш.Сарымсаков; беседу вела Р.Даутова //Веч.Казань. – 1996. – 26 нояб.

«Сәйяр»нең киләчәктәге эшчәнлеге тулысынча Г.Кари­ев исеме белән бәйле. Труппа акрынлап көч туплый һәм 1917 елның октябренә кадәрге чорда төп профес­сиональ татар театр коллективы булып формалаша, ә аның җитәкчесе үзен оста оештыручы, коллективның тәрбиячесе, талантлы режиссер һәм актер итеп күрсәтә.

Үзенең эшчәнлегендә Г.Кариев беренче көннәрдән үк алдынгы демократик милли театр оештырырга омтыла. Ул те­атрны халыкка белем бирүче, рухи яктан тәрбияләүче итеп са­ный һәм репертуарга халыкның тормышын, уй-кичерешләрен, кайгы-шатлыкларын чагылдырган спектакльләрне кертә. Ул алдынгы фикерле драматурглар – Г.Камал, Ф.Әмирхан, Г.Коләхмәтов, Г.Исхакый – белән якыннан аралаша һәм аларның әсәрләрен сәхнәгә куя. Бигрәк тә Г.Камалның сатирик коме­дияләрендә күп кенә артистларның, бигрәк тә Г.Кариевның, таланты тагын да яктырак ачыла.

«Сәйяр» труппасы күчмә хәлдә яши, ел буе диярлек илнең төрле төбәкләре буйлап гастрольләрдә йөри. 1912 елның кышында труппа Казанга кай­тып, стационарга күчә. Кариевка труппаны яңа иҗат биеклек­ләренә күтәрергә, бай репертуарда артистларның сәләтен ту­лырак ачарга, режиссураны ныклы нигездә корырга мөмкин­лек туа. Ул репертуарны рус һәм чит ил классик әсәрләренең тәрҗемәләре белән баетуга да зур игътибар бирә.

1915-1918 еллар – Г.Кариев иҗатының чәчәк аткан вакыты. Ул драматурглар белән тагын да активрак эшли, иң яхшы пьесаларга беренче тапкыр конкурс игълан итә, те­атрны үстерү, камилләштерү өчен төрле мөмкинлекләрдән фай­далана.

Г.Кариев шулай ук сәләтле сахнә көчләре туплау, үз про­фессиясенең бөтен нечкәлекләренә төшенгән артистлар тәрби­яләү юнәлешендәге эшне туктаусыз алып бара. Аның кул ас­тыңда Г.Болгарская, Н.Арапова, Ф.Ильская, Камал I, З.Солтанов кебек зур талантлар тәрбияләнә. Г.Кариевның күпкырлы эшчәнлегендә актерлыгы үзенчәлекле урын алып тора.

Г.Кариев бөтен барлыгы белән җир кешесе, реалист ак­тер була. Ул – татар сәхнәсендә реалистик уен алымын форма­лаштырган, реализмны югары баскычка күтәргән оста.

Г.Кариевның актерлык эшчәнлеге катлаулы үсеш баскыч­лары кичерә, ул сәхнәдә беренче адымнарын иң гади персо­нажлардан башлап, сатирик комедияләрдә, психологик драмаларда, киң масштаблы трагедияләрдә төп шәхесләрне оста гәүдәләндерү югарылыгына күтәрелә. Үзенең уен алымнары белән Г.Кариев бик күп артистларга үрнәк була.

Г.Кариев 1920 елның 28 гыйнварыңда вафат була.
Актер и режиссер, один из основателей профессионального татарского театра Габдулла Кариев (Миннибай Хайруллович Хайруллин) родился 20 мая 1886 г. в деревне Кульбаево-Мараса Чистопольского уезда (ныне Нурлатский район Татарстана). Уже в медресе он проявляет большие способности: в 12 лет читает наизусть Коран. Для дальнейшего образования юношу отправляют в г. Уральск. Здесь он встречается с Г.Ту­каем, между ними завязывается большая дружба.

В 1907 г. в Нижнем Новгороде Г.Кариев посещает спектакли небольшой передвижной татарской труппы И.Кудашева-Ашказарского, а вскоре становится ее участником. В дальнейшем избирается руководителем труппы, которая позже будет названа Г.Тукаем «Сайяр» («Странствующая»).

