Татарстан истәлекле һәм онытылмас даталар календаре 2011 Календарь знаменательных и памятных дат 2011 казан-казань

1895 елда Казанда Сәнгать мәктәбе ачыла. Н.Фешин шунда укырга керә. 1901 елда ул, мәктәпне иң яхшы тәмамлаучы буларак, Сәнгать академиясе каршындагы Югары сәнгать училищесына кабул ителә. Биредә ул И.Е.Репин остаханәсендә эшли. И.Е.Репин яшь рәссамның формалашуына зур йогынты ясый.

1908-1909 елларда Фешин авыл йолаларына, көнкүрешенә багышланган «Чирмеш туе» («Черемисская свадьба») һәм «Капустница» (1909 ел, диплом эше) дигән беренче зур полотноларын иҗат итә. «Капустница» картинасы өчен Н.Фешин рәссам исеме һәм чит илгә командировкага чыгу мөмкинлеге ала. Ул Германия, Франция һәм Италиядә була. Сәяхәттән кайткач Николай Иванович, 1909 елдан 1923 елга кадәр, Казан сәнгать мәктәбендә укыта. Ул натюрморт һәм натура классларын җитәкли, сәнгатьтә күренекле урын алган талантлы рәссамнар тәрбияли. Казанда Н.Фешин үзенең иң яхшы әсәрләрен иҗат итә. Ул бигрәк тә үзенә якын һәм таныш булган кешеләрнең гүзәл портретларын ясый. Аның хатын-кызлар һәм балалар – М.Евлампиева, Т.Попова, Быстрова, Варя Адоратская һәм кызы Иянең – портретлары аеруча кызыклы. Бу елларда Н.Фешин, портретлар белән беррәттән, халык тормышы күренешләренә багышланган «Яңгыр боткасы» («Обливание») һәм «Сугым сарае» («Бойня») дигән картиналарын да ясый.

Үзенең әсәрләре белән Н.И.Фешин бик күп Халыкара күргәзмәләрдә катнаша. Ун ел дәвамында (1912 елдан 1922 елга кадәр) ул передвижникларның (Россиядә XIX йөзнең икенче яртысында «сәйяр күргәзмәләр» дигән күргәзмәләрдә картиналары белән катнашкан художник-реалистлар) күргәзмәләре экспоненты була. 1916 елда ул Күчмә сәнгать күргәзмәләре ширкәтенә әгъза итеп сайлана. Шушы елда ук аңа Сәнгать академигы дигән исем бирәләр. Н.И.Фешин – Казан сәнгать мәктәбе педагоглары арасында Сәнгать академигы дигән исемгә лаек булган бердәнбер кеше.

Н.И.Фешинның сәламәтлеге начарлану, иҗатны тормышка ашырып булмаудан туган төшенкелек, киләчәкнең билгесезлеге алар гаиләсен 1923 елда чит илгә китәргә мәҗбүр итә. Америка Н.И.Фешинны рәссам буларак шунда ук кабул итә. Нью-Йоркта аны уңыш казану көтә, ул рус сәнгатенең иң әһәмиятле күргәзмәләрендә катнаша, Нью-Йорк, Бостон, Чикагоның иң дәрәҗәле галереяларында персональ экспозицияләрен оештыра.

Нью-Йоркта берничә ел яшәгәч, Н.И.Фешин Таоска күченә. Биредә ул үз проекты буенча төзелгән, үзе бизәгән йортта остаханә оештыра, иҗат белән күп шөгыльләнә. Сәнгатьнең барлык өлкәләрендә – нәкышь, рәсем, скульптура, агачны сырлауда – рәссамның индивидуальлеге тулысынча ачыла.

Н.И.Фешин 1955 елның 5 октябрендә Лос-Анжелеста вафат була.

Н.И.Фешин Америкада актив иҗади тормыш алып бара, биредә иң гүзәл әсәрләрен иҗат итә. Шулай булуга карамастан, ул рус рәссамы булып кала, һәм аның исеме һәрвакыт Казан белән бәйле, чөнки ул – үткән гасыр башында Казанда үзенең атаклы рәсем мәктәбен булдырган гаҗәеп талантлы классик. 1976 елда рәссамның васыяте буенча аның җәсәде, Казанга алып кайтылып, Арча кыры зиратында җирләнә. Рәссамның кызы И.Н.Фешина-Бренхам бүләккә әтисенең әсәрләрен, аның 1923 елдан соңгы тормышы турындагы кыйммәтле мәгълүматлар алып кайта. Н.И.Фешинның Казандагы картиналары рәссамның Россиядәге иң зур коллекциясен тәшкил итә. 2006 елда Казан сәнгать училищесына Н.И.Фешин исеме бирелә.

В 1985 г. в Казани открывается Художественная школа. Н.Фешин поступает в эту школу. В 1901 г. он как лучший выпускник школы был принят в Высшее художественное училище при Академии художеств. Н.Фешин работает в мастерской у И.Е.Репина, оказавшего огромное влияние на формирование молодого художника.

В 1908-1909 гг. Н.Фешин создает свои первые большие полотна талантлы классик. а.

«Черемисская свадьба» и «Капустница» (1909 г., дипломная работа), посвященные деревенским обычаям и быту. За картину «Капустница» Фешин получает звание художника и заграничную командировку. Он посещает Германию, Францию и Италию. После заграничного путешествия Н.Фешин с 1909 г. по 1923 г. преподает в Казанской художественной школе: руководит натюрмортным и натурным классами, воспитывает талантливых художников. В Казани Н.Фешин создает свои лучшие произведения, среди которых большое количество прекрасных портретов, в основном, близких и знакомых ему людей. Особенно интересны его женские и детские портреты – М.Евлампиевой, Т.Поповой, Быстровой, Вари Адоратской и дочери Ии. Наряду с портретами Н.Фешин создает в эти годы и жанровые полотна – «Обливание» и «Бойня», посвященные сценам из народной жизни.

Свои работы Н.И.Фешин представляет на многих Международных выставках. В течение десяти лет (с 1912 по 1922 гг.) он является экспонентом передвижных выставок. В 1916 г. избирается в члены Товарищества передвижных художественных выставок. В этом же году ему было присвоено звание академика живописи. Н.Фешин является единственным художником среди педагогов Казанской художественной школы, получивших это высокое звание.

Слабое здоровье Н.И.Фешина, депрессия от невозможности творческой реализации, неясность будущего заставляют его уехать за границу. В 1923 г. он с семьей уезжает в Америку. В Нью-Йорке его ждет успех, он выставляется на самых значительных выставках русского искусства, устраивает персональные экспозиции в самых престижных галереях Нью-Йорка, Бостона, Чикаго.

После нескольких лет проживания в Нью-Йорке Н.И.Фешин переселяется в Таос, где в доме, построенном по собственному проекту и украшенном его резьбой, устраивает мастерскую, в которой много работает. Индивидуальность художника полноценно раскрывалась во всех областях художественного творчества – в живописи, рисунке, скульптуре, резьбе по дереву.

Н.И.Фешин умер 5 октября 1955 г. в Лос-Анжелесе.

Н.И.Фешин прожил в США чрезвычайно активную творческую жизнь, здесь было создано немало истинных шедевров. Тем не менее он остается русским художником, его имя навсегда связано с Казанью как создателя знаменитой художественной школы. В 1976 г., согласно завещанию, прах Н.И.Фешина был перезахоронен на Арском кладбище г.Казани. Дочь художника Н.И.Фешина – Бренхам подарила городу Казани картины своего отца и документы о его жизни в эмиграции.

Сегодня полотна Н.И.Фешина в Казани составляют крупнейшую коллекцию его работ в России. С 2006 г. Казанское художественное училище, где он учился и работал, носит его имя.

Дульский П. Николай Иванович Фешин /П.Дульский. – Казань: Казан. отд. Гос. изд-ва, 1921. – 31 с.

Николай Иванович Фешин: каталог выставки /сост. Г.А.Могильникова. – Казань, 1963. – 84 с.

Н.Фешин /[сост. Ю.Петров; авт. вступ. ст. Г.Могильникова]. –Казань, 1983. – Буклет.