В последующие годы работа труппы «Сайяр» полностью связана с именем Г.Кариева. Труппа постепенно набирает силы и становится ведущим профессиональным татарским театральным коллективом дооктябрьского периода, а ее руководитель проявляет себя как умелый организатор, воспитатель коллектива, талантливый режиссер и актер.

Г.Кариев с первых дней стремится к созданию передового, демократического национального театра. Он считает его средством просвещения и воспитания народа, что во многом определило репертуарную политику. Для осуществления своих замыслов он устанавливает тесную связь с такими драматургами, как Г.Камал, Ф.Амирхан, Г.Кулахметов, Г.Исхаки, активно ставит их произведения. Особенно привлекают театр сатирические комедии Г.Камала. Именно в комедийных спектаклях этого периода ярко раскрывается талант многих татарских актеров, в том числе и самого Г.Кариева. Наряду с оригинальной драматургией Г.Кариев большое внимание обращает на обогащение репертуара переводами лучших произведений русской и зарубежной классики.

«Сайяр» почти круглый год гастролирует по стране, а с 1912 г. в зимние месяцы он переходит на стационарную работу в Казани.

1915 – 1918 гг. – является периодом наивысшего расцвета творческой жизни Г.Кариева. Он еще активнее работает с драматургами, объявляет конкурс на лучшие пьесы. Г.Кариев исполняет в театре самые ответственные роли, прочно завоевывая умы и сердца зрителей. Классика помогает наиболее полно раскрыться разностороннему таланту актера.

Габдулла Кариев – актер реалистического направления, обладающий даром импровизации. Своих героев он берет из жизни, создает конкретные, в то же время обобщенные, типичные образы той или иной эпохи. Всю жизнь кропотливо работает над оттачиванием актерского мастерства.

Много внимания Г.Кариев уделяет профессиональному становлению актеров: воспитывает целую плеяду великолепных актеров, создавших славу татарского театра.

Г.Кариев умер 28 января 1920 г.
Укырга тәкъдим итәбез:

Советуем прочитать:.
Габдулла Кариев: мәкаләләр, истәлекләр, документлар /[төз. Х.Гобәйдуллин]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1976. – 232 б.

Габдулла Кариев турында истәлекләр /[төз. Х.Гобәйдуллин]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1967. – 168 б.

Мәхмүтов Һ. Габдулла Кариев иҗаты: (әдәбият күрсәтке­че) /Һ.Мәхмүтов //Мирас. – 1996. – № 3. – Б.160-168; № 4. – Б.53-60.

Исхакый Г. Артист Габдулла Кариев /Г.Исхакый //Казан утлары. – 1999. – № 11. –Б.173-176; Мәд. җомга. – 2006. – 3 нояб. – Б.8-9.

Гыйззәтуллина-Волжская С. Татар театры турында ис­тәлекләрем: [Г.Кариев иҗаты һәм «Нур» труппасы турында] /С.Гыйззәтуллина-Волжская //Идел. – 2003. – № 12. – Б.49-57.

Сәйфи-Казанлы Ф. Татарның бөек артисты /Ф.Сәйфи-Казанлы //Идел. – 2003. – № 12. – Б.61-63.

Мәхмүтов Һ. Онытылмас якты талант /Һ.Мәхмүтов //Мирас. – 1996. – № 5-6. – Б.136-145.

Кумысников X. Татар театрының атасы /Х.Кумысников //Казан. – 1996. – № 7-8. – Б.33-37.

Арсланов Г. Тылсым. Татар театры: режиссерлар һәм драматурглар /Г.Арсланов. – Казан: Мәгариф, 2008. – 287 б.: фото. «Татар театрының атасы»: Габдулла Кариев. – Б.41-51.

Хәйри Ә. Сәхнәбезнең чишмә башы /Ә.Хәйри //Мәд. җомга. – 2006. –24 нояб.-1 дек. – Б.8.

Диндаров И. Зәңгәр ут һәм китап яктысы: [артистның Нурлат районы Күлбай-Мораса авылындагы музее һәм авыл китапханәсе тур.] /И.Диндаров //Ватаным Татарстан. – 2008. – 12 нояб.

Гыймранова Д. Бөек актер /Д.Гыймранова //Шәһри Казан. – 2003. – 20 июнь.

Илялова И. «Сәйяр»нең сөекле әткәсе /И.Илялова //Мәд. җомга. – 1996. – 31 май. – Б.17.
Кумысников X. Отец татарского театра /Х.Кумысников //Идель. – 2004. – № 3. – С.18-22; Сов. Татария. – 1986. – 20 мая.

Махмутов X. Основоположник татарского театра /Х.Махмутов //Сов. Татария. –1976. – 14 мая.

Хабибуллин Ф. Последний сайяр /Ф.Хабибуллин //Респ. Татарстан. – 2006. – 9 июня.

Салихов Р. Триумф и трагедия Габдуллы Кариева /Р.Салихов //Время и деньги. – 2005. – 25 марта.

Хайруллин А. Борец и просветитель /А.Хайруллин, Ф.Хабибуллин //Театр. жизнь. – 1986. – № 9. – С.25.

Такташ X. Исповедь любви: стихи и поэмы /Х.Такташ; пер. с татар.: Л.Мартынов и С.Северцев. – М.: Сов. Россия, 1985. – 176 с. – Старый актер.: Посвящается Кариеву. – С.55-56.

Танылган язучы Ибраһим Низами улы Салахов 1911 елның 30 августында хәзерге Казакъстан Республикасының Күкчәтау шәһәрендә эшче гаиләсендә туа. Аның әти-әнисе чыгышлары белән Татарстанның Балтач районыннан була.

Ибраһим башлангыч белемне мәдрәсәдә ала. Аннары Күкчәтаудагы җидееллык татар мәктәбендә укый. 1928 елда ул Казанга килеп, педагогия техникумына укырга керә. Шунда укыганда шигырьләре, әдәби парчалары белән көндәлек матбугатта чыгыш ясый башлый. 1931 елда техникумны тәмамлагач, И.Салахов республика газеталары редакцияләрендә эшли, 1932 елда армиягә алына. Армиядән кайткач, 1935-1937 елларда Казан дәүләт педагогия институтында белем ала. Шул чорда аның «Ярату» исемле пьесасы, «Дуэль» дигән повесте языла, «Постта» дигән шигырьләр җыентыгы дөнья күрә. 1938 елда И.Салаховны, Кырымда авыру Галимҗан Ибраһимов белән очрашкан өчен, милләтчелектә гаепләп, кулга алалар. Ул ун елга хөкем ителә һәм репрессия чорының бөтен газапларын үз җилкәсендә татый.

1947 елда тоткынлыктан азат ителгәч тә И.Салаховка Казанга кайтырга да, Күкчәтауда торырга да, матбугатта иҗади хезмәтләре белән катнашырга да рөхсәт ителми. 1956 елда гына әдип тулысынча аклана.

И.Салахов тоткынлыктан кайтканнан бирле үзенең туган төбәгендә – Кызыл Яр авылында яшәп иҗат итә. Ул – шактый зур әдәби мирас калдырган каләм иясе. Әдип Казанда чыга торган матбугат басмалары белән даими элемтәдә яши, газета-журнал битләрендә хикәяләре, мәкаләләре белән катнаша, китаплары басылып чыга.

«Колыма хикәяләре» китабы өчен И.Салахов 1990 елда Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була, 1992 елда аңа Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелә.

1991 елда И.Салахов Күкчәтау шәһәренең шәрәфле гражданины итеп игълан ителә, аңа Казакъстанның иң югары бүләге – «Парасат» («Алтын дуслык») ордены тапшырыла.

Язучы 1998 елның 7 июлендә Күкчәтау янәшәсендәге Кызыл Яр авылында вафат була, шул авыл зиратында җирләнә.

Начальное образование Ибрагим получает в медресе, затем учится в семилетней татарской школе г. Кокчетава. В 1928 г. он поступает учиться в Казанский педагогический техникум. В годы учебы он принимает активное участие в литературной жизни города, регулярно публикует стихи и рассказы. Закончив техникум в 1931 г., И.Салахов некоторое время работает в редакциях республиканских газет. В 1932 г. его призывают служить в армию.