Галиуллина М. Сурәтләрдән безгә заман бага /М.Галиуллина //Мәд. җомга. – 2006. – 8 дек. – Б.12.

Харис Р. Шигъриятле сурәт остасы /Р.Харис //Мәд. җомга. – 2006. – 24 нояб. – Б.15.

Хәсәнова А. Чибәрлеккә гашыйк рәссам /А.Хәсәнова //Ватаным Татарстан. – 2006. – 21 нояб.

Хәсәнова А. Бөек якташыбыз онытылмый /А.Хәсәнова //Ватаным Татарстан. – 2006. – 24 нояб.

Харис Р. Хәбәр: шигырьләр, җырлар, поэмалар /Р.Харис. – Казан. Татар. кит. нәшр. 1989. – 367 б. – Рәссам: Казанның атаклы рәссамы Николай Иванович Фешин истәлегенә: (поэма). – Б.298-311.

Тулузакова Г. Николай Фешин: первые годы эмиграции /Г.Тулузакова; Ключевская Е. Фешин – архитектор /Е.Ключевская //Татарстан. – 1996. – № 3. – С.83-92.

Кручина О. Казанское время Николая Фешина /О.Кручина //Респ. Татарстан. – 2006. – 21 нояб.

Корякин О. Редкий дар /О.Корякин //Рос. газ. – 2006. – 22 нояб. – С.11.

Корякин О. Вязь времен /О.Корякин //Рос. газ. – 2006. – 28 нояб. – С.11.

Мамаева Т. Этот разный Фешин /Т.Мамаева //Время и деньги. – 2006. – 23 нояб.

Могильникова Г. Возвращение Фешина /Г.Могильникова //Волга. – 1978. – № 1. – С.175-183.

Роббинс С. Из Казани в Таос и обратно /С.Роббинс //Родина. – 2000. – № 12. – С.81-82.

Сайфутдинов А. В гостях у Фешина /А.Сайфутдинов; беседу вел А.Мушинский //Казанский альманах. – 2007. – № 1. – С.212-229.

Якупов Х. Николай Фешин /Х.Якупов //Искусство. – 1984. – № 10. – С.61-68.

Бөек Ватан сугышы башлангач, С.Хәким армиягә китә, Ржев, Харьков, Курск дугасында барган сугышларда катнаша.

Сугыштан соңгы елларда шагыйрь туган ягына һәм аның кешеләренә багышланган әсәрләрен иҗат итә: «Бак­чачылар» поэмасында колхозчылар, «Беренче вышка», «Верховой», «Нефть чыккан якларда» шигырьләрендә нефтьчеләр, «Үрләр аша» поэмасында труба салучылар, «Дәверләр капкасы»нда КамАЗ төзүчеләр хезмәтенә дан җырлый. С.Хәкимне узган сугыш, җирдә тынычлык сак­лау темалары да борчый һәм аның бу турыдагы уйлану­лары, фикерләре «Курск дугасы», «Эзлиләр Европа буй­лап» һәм башка поэма-шигырьләрендә чагылыш таба.

С.Хәким – дистәләгән җырлар авторы. Аның әдәби процессны сурәтләгән, язучылар, сәнгать кешеләренең иҗаты турындагы мәкаләләре, истәлек-уйланулары да зур игъти­барга лаек.

«Җил исми яфрак селкенми» (җырлар, поэмалар) китабы өчен С.Хәкимгә 1960 елда Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге, ә 1970 елда Ленин турындагы әсәрләр циклы һәм яңа шигырьләре өчен Россиянең М.Горький исемендәге Дәүләт бүләге бирелә. Ул – Та­тарстанның халык шагыйре.

С.Хәким 1986 елның 3 августында вафат була.

Видный поэт, публицист, общественный деятель Сиб­гат Хаким (Сибгат Тазиевич Хакимов) родился 4 декабря 1911 г. в дер. Кулле-Кими Царевококшайского уезда Казанской губернии (ныне Атнинский район Республики Татарстан) в семье крестьянина. После окончания школы в начале 1930-х годов приезжает в Казань, учится в Педагогическом институте, работает в Татарском государственном издательстве и редакции журнала «Совет әдәбияты». В 1938 г. выходит его книга «Первые песни», в том же году его принимают в Союз писателей. Воспитанный на лучших литературных традициях Г.Тукая, С.Хаким посвящает свои первые поэмы «Пара гнедых» и «Детство поэта» великому народному поэту.

С первых дней Великой Отечественной войны С.Хаким уходит на фронт, участвует в боях под Ржевом, Харь­ковом, на Курской дуге, был командиром стрелкового взвода. В послевоенные годы поэт создает произведения, посвященные родной республике и ее людям, воспевает труд колхозников (поэма «Садоводы»), нефтяников (стихи «Первая вышка», «Верховой», «Там, где добывают нефть» и др.), трубоукладчиков (поэма «Через кручи»), строителей КамАЗа (поэма «Врата времен»), людей других мирных профессий. Его живо волнует и тема минувшей войны, сохранения мира на Земле. Этой теме посвящены такие значительные произведения С.Хакима, как поэмы «На Курской огненной дуге», «Кукушка», «По всей Европе – поиск» и другие.

С.Хаким – автор более десятка песен. Заслуживают внимания его статьи о литературном процессе, статьи, воспоминания и размышления о творчестве писа­телей и деятелей искусства.

В 1960 г. за сборник песен и поэм «Ветер не подует, листья не шелохнутся» в 1960 г. С.Хакиму присуждается Государственная премия Татарстана им. Г.Тукая, в 1970 г. – Государственная премия России им. М.Горького за цикл произведений о Ленине. С.Хаким – народный поэт Татарстана.

С.Хаким умер 3 августа 1986 г.
Укырга тәкъдим итәбез:

Советуем прочитать:
Хәким С. Сайланма әсәрләр: 2 томда /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986.

Т. 1. Шигырьләр /кереш сүз язучы Н.Нәҗми. – 1986. – 366 б.

Т. 2. Шигырьләр, поэмалар. – 1986. – 407 б.

Хәким С. Сайланма әсәрләр /С.Хәким; [кереш сүз язучы Р.Фәтхерахманов]. – Казан: Хәтер, 2006. – 463 б.

Хәким С. Фазыл чишмәсе: шигырьләр /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1991. – 127 б. – (Миниатюр басма).

Хәким С. Эзлиләр Европа буйлап: шигырьләр, поэмалар /С.Хәким. – Ка­зан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 144 б.

Хәким С. Яшә, борчулы җаным!: публицистика (1979-1986). Блокнотлар (1954-1986) /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. – 432 6.

Хәким С. Җылы сүз: шигырьләр, поэмалар /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 488 б. – («Шигырь к-ханәсе»).

Хаким С. Вся синь весны: стихи, поэмы /С.Хаким; пер. с татар. – М.: Сов. Россия, 1981. – 208 с.

Хаким С. Десять ключей на горе: стихи /С.Хаким; пер. с татар. – Ка­зань: Татар. кн. изд-во, 1981. – 336 с.

Хаким С. Избранное: стихи и поэмы /С.Хаким; пер. с татар.; вступ. ст. Р. Мустафина. – М.: Сов. писатель, 1984. – 319 с.

Даутов Р. Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Сибгат Хәким. – Б.513-518.

Таныш өянкеләр: Сибгат Хәким турында ис­тәлекләр /төз. М.Вилданова-Хәкимова, Р.Хәкимов; мөх-р һәм искәрмәләр авт. Ф.Баттал. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1997. – 295 6.

Сибгат Хәким: истәлекләр, шигырьләр /төз. Р.Батулла, Р.Корбан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 184 б.: рәс.б-н.

Рәмиев З. Сибгат Хәким /З.Рәмиев. //Татар әдәбияты тарихы: 6 томда. 5 т. 60-90 еллар әдәбияты. – Казан: Раннур, 2001. – Б.264-283.

Миңнуллин Р. Аккош күленең ак күңелле шагыйре /Р.Миңнуллин //Казан утлары. – 2001. – № 12. – Б.153-158.