В 1935-1937 гг. И.Салахов учится в Казанском государственном педагогическом институте. В эти годы он создает пьесу «Ярату» и повесть «Дуэль», издается первая книга его стихов «На посту».

В 1938 г. И.Салахов за посещение в Крыму больного Галимджана Ибрагимова обвиняется в национализме и осуждается на десять лет сталинских лагерей.

После освобождения из лагеря в 1947 г И.Салахову долго не разрешается возвращаться в Казань, в Кокчетав, публиковать свои произведения.

Писатель был полностью реабилитирован только в 1956 г.

После возвращения из лагерей местом постоянного проживания писателя становится деревня Кызыл Яр, недалеко от г. Кокчетава. Он начинает плодотворную литературную деятельность, становится признанным мастером пера, оставившим большое творческое наследие. И.Салахов активно сотрудничает с казанскими газетами и журналами, на страницах которых периодически публикуются его рассказы, статьи

В 1990 г. за книгу «Черная Колыма» И.Салахов был удостоен Государственной премии Татарстана им. Г.Тукая, в 1992 г. ему присвоено почетное звание заслуженного работника культуры Татарстана.

В 1991 г. И.Салахов объявлен почетным гражданином г. Кокчетава, ему вручается самая большая государственная награда Казахстана – орден – «Парасат» («Золотая дружба»).

И.Салахов умер 8 июля 1998 г. в деревне Кызыл Яр, где и был захоронен.

Салахов И. Имәннәр тамыр җәйгәндә: роман /И.Салахов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 455 б.

Салахов И. Колыма хикәяләре: фаҗига-хроника /И.Салахов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1989. – 256 б.

Салахов И. Сайланма әсәрләр /И.Салахов – Казан: ТаРИХ, 2002. – 447 б.

Даутов Р. Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Ибраһим Салахов. – Б.410-511.

Минһаҗева Л. Ибраһим Салахов: (тормышы һәм эшчәнлеге) /Л.Минһаҗева – Казан: «Матбугат йорты» нәшр., 1999. – 176 б.

Гыйләҗев А. Илче /А.Гыйләҗев //Казан утлары. – 1991. – № 8. – Б.168-170.

Ахунов Г. Язмыштан узмыш /Г.Ахунов //Соц. Татарстан. – 1991. – 6 сент.

Галимуллин Ф. Сүнгән утлар кабынганда /Ф.Галимуллин //Татарстан хәбәрләре. – 1992. – 10 гыйнв.

Галимуллин Ф. Алсу таңнар телибез, аксакал! /Ф.Галимуллин //Шәһри Казан. – 1996. – 9 авг.

Минһаҗева Л. Язмыш хатасы микән?... /Л.Минһаҗева //Казан утлары. – 2001. – № 8. – Б.181-184.

Хуҗиәхмәт Ф. Тайгак кичүләрне кичкән ир /Ф.Хуҗиәхмәт //Мәд. җомга. – 2001. – 7 сент. – Б.12.

Әхмәдиева Л. Нигезен какшаттылар... /Л.Әхмәдиева //Казан утлары. – 1998. – № 4. – Б.175-178.

Яхина Р. Онытылмас хатирәләр /Р.Яхина //Шәһри Казан. – 1998. – 31 июль.

Сөләйманова Х. Хаклык кайда?: [«Колыма хикәяләре»н яңача өйрәнү] /Х.Сөләйманова //Мәгариф. –2002. – № 12. – Б.15-17.

Мустафин Р. Сквозная сердечная рана //Сов. Татария. – 1990. – 18 марта.

Ф.Насретдинов чит ил, рус, татар композиторларының операларында һәм музыкаль комедияләрендә зур осталык белән дистәләгән онытылмас образлар иҗат итә. Ул Дж. Вердиның «Травиата», «Риголетто»сында Альфред, герцог Мантуанский, Ш.Гуноның «Фауст»ында Фауст, «Ромео һәм Джульетта»сында Ромео, П.Чайковскийның «Евгений Онегин» операсында Ленский һ.б. арияләрне башкарып, талантының гаҗәп бай үзенчәлекләрен күрсәтә. Аның татар композиторлары әсәрләрендәге төп партияләрне сәхнәдә беренче башкаручы булуы иҗатының мөһим үзенчәлеген тәшкил итә. Н.Җиһановның «Качкын», «Алтынчәч», «Түләк һәм Су-сылу» операларында Кирәмәт, Җик Мәргән һәм Урмай, Түләк, Җ.Фәйзинең «Башмагым» музыкаль комедиясендә Галимҗан, Кәрим бай һәм ул башкарган башка кайбер образлар музыка сәнгатебезнең алтын фондына керә.