Галиуллин Т. «Бәрелде җан, сугылды җан ярсып...» /Т.Галиуллин //Казан утлары. – 2006. – № 11. – Б.133-143.

Батулла Р. Ул язларны көтеп ала иде... /Р.Батулла //Мәд. җомга. – 2001. – 30 нояб. – Б.15-17.

Батулла Р. Күңелем шагыйрь белән сөйләшә /Р.Батулла; Сибгат Хәким белән әңгәмәләр //Идел. – 2001. – № 11. – Б.22-35.

Туфан Х. Шигырь – кеше җанының чәчкәсе ул /Х.Туфан //Мәйдан. – 2006. – № 2. – Б.42-46.

Мәхмүдов Ә. Халык күңеленең хәкиме /Ә.Мәхмүдов //Шәһри Казан. – 2004. – 20, 27 февр.; 5, 12, 19 март.

Мозаффаров Р. Сибгат Хәким: гомерем буе Тукайга лаек булырга тырыштым /Р.Мозаффаров //Шәһри Казан. – 2006. – 19 апр.

Салихова Д. Сибгат Хәким поэзиясендә Тукай образы /Д.Салихова //Мәйдан. – 2004. – № 3. – Б.114-116.

Мозаффаров Р. Яшәсен борчулы җаның /Р.Мозаффаров //Шәһри Казан. – 2006. – 15 дек.

Мозаффаров Р. Халыкка күчкән җырлар /Р.Мозаффаров //Шәһри Казан. – 2009. – 11 сент.

Хәкимуллина Г. Онытылмавы белән бәхетле /Г.Хәкимуллина //Мәд. җомга. – 2001. – 28 дек. – Б.18.

Арслан А. Сәнгать әһелләрен үз күрде //Шәһри Казан. – 2001. – 14, 21 дек.

Сафиуллин Ә. Шагыйрьнең туган ягында /Ә.Сафиуллин //Ватаным Татарстан. – 2002. – 22 февр.

Хәкимов Р. Ул күңелебездә яши /Р.Хәкимов; әңгәмә //Мәгариф. – 2001. – № 12. – Б.11-16.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справ. /А.Гиниятуллина – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 511 с. – Сибгат Хаким. – С.449-453.

Хакимов Р. Семь осенних вечеров /Р.Хакимов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 158 с.

Галиуллин Т. Здравствуй, поэзия!: заметки о современной татарской поэзии /Т.Галиуллин. – М.: Современник, 1987. – 207 с. – Сибгат Хаким. – С.44-45.

Мустафин Р. Силуэты: лит. портреты писателей Татарстана /Р.Мустафин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 351 с. – Родник поэзии (Сибгат Хаким). – С. 205-236.

Махмудов А. Линии соприкосновения: лит.-критич. ст. /А.Махмудов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 166 с. – Чародей татарской поэзии: (размышления о творчестве Сибгата Хакима). – С.150-157.

Вильданова-Хакимова М. Последняя виктория /М.Вильданова-Хакимова; беседу с женой поэта вела Р.Даутова //Восточный экспресс. – 2001. – 7-13 дек.

Хаким Р. Оставь платок коню надежды: эссе /Р.Хаким //Респ. Татарстан. – 2006. – 14 дек.

Мустафин Р. Труженик пера /Р.Мустафин //Респ. Татарстан. – 2004. – 23 дек.

Акмулла төрле урыннарда яши, эшли. Уку-язу, белем бирүдән тыш, балта остасы, тимерчелек һөнәре белән дә шөгыльләнә; матур, моңлы тавыш белән җырлый да; тың­лаучыларны мавыктырырлык итеп сөйли дә, шигырьләр дә укый.

Акмулланың безгә билгеле иҗат мирасы әлләни зур түгел. Шагыйрьнең җыентыклары Казанда берничә мәртәбә нәшер ителгән. Акмулла әсәрләре мәрсия, мәдхия, робагый, шигъри хат, газәл, мөнәҗәт жанрларында иҗат ителгән. Шагыйрьнең иң беренче басылган зур әсәрләреннән берсе – «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» (1892) – Акмулланы барлык төрки телләрдә сөйләшүче укымышлыларга таныта.

Акмулланың әсәрләре тирән һәм фәлсәфи эчтә­лекле, поэтик эшләнешләре камил булу белән аеруча игъ­тибарга лаек. Ул чын мәгънәсендә шигырь остасы, XIX йөз мәгърифәтчелек әдәбияты тарихында тирән эз калдырган, шигырь мәктәбе тудырган әдипләрнең берсе һәм күренеклесе.

Акмулланың үлеме көтелмәгәндә һәм үкенечле була. Ул 1895 елның 27 октябренә каршы төндә, Троицкидан Златоустка барганда, Миасс заводыннан ерак түгел үте­релгән.

Мифтахетдин сын Камалетдина, известный в истории литературы под псевдонимом Акмулла, родился 26 декабря 1831 г. в деревне Туксанбай Белебеевского уезда Уфимской губернии (ныне Республика Башкортстан) в семье муллы. Первоначальное образование Акмулла получает в сельском медресе, слушает лекции поэта Шамсетдина Заки в деревне Стерлибаш, позже учится в медресе г. Троицка, занимается обучением казахских детей.

За всю свою жизнь Акмулла жил и работал в разных местах. Помимо литературной и просветительской деятельности, поэт зарабатывал себе на хлеб плотницким и кузнечным делом, исполнением песен, увлекательным рассказыванием и чтением произведений.

Находчивый и остроумный Акмулла был прям в своих высказываниях, правдив.

Творческое наследие Акмуллы, известное нам, небольшое. Сборники поэта несколько раз издавались в Казани. Свои произведения Акмулла создает в разных жанрах: оды, рубаи, письма в стихах, газели, мунаджаты. Знаменитая ода Акмуллы «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсия­се» (1892), посвященная Шигабутдину Марджани, была его первым печатным произведением. Благодаря этой публикации Акмулла стал известен не только татарской, баш-кирской, но и всей интеллигенции тюркоязычного мира.

Творчество Акмуллы в истории татарской лигературы занимает важное место. Его поэзия отличается глубиной содержания, философскими размышлениями, простотой и образностью языка; она пронизана народным духом; в его стихах отчетливо звучат просветительские идеи, что характеризует его как демократического поэта.

Смерть Акмуллы была неожиданной и трагичной. Он был убит в ночь на 27 октября 1895 г. по дороге из Троицка в Златоуст недалеко от Миасского завода.

Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсийәсе һәм баш­ка шигырьләр //Татар поэзиясе антологиясе. 1-нче кит. /[төз. Г.Рәхим]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – Б.341-348. – Биогр. белешмә. – Б. 340.

Әхмәтов Р. Мифтахетдин Акмулла /Р.Әхмәтов. //Татар әдәбия­ты тарихы: 6 томда. 2 т.: XIX йөз татар әдәбияты. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1985. – Б.440-462.

Гайнуллин М.Х. Татар әдәбияты: XIX йөз /М.Х.Гайнуллин. – Тулыландырылган 2-нче басма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 690 б. – Ак­мулла. – Б.230-245.

Госманов М. Үткәннән – киләчәккә /М.Госманов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1990. – 472 б. – Мифтахетдин Акмулла: язмыш, иҗат һәм мирас. – Б.354-403.

Миңнегулов X. Дөньяда сүземез бар...: (мәкаләләр, чыгышлар, юлъязмалар) /Х.Миңнегулов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1999. – 336 б. – «Милләт өчен зарлы» Акмулла. – Б.126-138.

Хисамов Н. Бәрәкәтле чишмәләр: әдәби тәнкыйть мәкаләләре, рецензияләр /Н.Хисамов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. – 150 б. – Мәгърифәтче шагыйрьгә багышлап. – Б.140-144.

Әхмәт Р. Акын, чичән, шагыйрь /Р.Әхмәт //Казан утлары. – 2006. – № 12. – Б.91-94.

Әхмәтов Р. Бөек милләт шагыйре /Р.Әхмәтов //Мирас. – 2006. – № 12. – Б.33-38.