Ф.Насретдинов концертларда актив катнаша, композиторларның җырларын, романсларын башкара, татар халык җырларын оста башкаруы белән дан казана.

Ф.Насретдиновка 1950 елда ТАССРның халык артисты, 1957 елда РСФСРның халык артисты дигән мактаулы исемнәр бирелә; 1959 елда ул Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.

Ф.Х.Насретдинов 1986 елның 4 октябрендә Казанда вафат була.
Фахри Хусаинович Насретдинов – один из ярких представителей татарского оперного искусства. Он родился 23 октября 1911 г. в деревне Шамбулыхчи Свияжского уезда Казанской губернии (ныне Апастовский район Республики Татарстан) в семье крестьянина. В 1928-1934 гг. – артист Московского передвижного татарского рабочего театра; одновременно учится в Московском музыкальном техникуме им. Н.Г.Рубинштейна. Получив диплом с отличием, Ф.Насретдинов поступает в Татарскую оперную студию при Московской консерватории, после окончания которой, в 1938 г. вместе с группой татарских композиторов, певцов и музыкантов едет в Казань. Он более сорока лет является ведущим солистом Татарского государственного театра оперы и балета им. М.Джалиля.

Основу обширного репертуара Ф.Насретдинова составляют лирические теноровые партии классического западно-европейского и русского оперного репертуара: Альфред, герцог Мантуанский («Травиата», «Риголетто» Дж. Верди), Фауст (Ш.Гуно), Ромео («Ромео и Джульетта» Ш.Гуно), Ленский («Евгений Онегин» П.Чайковского) и др. Особо важной областью его творчества является исполнение ведущих партий (в основном, в качестве первого исполнителя) в музыкально-сценических произведениях татарских композиторов, где он создает яркие, запоминающиеся образы Кирамета, Джика и Урмая, Туляка в операх «Качкын», «Алтынчеч», «Туляк и Су-слу» Н.Жиганова, Галимджана и Карим бая в музыкальной комедии «Башмачки» Дж. Файзи и др.

Ф.Насретдинов ведет активную концертную деятельность (в его репертуаре песни и романсы композиторов и классиков); прославляется как незаурядный исполнитель татарских народных песен.

Ф.Х.Насретдинову присвоены почетные звания народного артиста ТАССР (1950), РСФСР (1957); в 1959 г. он удостоен Государственной премии Татарстана им. Г.Тукая.

Ф.Х.Насретдинов умер 4 октября 1986 г. в Казани.
Укырга тәкъдим итәбез:

Советуем прочитать:
Хәйруллина З. Татар Карузосы /З.Хәйруллина //Шәһри Казан. – 2004. – 9 июль.

Закирова Г. «Зәңгәр күзләреңне яратам...» /Г.Закирова //Сөембикә. – 2003. – № 12. – Б.18-19.

Сәйфуллин Р. Сәнгатькә багышланган гомер /Р.Сәйфуллин //Шәһри Казан. – 2002. – 8 февр.

Галиуллина М. Операбыз йолдызы /М.Галиуллина //Шәһри Казан. – 2001. – 26 окт.

Бәширов Г. Моңнар дөньясында /Г.Бәширов //Шәһри Казан. – 1997. – 29 авг.

Хәйруллина З. Олы юллар моңы /З.Хәйруллина //Соц.Татарстан. – 1991. – 25 окт.

Зәйнашева Г. Бәхетле гомер / Г.Зәйнашева //Казан утлары. – 1971. – № 11. – Б.152–157.
Бахтиярова Ч. Насретдинов Фахри Хусаинович /Ч.Бахтиярова //Народные артисты. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1980. – С.419-425.

Бахтиярова Ч. Ф.Насретдинов /Ч.Бахтиярова //Ф.Насретдинов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1957. – 28 с.