Әхмәдуллин А. Кайта шагыйрь янә халыкка /А.Әхмәдуллин //Шәһри Казан. – 2009. – 13 март.

Әхмәтҗанов М. Фидакярләр юлы /М.Әхмәтҗанов //Мәд. җомга. – 2009. – 20 июль. – Б.15.

Мусин Ф. Кем соң ул Акмулла? /Ф.Мусин //Ватаным Татарстан. – 2007. – 26 гыйнв.

Садыйкова А. Иң әүвәл кирәк нәрсә – иман /А.Садыйкова //Фән һәм тел. – 2007. – № 1. – Б.17-20.

Гайнуллин М.Х. Татарская литература XIX века /М.Х.Гайнуллин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1975. – 307 с. – Акмулла. – С.130-140.

Ахметов Р. Мифтахутдин Акмулла /Р.Ахметов //История татарской литературы нового времени (XIX – начало XX в.). – Казань: Фикер, 2003. – С.160-171.

Хамитуллина З. Творчество поэта, учителя, мыслителя XIX века Мифтахутдина Акмуллы /З.Хамитуллина //Югары һәм урта һөнәри уку йортларында татар әдәбиятын укытуның мөһим мәсьәләләре. – Казань: Казан. гос. ун-т, 2006. – С.78-81.

Аглямов М. Арба Акмуллы: поэма /М.Аглямов; пер.: Р.Бухараев //Казанский альманах. – 2007. – № 1. – С.90-98.

28 декабрь Габдрахман Әпсәләмов

28 декабря Абдурахман Абсалямов

1911-1979

Тууына 100 ел

100 лет со дня рождения
Күренекле язучы, публицист, җәмәгать эшлеклесе Габдрахман Сафа улы Әпсәләмов 1911 елның 28 декабрендә элекке Пенза губернасының Рыбнослободск өязе (хәзерге Мордва Республикасының Ковылкино районы) Иске Аллагол авылында крестьян гаиләсендә туа. Үз авылларында башлангыч мәктәпне тәмамлагач, ул Мәскәүгә китеп, укуын татар урта мәктәбендә дәвам иттерә. Шунда әдәби иҗат эше белән кызыксына башлый, әдәби түгәрәккә йөри, шигырьләр, хикәяләр, пьесалар яза. «Әнвәр тегермәне» исемле шигыре «Октябрь баласы» журналында басылып та чыга.

Сигезенче классны тәмамлагач, Г.Әпсәләмов ФЗӨ мәктәбенә укырга керә, аннары җиде елга якын Мәскәү заводларында слесарь һәм токарь булып эшли. 1937 елда «Совет әдәбияты» («Казан утлары») – журналында «Маһинур» исемле хикәясе басыла. 1940 елда М.Горький исемендәге Әдәбият институтын тәмамлый.

1938 елның җәендә Г.Әпсәләмов Казанга килеп урнаша, әдәбият-сәнгать кешеләре белән аралаша, әдәби иҗат активлыгын тагын да көчәйтә. 1940 елда Казанда аның «Киләчәк безнеке» пьесасы, 1941 елда «Бәхет кояшы» исемле хикәяләр җыентыгы басылып чыга.

1941 елның августында Г.Әпсәләмов сугышка китә. Башта Карелия фронтында миномет расчеты командиры, разведчик, аннары 1943 елның җәеннән фронтта чыккан газеталар редакцияләрендә хезмәт итә, сугыш геройлары турында күпсанлы очерклар, хикәяләр яза.

Ватан сугышы Г.Әпсәләмовның иҗат эшчәнлегенә зур йогынты ясый, ул әдип иҗатындагы төп темаларның берсенә әверелә. Аның «Алтын йолдыз», «Газинур», «Мәңгелек кеше», «Ак төннәр» романнары сугыш вакыйгаларына нигезләнеп язылган, халкыбыз вәкилләренең батырлыгын, ихтыяр көчен, илгә тугърылыгын данлауга багышланган.

1959 елда Г.Әпсәләмовка «Сүнмәс утлар» романы өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелә.

Заманында Г.Әпсәләмов бөтенсоюз аренасында зур популярлык казанган татар язучыларының иң күренеклесе. 1940-1983 еллар арасында гына да татар, рус телләрендә, СССР һәм чит ил халыклары телләрендә әдипнең йөзгә якын басмада китаплары дөнья күрә.

Г.Әпсәләмовның әдәби тәрҗемә өлкәсендәге эшчәнлеге дә игьтибарга лаеклы. Ул рус язучыларының романнарын, проза әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә.

Г.Әпсәләмов 1979 елның 7 февралендә Казанда вафат була.
Видный писатель, публицист, общественный деятель Абдурахман Сафиевич Абсалямов родился 28 декабря 1911 г. в с. Ст. Аллагулово Рыбнослободского уезда Пензенской губернии (ныне Ковылкинский район Республики Мордовия) в семье крестьянина. Получив начальное образование, он уезжает в Москву, где учится в татарской средней школе. Здесь начинает заниматься литературным творчеством, пишет стихи, рассказы, пьесы. Его стихотворение публикуется в журнале «Октябрь баласы» («Октябренок»).

Окончив восемь классов, А.Абсалямов поступает учиться в школу ФЗО, затем в течение семи лет работает слесарем, токарем на московских заводах.

В 1937 г. в журнале «Совет әдәбияты» («Казан утлары») публикуется его рассказ «Маһинур» («Магинур»).

В 1940 г. А.Абсалямов заканчивает Литературный институт им. М.Горького в Москве.

Летом 1938 г. писатель переезжает в Казань. В 1940 г. отдельным изданием выходит пьеса «Киләчәк безнеке» («Будущее принадлежит нам»), в 1941 г. – первый сборник его рассказов «Бәхет кояшы» («Солнце счастья»).

В августе 1941 г. А.Абсалямов уходит на фронт, был командиром минометного расчета, разведчиком, с лета 1943 г. – военным корреспондентом фронтовых газет. Публикует серию очерков и рассказов о героях войны. Тема ратного подвига на много лет станет для него главной. Военные рассказы писателя рисуют незаурядные проявления мужества, воли, самоотверженности. На материале военных событий написаны его романы «Орлята», «Газинур», «Вечный человек», «Белые ночи».

Художественный талант А.Абсалямова особенно ярко раскрывается в послевоенные годы. В 1959 г. за роман «Огонь неугасимый» ему присуждается Государственная премия Татарстана им. Г.Тукая.

При жизни А.Абсалямов был признан самым популярным татарским писателем СССР: в 1940-1983 гг. на татарском и русском языках, на языках многих народов СССР и зарубежных стран было издано около 100 названий книг писателя.

А.Абсалямов является автором переводов на татарский язык многих произведений русских писателей.

А.Абсалямов умер 7 февраля 1979 г. в Казани.

1 том: Газинур: роман /[кереш сүз авт.: Н.Йосыпова, Г.Гайнуллина]. – 399

б.

2 том: Ак чәчәкләр: роман. – 479 б.

4 том: Алтын йолдыз: роман. – 575 б.

5 том: Агыла болыт: роман. – 495 б.

Әпсәләмов Г. Сайланма әсәрләр /Г.Әпсәләмов; [Р.Хәйбрахмановның «Ак төннәрдә ак йолдыз» дигән кереш сүзе белән]. – Казан: Хәтер, 2008. – 462 б.

Әпсәләмов Г. Ак төннәр: повесть, хикәяләр /Г.Әпсәләмов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 256 б.
Абсалямов А. Белые ночи /А.Абсалямов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1985. – 336 с.

Абсалямов А. Орлята: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. М.Демидовой, М.Чечановского. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1983. – 623 с.

Абсалямов А. Газинур: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. М.Демидовой, М.Чечановского. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 384 с.

Абсалямов А. Огонь неугасимый: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. М.Демидовой, М.Чечановского. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1988. – 528 с.

Абсалямов А. Вечный человек: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. К.Горбунова. – М.: Сов.писатель, 1981. – 352 с.

Абсалямов А. Белые цветы: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. К.Горбунова. – Казань: Хәтер, 2008. – 346 с.