Күренекле шагыйрь, прозаик һәм тәрҗемәче, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Рөстәм Гаделша улы Кутуй 1936 елның 11 ноябрендә Казан шәһәрендә, танылган язучы Гадел Кутуй гаиләсендә туа. Урта мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1955-1960 елларда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында белем ала. Ул берникадәр вакыт Татарстан китап нәшриятында, аннары Казан телестудиясендә әдәби-драматик тапшырулар бүлегендә мөхәррир булып эшли. 1964 елдан ул профессиональ язучы, әдәби иҗат эше белән шөгыльләнә. «Казан» журналы нәшер ителә башлагач, шушы басманың әдәбият-сәнгать бүлеге мөхәррире булып эшли.

Рөстәм Кутуй рус телендә иҗат итә. Аның беренче китабы – хикәяләр тупланган «Мальчишки» («Малайлар») җыентыгы – 1961 елда дөнья күрә. Бер елдан соң «Я иду по земле» («Мин җирдән барам») исемле шигырьләр җыентыгы нәшер ителә. Соңрак та әдип иҗатында проза һәм поэзия жанрлары даими рәвештә үрелеп бара. Казан һәм Мәскәү нәшриятларында әдипнең өч дистәдән артык китабы басылып чыга.

Р.Кутуй тәрҗемә өлкәсендә дә уңышлы эшли. Бик күп татар шагыйрьләренең һәм язучыларының әсәрләре аның тәрҗемәсендә рус укучысына барып ирешә. С.Хәким, Н.Арсланов, С.Баттал, Р.Фәйзуллин, Г.Кутуй, Ә.Еники һәм башка язучыларның роман-повестьлары аның тәрҗемәсендә рус телендә дөнья күрә. Әдипнең үз әсәрләре дә дөньяның төрле телләренә тәрҗемә ителә.

Р.Кутуй Татарстанда иҗат итүче яшьләргә дә аерым игътибар бирә. Аның ярдәмендә күп кенә яшь талантлы авторларның беренче әсәрләре басылып чыга.

2005 елда Р.Кутуй, әдәбиятка керткән өлеше һәм актив җәмәгать эшчәнлеге өчен М.Горький исемендәге әдәби премия ала, ә 2009 елда «Профиль ветра» китабы өчен Г.Державин исемендәге Республика премиясенә лаек була.

Р.Кутуй 2010 елның 7 гыйнварында Казанда вафат була.

Видный писатель и переводчик, мастер современной прозы и поэзии, заслуженный работник культуры Татарстана Рустем Адельшевич Кутуй родился 11 ноября 1936 г. в Казани, в семье классика татарской литературы Аделя Кутуя. После окончания средней школы в 1955-1966 гг. учится на историко-филологическом факультете Казанского государственного университета. Некоторое время работает в Татарском книжном издательстве, затем – на Казанской студии телевидения редактором литературно-драматической редакции. С 1964 г. переходит на профессиональную писательскую работу. Когда начал издаваться журнал «Казань», Р.Кутуй назначается редактором отдела литературы и искусства этого издания.

Р.Кутуй пишет на русском языке. Первая книга его рассказов «Мальчишки» увидела свет в Татарском книжном издательстве в 1961 г. В 1962 г. выходит первый поэтический сборник «Я иду по земле». Всего разными издательствами Казани, Москвы и других городов было выпущено более тридцати книг его поэтических и прозаических сочинений.

Р.Кутуй является мастером художественного перевода. В переводе Р.Кутуя на русском языке были опубликованы сочинения известных татарских авторов – С.Хакима, Н.Арсланова, С.Баттала, Р.Файзуллина, А.Кутуя, А.Еники, а также произведения современных писателей. Его произведения также переведены на разные языки мира.

Особое внимание Р.Кутуй уделяет творческой молодежи Татарстана. Благодаря его поддержке состоялись первые публикации многих молодых талантливых авторов.

В 2005 г. за вклад в литературу и активную общественную деятельность Р.Кутуй удостаивается литературной премии им. М.Горького, в 2009 г. за книгу «Профиль ветра» – Республиканской премии им. Г.Державина.