Абсалямов А. Зеленый берег: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. К.Горбунова. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1981. – 464 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 1 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. –751 б. – Габдрахман Әпсәләмов. – Б.99-102.

Даутов Р. Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Габдрахман Әпсәләмов. – Б.598-602.

Ак чәчәкләр бүләк итте: Габдрахман Әпсәләмов турында истәлекләр /[төз. Г.Мөхәммәдева]. – Казан: Мәгариф, 2001. – 159 б.: рәс. б-н.

Мөхәммәдова Г. Габдрахман Әпсәләмов /Г.Мөхәммәдова //Татар әдәбияты тарихы: 6 томда: 5 т. Бөек Ватан сугышы һәм сугыштан соңгы еллар әдәбияты (1941-1960). – Казан: Татар. кит. нәшр., 1989. – Б.379-393.

Әпсәләмов Т. Мин – язучы оныгы /Т.Әпсәләмов //Шәһри Казан. – 2008. – 4 июль.

Гарипова Х. Җирне ак чәчәккә төргән зат /Х.Гарипова //Шәһри Казан. – 2002. – 8 февр.

Җиһаншина З. «Миңа унтугыз яшь иде»: /З.Җиһаншина; [шул исемдәге әсәрне өйрәнү буенча дәрес үрнәге] //Мәгариф. – 2005. – № 5. – Б.25-26.

Абсалямова А. Долгие белые ночи /А.Абсалямова //Казань. – 2005. – № 4. – С.23-33.

Молнин С. «Пой жизни осколки...» /С.Молнин //Казан. ведомости. – 1999. – 31 дек. – С.5.

Ахунов Г. Писатель сложной творческой судьбы /Г.Ахунов //Казан. ведомости. – 1992. – 20 марта.

Айдаров А. И ближе к нам зеленый берег... /А.Айдаров //Сов. Татария. – 1991. – 28 нояб.


Иж-Бубый мәдрәсәсе

Медресе «Иж-Буби»

1781-1911

Ачылуына 230 ел

230 лет со дня открытия
Халкыбызның мәдәнияте тарихында мәдрәсәләр зур урын билиләр. XX гасыр башында халыкны аң-белемгә тартып, милләтебезнең зыялыларын үстереп, укыту-тәрбиянең куелышы һәм эчке тәртип ягыннан алдынгы саналган, бөтен Россиядә дан-шөһрәт казанган татар мәдрәсәләре берничә генә. Алар – Казанда «Мөхәммәдия», Оренбургта «Хөсәения», Уфада «Галия», Әгерҗе төбәгендә Иж-Бубый мәдрәсәләре.

Иж-Бубый мәдрәсәсенең тарихы шактый зур һәм бай. Ул элекке Вятка губернасы Сарапул өязе Әгерҗе волостеның Иж-Бубый авылында 1781 елда оештырыла. Башка татар мәдрәсәләре белән беррәттән, ул да XIX гасыр ахыры – XX гасыр башында зур үзгәрешләр кичерә. 1907 елдан башлап, мәдрәсәдә аерым фәннәр буларак гарәп, фарсы, төрек, рус, француз телләре, тарих, политэкономия, арифметика, геометрия, физика, астрономия, география, ботаника, медицина, психология, педагогика алдынгы рус һәм Европа уку йортлары дәрәҗәсендә укытыла. Фәлсәфә, логика, әхлак, Коръән, хәдис, ислам тарихы өйрәтелә. Укыту расписание буенча алып барыла, дәресләр үткәрү өчен бүлмәләр җиһазландырыла; уку елы ахырында имтиханнар уздырыла.

Россиянең төрле почмакларыннан мәдрәсәгә укырга яшьләр килә. 1908-1911 елларда биредә һәр елны 500 шәкерт белем ала.

Мәдрәсәдә һәр атнада әдәби, фәнни кичәләр уздырыла. Мәдрәсәнең бай китапханәсе, махсус җиһазландырылган спорт мәйданчыгы була.

Мәдрәсәне тәмамлап чыгучылар тирән фикерле, белемле, киң мәгълүматлы шәхесләр булып формалаша.

Иж-Бубый мәдрәсәсенең уңышларга ирешеп чәчәк ату елларында аның белән бертуган Габдулла һәм Гобәйдулла Бубыйлар җитәкчелек итә.

Бу авылда Россиядәге мөселман хатын-кызлар өчен иң беренче уку йортларыннан кызлар мәдрәсәсе дә эшли. Ул Мөхлисә Бубый карамагында була.

Мәдрәсәнең дөньяви юл белән алга атлавы патша хөкүмәтен борчуга сала. Танылган татар уку йортларыннан булган Иж-Бубый мәдрәсәсе 1911 елның гыйнварында Россия хөкүмәтенә каршы фикер таратуда һәм панисламизмда гаепләнеп, яптырыла. Җитәкчеләре, мөгаллимнәре кулга алына.
В истории культуры татарского народа медресе занимают достойное место. В начале ХХ века во всей России насчитывалось несколько татарских медресе, снискавших славу передовых учебных заведений, ставших подлинными очагами просвещения народа и кузницей национальной интеллигенции. Это медресе «Мухаммадия» в Казани, «Хусаиния» в Оренбурге, «Галия» в Уфе и «Иж-Буби» в Агрызском крае.

Медресе «Иж-Буби» имеет богатую и яркую историю. Оно было открыто в 1781 г. в деревне Иж-Буби Агрызской волости Сарапульского уезда прежней Вятской губернии. Как и другие медресе, оно в конце XIX – начале XX века переживает бурные перемены. С 1907 г. вводится преподавание арабского, персидского, турецкого, русского, французского языков, истории, политэкономии, арифметики, геометрии, физики, астрономии, географии, ботаники, медицины, психологии, педагогики на уровне передовых русских и европейских учебных заведений. Здесь изучают философию, логику, этику, Коран, хадисы, историю ислама. Занятия ведутся по расписанию, для проведения уроков оборудованы специальные комнаты; в конце учебного года проводятся экзамены. Каждую неделю в медресе проводились литературные и научные вечера. В медресе была богатая библиотека и специально оборудованная спортплощадка.

В медресе стекалась молодежь с разных концов России. В 1908-1911 гг. в медресе ежегодно обучалось 500 шакирдов.

К окончанию учебы выпускники медресе становились мыслящими, эрудированными личностями, обладающими глубокими и обширными познаниями.

Период расцвета учебного заведения приходится на период правления братьев Габдуллы и Губайдуллы Буби.

В этой же деревне действовало одно из первых в России учебных заведений для мусульманских женщин – медресе для девочек, которым руководила Мухлиса Буби.

Царское правительство было обеспокоено тем, что в медресе ведется обучение по широкому кругу светских дисциплин. Деятельность медресе находилась под контролем властей постоянно.

Считавшееся одним из самых известных татарских учебных заведений, медресе «Иж-Буби» в январе 1911 г. по обвинению в панисламизме и распространении антиправительственных умонастроений было закрыто. Руководители и учителя медресе были арестованы.
Укырга тәкъдим итәбез:

Советуем прочитать:
Бубый Г. Бубый мәдрәсәсенең кыскача тарихы; Иж-Бубый авылы мәдрәсәсе һәм бертуган Бубыйлар турында мәкаләләр, чыганаклар /Г.Бубый //Бертуган Бубыйлар һәм Иж-Бубый мәдрәсәсе: тарихи-документаль җыентык. – Казан: Рухият, 1999. – Б.14-105, 129-179.

Мәһдиев М. Буби мәдрәсәсе /М.Мәһдиев //Мәдрәсәләрдә китап киштәсе: мәшһүр мәгърифәт үзәкләре тарихыннан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – Б.38-70.

Мәхмүтова А. Иж-Бубый мәдрәсәсенә 220 ел /А.Мәхмүтова //Казан утлары. – 2001. – № 11. – Б.126-137.

Хәлиуллина Р. Иж-Бубый мәдрәсәсе /Р.Хәлиуллина //Идел. – 1998. – № 11. – Б.56.

Хәлиуллина Р. Иж-Бубый үзе бер тарих /Хәлиуллина Р. //Мәгариф. – 1997. – № 11. – Б.68-69.