Р.Кутуй умер в 2010 г. в Казани.
Укырга тәкъдим итәбез:

Советуем прочитать:
Кутуй Р. Булат Тимер турында баллада; Сөембикә манарасы; Казан ятиме турында баллада: шигырьләр /Р.Кутуй; Р.Зәйдулла, Ә.Рәшитов тәрҗ. //Казан утлары. – 2006. – № 11. – Б.63-68.

Кутуй Р. Казан ятиме турында баллада /Р.Кутуй; Р.Зәйдулла тәрҗ. //Идел. – 2006. – № 11. – Б.3-7.

Кутуй Р. Имәнлек; Кар астында зәңгәр ат: хикәяләр /Р.Кутуй; Ә.Гаффар тәрҗ. //Казан утлары. – 1993. – № 11. – Б.111-125.

Кутуй Р. Карт шагыйрь; Төз; Храм; Каргыш; Савыт; Туу (А.Тарковскийга): шигырьләр /Р.Кутуй; Р.Корбанов тәрҗ. //Татарстан. – 2001. – № 11. – Б.74-75.

Кутуй Р. Китү (Хәсән Туфан истәлегенә) /Р.Зәйдулла тәрҗ.; Кымыз; ...Корткалар җырлыйлар. Җырлыйлар корткалар... /Р.Кутуй; М.Әгъләм тәрҗ. //Казан утлары. – 2001. – № 8. – Б.111-115.

Кутуй Р. Төнге әкият; Кар бабай; Әкәм-төкәм һәм мин; Үгез; Йорт иясе: шигырьләр /Р.Кутуй; Разил Вәлиев тәрҗ. //Ялкын. – 1998. – № 11-12. – Б.14-15.

Кутуй Р.Одна осень: рассказы, повести /Р.Кутуй. – М.: Современник, 1985. – 428 с.

Кутуй Р. Такая жизнь: повести и рассказы /Р.Кутуй. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 494 с.: портр.

Кутуй Р. Свет в осиннике: рассказы, повесть /Р.Кутуй. – М.: Сов. Россия, 1988. – 352 с.

Кутуй Р. Песня вечерняя: стихи /Р.Кутуй. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1993. – 264 с.

Кутуй Р. Смеюсь, задыхаюсь и плачу: избр. произведения /Р.Кутуй. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1996. – 560 с.: портр.

Кутуй Р. Профиль ветра: стихи /Р.Кутуй. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 383 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 1 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 751 б. – Рөстәм Кутуй. – Б.744-746.

Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Рөстәм Кутуй. – Б.260-262.

Фәйзуллин Р. Якты талант /Р.Фәйзуллин //Казан утлары. – 2006. – № 11. – Б.63-64.

Әгъләмов М. Кутуй – үзе бер дөнья ул /М.Әгъләмов //Казан утлары. – 1996. – № 11. – Б.139-141.

Әгъләмов М. Атадан бала яшь кала /М.Әгъләмов //Мәйдан. – 2005. – № 4. – Б.36-38.

Әгъләм М. Мин Кутуйны укыйм /М.Әгъләм //Шәһри Казан. – 1996. – 25 дек.

Рәшит Ә. Күңелгә сеңгән ихласлык /Ә.Рәшит //Шәһри Казан. – 2006. – 27 окт.

Зәйдулла Р. Котлы Кутуй /Р.Зәйдулла //Мәд. җомга. – 2006. – 10 нояб. – Б.14.

Волкова Н. Рустем Кутуй – обладатель премии им. Державина /Н.Волкова //Молодежь Татарстана. – 2009. – 16 июля. – С.3.

Арямнова В. Он продолжает верить в лучшее и любить жизнь /В.Арямнова //Респ. Татарстан. – 2006. – 17 нояб.

Чистяков В. Узелки на древе /В.Чистяков //Идель. – 1993. – № 6. – С.10-11.

Мустафин В. «Я – татарин. На имени этом клеймо...» /В.Мустафин //Веч. Казань. – 1990. – 20 февр.

Файзуллин Р. Щедрость мастера /Р.Файзуллин //Веч. Казань. – 1986. – 11 нояб.

Стрельникова О. Волшебный фонарь /О.Стрельникова //Респ. Татарстан. – 1994. – 6 апр.

Паушкин Г. Зрелость юности /Г.Паушкин //Казан. ведомости. – 1996. – 11 нояб.