Хәлиуллина Р. Панисламизм урынына ваһһабчылык? /Р.Хәлиуллина, Р.Мәрданов //Ватаным Татарстан. – 2006. – 30 июнь.

Максудова З. Бубида беренче спектакль /З.Максудова //Мәдрәсәләрдә китап киштәсе: мәшһүр мәгърифәт үзәкләре тарихыннан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – Б.71-73.
Гимазова Р. Мугаллимы и шакирды медресе «Буби»: [список] /Р.Гимазова //Гасырлар авазы=Эхо веков. – 2003. – № ¾. – С.308-319.

Максудова З. Медресе Иж-Буби /З.Максудова //Идель. – 1991. – № 5. –С.43-45.

Халиуллина Р. Медресе «Иж-Буби» /Р.Халиуллина //Идель. – 1998. – № 11. – С.76.

Шафикова Я. Как живешь, Буби? /Я.Шафиков //Респ. Татарстан. – 1997. – 11 июня.

1844-1849 елларда шәһәр театры өчен таш бина төзелә. Ул үзенең техник җиһазлануы буенча иң яхшы Россия театрларыннан да калышмый.

Унбиш ел дәвамында Казанда антрепризаны атаклы рус актерларының һәм антрепренерларының берсе П.М.Медведев алып бара. Бу вакытта Казан театры иң зур үсеш ала һәм даими рәвештә опералар куела башлый (1874).

Яшәешенең беренче елларыннан ук театр рус интеллигенциясенең алдынгы, демократик идеяләре йогынтысында формалаша. Аның сәхнәсендә рус язучыларының пьесалары куела. Шулай ук театр репертуарында бөтендөнья классикларының әсәрләре дә шактый зур урын ала.

Казан театры сәхнәсендә XIX гасырда – XX гасырның беренче яртысында киң танылган рус актерларының барысы диярлек эшли. Алар: П.С.Мочалов, А.Е.Мартынов, Н.К.Милославский, М.Т.Иванов-Козельский, М.С.Щепкин, П.М.Садовский һ.б. С.-Петербургтагы Александр һәм Мәскәүдәге Кече император театрлары сәхнәсендә уйнаган М.А.Решимов, А.А.Рассказов, А.И.Стрелкова, В.И.Виноградов, М.Г.Савина, П.А.Стрепетова һ.б. күп кенә танылган артистлар Казаннан үсеп чыгалар. В.И.Качалов, Н.Н.Литовцева Мәскәү Художество театрына эшкә чакырылалар. Казанда Н.Н.Синельников, И.А.Ростовцев, Н.Н.Соловцов, А.И.Канинның режиссерлык һәм антрепренерлык язмышлары ачыклана.

1918 елга кадәр театр Казан шәһәр театры, аннары Совет Зур театры, Зур драма театры, 1996 елдан хәзерге исеме белән йөртелә. 1924 елдан 1930 елга кадәр А.В.Луначарский, 1948 елдан В.И.Качалов исемен йөртә.

1914 елга кадәр театрның Театр мәйданында (хәзер Ирек мәйданы) үз бинасы була; 1914 елдан 1919 елга кадәр Яңа клуб бинасында, 1919 елдан бүгенге көнгә кадәр ул Зур Проломный (хәзерге Бауман) урамында Г.А.Розенбергның элекке театр бинасында эшли.

1994 елдан театрның сәнгать җитәкчесе вазифасын Россиянең халык артисты А.Я.Славутский башкара.

Рус, бөтендөнья классикларының һәм хәзерге драматургиянең иң яхшы әсәрләреннән төзелгән югары художестволы репертуар; составында зур сәхнә осталары булган профессиональ тотрыклы труппа; заманча үткен режиссура һәм сценография иң киң катлау тамашачыларның игътибарын театрга җәлеп итә.

1997 елдан В.И.Качалов исемендәге Казан академия рус Зур драма театры рус театрларының Марсельдә (Франция) үтә торган Халыкара фестивальләрендә даими катнаша.

В 1844-1849 гг. город строит для своего театра каменное здание, не уступавшее по своей технической оснащенности лучшим российским театрам.

В течение 15 лет антрепризу в Казани держит один из крупнейших русских актеров и антрепренеров П.М.Медведев, с именем которого связаны период наивысшего расцвета Казанского театра и начало постоянных оперных представлений (1874).

С первых лет своего существования театр формируется под воздействием идей прогрессивной, демократически настроенной русской интеллигенции. На его сцене были осуществлены постановки пьес русских писателей. Значительное место в репертуаре театра занимали произведения мировой классики.

На сцене Казанского театра работали почти все выдающиеся русские актеры XIX – I-й половины ХXли осуществлены постановки пьес русских писателей. Также значительное место в репертуаре театра занимали пооизведения мирово вв.: П.С.Мочалов, А.Е.Мартынов, Н.К.Милославский, М.Т.Иванов-Козельский, М.С.Щепкин, П.М.Садовский и др.; из Казани вышли многие известные артисты, игравшие на сценах императорских театров – Александровского в С.-Петербурге и Малого в Москве: М.А.Решимов, А.А.Рассказов, А.И.Стрелкова, В.И.Виноградов, М.Г.Савина, П.А.Стрепетова и др.; в Московский Художественный театр были приглашены В.И.Качалов, Н.Н.Литовцева; в Казани определилась режиссерская и антрепренерская судьба Н.Н.Синельникова, И.А.Ростовцева, Н.Н.Соловцова, А.И.Канина.

До 1918 г. театр именовался Казанский городской театр, затем Советский Большой театр, Большой драматический театр, с 1996 г. – современное название. С 1924 по 1930 г. носил имя А.В.Луначарского, а с 1948 г. носит имя В.И. Качалова.

До 1914 г. театр располагался в собственном здании на Театральной площади (ныне площадь Свободы), с 1914 по 1919 г. в здании Нового клуба, с 1919 г. по сегодняшний день в здании бывшего Большого театра Г.А.Розенберга на ул. Б.Проломная (ныне ул. Баумана).

С 1994 г. художественным руководителем КАБДТ является народный артист России А.Я.Славутский.

Высокохудожественный репертуар, основанный на лучших произведениях русской и мировой классики, современной драматургии; профессиональная стабильная труппа, в составе которой много крупных мастеров сцены; остросовременная режиссура и сценография поддерживают интерес к театру самой широкой публики.

С 1997 г. КАБДТ им. В.И.Качалова является постоянным участником Международного фестиваля русских театров в Марселе (Франция).

Ингвар И. Русский театр в Казани: (советский период) /И.Ингвар. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 288 с.

Благов Ю.А. КЭМСТ и театральная жизнь Казани 1920-х гг. (опыт исслед.) /Ю.А.Благов. – Казань: Татполиграф, 2005. – 235 с.

Благов Ю.А. «...Получил прозвище Казанский»: П.П.Медведев и казан. театр в конце 60-х–80-е гг. XIX в. /Ю.А.Благов. – Казань, 1998. – 96 с.

Благов Ю.А. Казанская антреприза Собольщикова-Самарина /Ю.А.Благов. – Казань: ООО «Татполиграф», 2004. – 116 с.: фото.

Благов Ю.А. «Казанский помещик» Александр Каширин /Ю.А.Благов. – Казань: ООО «Татполиграф», 2006. – 144 с.

Благов Ю. Качалов и качаловцы: ч.1. /Ю.Благов. – Казань: ООО ПКФ «Реноме», 2008. – 171 с.
Хусаинова Д. Полные залы Качаловского; Дороже всех других богатство /Д.Хусаинова //Казань. – 2008. – № 3. – С.95-97.

Славутский А. Программист радости /А.Славутский; беседовала Т.Мамаева //Время и деньги. – 2007. – 23 нояб. – С.17.

Усманова Р. Власть сцены: очерки театральной культуры Татарстана: Возникновение Казанского драматического театра и его развитие до начала ХХ века /Р.Усманова; Славутский А. Труды и дни /А.Славутский; интервью подготовила Т.Мамаева; Благов Ю. Начало Казанского театра /Ю.Благов //Казань. – 2006. – № 10-11. – С.38-46; 59-75.

Благов Ю. «Ушибенный театром» /Ю.Благов //Казань. – 2006. – № 2. – С.93-96.

Благов Ю. Опираясь на традиции прошлого /Ю.Благов //Респ. Татарстан. – 2004. – 18 сент.

Девятых Л. Ангелы и демоны отставного прапорщика Есипова /Л.Девятых //Респ. Татарстан. – 2006. – 2 февр.

Агарса да чәч бөртегең, картаймасын күңелең! //Шәһри Казан. – 2001. – 23 нояб.

Славутский А.Я. Әхлак һәм акча /А.Я.Славутский; әңгәмәдәше – язучы В.Русаков //Татарстан. – 1999. – № 6. – Б.56-57.

Славутский А. Татарстанны таныту /А.Славутский //Ватаным Татарстан. – 1997. – 14 март.

Юнысова А. Европадан кайттылар /А.Юнысова //Ватаным Татарстан. – 1999. – 9 апр.

Бондаренко Е. «Тәкъдир йомыркасы яхшыга юрый» /Е.Бондаренко //Мәд. җомга. – 1999. – 9 апр. – Б.12.

Университетны тәмамлагач, С.Кукляшев Оренбургка Неплюев хәрби училищесына шәрекъ (көнчыгыш) телләре укытучысы итеп билгеләнә. Биредә ул 1836-1850, 1856-1859 елларда эшли, ә 1850-1856 елларда исә Оренбург Чик буе комиссиясе каршында кыргыз балалары өчен махсус ачылган мәктәптә надзиратель вазыйфасын башкара.

С.Кукляшев безгә 1859 елда Казан университеты нәшриятында басылып чыккан «Диване хикәяте татар» хрестоматиясе һәм сүзлеге белән билгеле. Әлеге китап XIX йөзнең ахырына кадәр татар телен өйрәнүчеләргә уку ярдәмлеге булса, татар әдәбияты һәм теле тарихын, фольклорын һәм методикасын өйрәнүдә мөһим язма чыганак булып тора.

С.Кукляшев күренекле татар педагоглары, мәгърифәтчеләре, фольклорчылары арасында лаеклы урын алып тора. Ул 1864 елда Оренбургта вафат була.

По окончании университета С.Кукляшев был определен старшим учителем восточных языков в Оренбургский Неплюевский кадетский корпус, где он работает в 1836-1850, 1856-1859 гг. В 1850-1856 гг. служит надзирателем школы для киргизских мальчиков при Оренбургской пограничной комиссии.

С.Кукляшев известен как составитель «Татарской хрестоматии» и «Словаря к татарской хрестоматии», изданных в 1859 г. типографией Казанского университета. До конца XIX в. данные издания активно использовались при обучении татарскому языку.

С.Кукляшев занимает достойное место в ряду ведущих татарских педагогов-просветителей, составителей хрестоматий и словарей, собирателей фольклора, пропагандистов устного народного творчества.

С.Кукляшев умер в 1864 г. в Оренбурге.
Укырга тәкъдим итәбез:

Советуем прочитать:
Миңнегулов Х. XIX йөз татар хрестоматиясе: (тикшерүләр, текстлар) /Х.Миңнегулов, Ш.Садретдинов. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1982. – С.Кукляшев һәм аның хрестоматиясе. – Б.65-134.
Казанская лингвистическая школа: кн.1.: Казанская тюркская лингвистическая школа /сост. М.Закиев. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2008. – 424 с. – Салихджан Кукляшев. – С.26-28.

Михайлова С.М. Формирование и развитие просветительства среди татар Поволжья (1800-1861) /С.М.Михайлова. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1972. – Салихджан Бикташевич Кукляшев. – С.175-183.

Закиев М.З. Влияние Казанского университета на развитие тюркологии в первой половине XIX века (до 1855 г.) /М.З.Закиев. //Вопросы татарского языкознания: кн.2. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1965. – С.357-393. – О С.Кукляшеве. – С.388-390.

Рәссамнар, язучылар, композиторлар

турында түбәндәге белешмәләрне

карарга тәкъдим итәбез:
О художниках, писателях, композиторах

советуем прочитать в следующих

справочниках:
Татар энциклопедия сүзлеге. – Казан: ТР ФАнең Татар энцикл. ин-ты, 2002. – 830 б.: ил.

Татар энциклопедиясе: 6 томда. Т.1: А-В. – Казан: Татар энцикл. ин-ты, 2008. – 720 б.: ил., карталар.

Татарский энциклопедический словарь /гл.ред.М.Х.Хасанов. – Казань: Ин-т Татар. энцикл. АН РТ, 1999. – 703 с.: ил.

Татарская энциклопедия: в 6 т. /гл. ред. М.Х.Хасанов.; отв. ред.: Г.С.Сабирзянов. – Казань: Ин-т Татар. энцикл. АН РТ, 2005–

Т.1: А-В. – 672 с. Т.3: К-Л. – 664 с.

Т.2: Г-Й. – 656 с. Т.4: М-П. – 768 с.

Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009.

Т.1: А-К. – 751 б. Т.2: Л-Я. – 735 б.

Даутов Р.Н. Балачак әдипләре: биобиблиогр. белешмәлек=Писатели нашего детства: биобиблиогр. справочник. – Казан: Мәгариф, 2002–

Беренче китап=Первая книга. – 2002. – 223 б.

Икенче китап=Вторая книга. – 2004. – 286 б.

Өченче китап=Третья книга. – 2005. – 335 б.

Дүртенче китап=Четвертая книга. – 2008. – 255 б.

Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. китап нәшр., 1986. – 639 б.

Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справочник. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 512 с.
Червонная С.М. Художники Советской Татарии: (мастера изобразит. искусства Союза художников ТАССР). – Казань: Татар. кн. изд-во, 1984. – 464 с.: ил.

Союз художников Татарстана, региональное отделение ВТОО «Союз художников России»: живопись, графика, скульптура, декоративно-прикладное искусство, искусствоведение, монументальное искусство /авт.-сост. М.Кузнецов. – Казань: [б.и.], [2008?]. – 363 с.

Совет Татарстаны композиторлары. – Казан: Татар. китап нәшр., 1957. – 144 б.

Композиторы и музыковеды Советского Татарстана. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 203 с.

Абсалямов А.С.

Адгамова С.С.

Айди (Айдельдинов) Т.Р.

Акмулла

Акъегет (Рустем Абдрахманович Файзуллин)

Александров Л.Н.

Алимов З.З.

Аминов Ю.Ш.

Амирхан Ф.

Амлонг Ф.Р.

Афзал Г.

Ахметзянов Р.Х.

Ахметов Р.А.

Ахтямова Г.Х.

Аюпов Н.Г.

Балашов Ю.А.

Батраев З.С.

Баширов Г.Б.

Бендецкий А.Г.

Беркутов А.М.

Бикбулатова И.Х.

Бирючевский Е.И.

Блинов Л.И.

Богданов И.

Богданова З.Г.

Болгарская Г.

Болотов А.А.

Буби Г.Г.

Булгаков А.Н.

Булатов В.Г.

Булатова К.Г.

Бухараев Р.Р.

Вагапов Р.М.

Валеев И.А.

Валеев Ф.Х.

Валеева Д.К.

Валеева-Нуруллина М.В.

Валиев К.А.

Валиуллин Н.К.

Габяши С.Х.

Габяшев Р.С.

Газизова К.Г.

Гаимов Р.Х.

Галеев А.М.

Галимуллин Ф.Г.

Галяу М.

Гарзавина А.В.

Гарипова Ф. Г.

Гарифуллин В.З.

Гаспринский И.М.

Гаташ Радиф

Гафуров И.Р.

Гаффар Р.Г.

Гиззатуллина Ф.С.

Гилязов М.А.

Гимаев З.Ф.

Григорьев В.А.

Григорьев М.С.

Гриценко Л.Г.

Губайдуллин Р.Г.

Губайдуллина С.А.

Джалал Садри

Динмухаметов Г.И.

Дунай Ф.

Евграфова Л.Е.

Егерев В.В.

Емельянов М.Е.

Жиганов Н.Г.

Забири Х.Г. (псевд.Чистапули)

Загидуллин Ф.Г.

Загидуллина А.Г.

Загоскин Н.П.

Зайцев А.М.

Закиров И.К.

Замилова А.А.

Зарипов М.Х.

Зигангирова Ш.Г.

Зубаиров Д.М.

Зулькарнай Ф.М.

Зыялы Саида

Зыятдинов К.Ш.

Ибрагимов Ф.М.

Игламов Р.М.

Ильяси Т.А.

Ильясов Г.Г.

Исанбет Ю.Н.

Исмагилова С.Н.

Казанский (Ибрагимов) Г.И.

Камай Г.

Камская Г.С.

Кариев Г.

Каримов Я.

Катеев Х.

Кафтырев В.И.

Каюмов М.А.

Колмаков И.Н.

Кочнев И.Е.

Кошаев Н.М.

Кривошеева Т.Н.

Крылов А.В.

Куделькин В.И.

Кукляшев С.Б.

Кулахметов Г.Ю.

Кульбарисов Ф.А.

Курбанов Р.З.

Кутуй Р.

Лебедев К.В.

Левчук А.Б.

Лерон Л.

Литвин А.Л.

Литинский Г.И.

Майоров Б.И.

Майский С.Н.

Маликов А.М.

Маннанов И.М.

Мансуров Ф.Х.

Маслова Л.В.

Махмутов Р.З.

Миннибаева М.Г.

Миннияров Р.Т.

Миншин М.М.

Мир-хайдаров Р.М.

Музай Х.

Мустафин Р.А.

Мутин М.И.

Мухаметзянова З.В.

Мухаметшин Г.М.

Мухаметшин Г.С.

Мушинский А.Х.

Наджми К.Г.

Назипова Г.Р.

Насретдинов Ф. Х.

Неменко-Бабковская М.П.

Нигматуллин А.З.

Нигматуллин Ш.А.

Нигматуллина М.В.

Нигматуллина Р.Х.

Низамов И.М.

Николаев В.Н.

Никольский В.В.

Ниязбаев Г.Х.

Новиков В.Н.

Нугайбек Г.Ш.

Нури З.

Нурмухамедов З.З.

Петров А.А.

Пиянзин В.Ф.

Поляков Г.Я.

Ракипов Р.З.

Рафиков Б.Ш.

Рахим Г.

Рахманкулова М.М.

Рахматуллин Д.Г.

Сабиров Р.Р.

Сабитов Г.В.

Садриев Ф.М.

Салахов И.Н.

Салахов М.Х.

Салахов Р.И.

Сараи С.

Сафаров М.М.

Сафин Н.С.

Сафиуллин А.Х.

Сахабиев Р.А.

Сахабиева (Бигичева) З.К.

Семыкин В.Р.

Солнцев П.А.

Сульва М.Г.

Тагиров И.Р.

Тазиева К.С.

Такташ Х.

Тарчевский И.А.

Тимергалин А.К.

Тенишев Э.Р.

Тимофеев В.К.

Тукай Г.

Туманов А.Р.

Урманчеев Ф.И.

Утяганов Э.Х.

Фаизов Р.Х.

Файзи М.М.

Файзуллин (Файзи-Чистапули) Х.З.

Фахри А.

Фешин Н.И.

Хабибуллин З.Х.

Хазиахметов Т.Г.

Хайруллин С.З.

Хайруллин Х.Г.

Хайруллина А.Х.

Хайруллина Ф.

Хаким Сибгат

Хакимова И.Ш.

Халиуллина Р.З.

Хальфин Н.Л.

Хамид Р.М.

Хамитова (Ильясова) Ф.Х.

Хангильдин В.Н.

Хантемирова Г.З.

Харис Р.М.

Хасанов Г.Х.

Хасанов Н.Г.

Хафизов Ф.Ф.

Хузин Ф.Ш.

Хуснияр З.З.

Червонная С.М.

Шагимарданов М.М.

Шайхелисламов Р.Ф.

Шамов А.Ш.

Шарафеев А.З.

Шарафиев Г.А.

Шарипов А.М.

Шарипов Ф.З.

Шафранов П.Г.

Шикова Р.Д.

Юдин В.Н.

Юзеев Н.Г.

Яковлев В.А.

Якупов Ф.Х.

Яхин А.Г.

Яхин Р.М.

Яхин Ф.З.

Учреждениеләр һәм оешмалар исемнәре күрсәткече

Указатель названий учреждений и организаций
Астрономическая обсерватория им. В.П.Энгельгардта

Казанского университета

Восстание крестьян в с. Бездна

Дворец пионеров в Казани

Завод «Серп и молот» в Казани

Завод химико-лабораторных приборов и посуды «Победа», Васильево

Зеленодольский район

Казанская музыкальная школа Р.А.Гуммерта

Казанская ремесленная и сельскохозяйственная выставка

«Казанские ведомости» (газета)

«Казанские известия» (газета)

Казанский академический русский Большой драматический

театр В.И.Качалова

«Казанский вестник» (газета)

Казанское государственное научно-производственное предприятие

им.В.И.Ленина (бывший «Пороховой завод»)

Казанский Государственный Комитет Обороны

Казанский завод синтетического каучука им.С.М.Кирова

Казанский медико-инструментальный завод

Казанский завод точного машиностроения им. М.И.Калинина

Казанский финансово-экономический институт

«Камское слово» (газета)

Мамадыш (город)

Медресе «Иж-Буби»

Московско-Казанская железная дорога

Первый ежегодный календарь на татарском языке, изданный К.Насыри

Спасск (город)

Третья Казанская женская гимназия

«Херле Ялав» «Красное знамя» (газета на чувашском языке)

Чистопольский ликеро-водочный завод

Чистополь (город)

Центральная библиотека Алексеевского муниципального

района

Центральная библиотека Высокогорского муниципального

Центральная библиотека Камско-Устьинского муниципального

района

ЭЧТӘЛЕК

Введение………………………………………………………

Памятные даты и события…………………………………

юбилей даталары……………………………………………

Юбилейные даты 2011 года с неустановленным

числом и месяцем……………………………………………

Геройларының 2011 елда юбилейлары……………………

Юбилеи Героев Советского Союза –

наших земляков в 2011 году………………………………

Мухтар Мутин....……………………………………………...

Фатих Амирхан……………………………………………...

Наиль Аюпов.....…………………………………………………

Назиб Жиганов.........................................................................

Город Нижнекамск....................................................................

Ширьяздан Сарымсаков…..……………………………………

Ибрагим Салахов.........……………………………………………

Фахри Насретдинов.........………………………………………

Рустем Кутуй..............................................…………………….....

Сибгат Хаким....................................................................................

Абдурахман Абсалямов.......................................................................

Медресе «Иж-Бубый»..........…………………………………………

В.И.Качалов исемендәге Казан академия рус Зур

драма театры

Казанский академический русский Большой

драматический театр им. В.И.Качалова......................................................

Салихджан Кукляшев…………………………………………………

Справочники о художниках, писателях, композиторах………………

Именной указатель………………………………………………………

Указатель названий учреждений и организаций…………………….

Компьютерда битләргә салу И.И.Габидуллин

Техник мөхәррире Х.Ш.Вәлитов

Тышлык рәссамы И.М.Хөснимәрдәнов

Басарга кул куелды 25. 11. 2010. Форматы 1/16

Тиражы 200 данә. Заказ № 261

Татарстан Республикасы Милли китапханәсе

«Милли китап» нәшрияты

420011, Казан шәһәре, Кремль ур., 33
Подписано в печать 25. 11. 2010. Формат 1/16

Тираж 200 экз. Заказ № 261

Национальная библиотека Республики Татарстан

Издательство «Милли китап»

420011, г.Казань, ул. Кремлевская, 33
Татарстан Республикасы Милли китапханәсенең

күбәйтү техникасы бүлекчәсендә басылды.

420111, Казан шәһәре, Кремль ур., 33

Отпечатано в секторе множительной техники