Топырақтану оқулық



жүктеу/скачать 6.35 Mb.
бет110/140
Дата22.11.2023
өлшемі6.35 Mb.
#484110
түріОқулық
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   ...   140
Топырақтану

ТМД елдерінің жер қоры жəне оны пайдалану. Бұрынғы КСРО елдерінде жер қорының пайдаланылуы.



  1. кесте



1975 жылдың 1 карашасына дейінгі пайдалану көрсеткіші
(В. П. Прошляков, 1979)



Жер категориялары жəне оларды пайдалану

Барлық жерлер

Ауыл шаруа шылығындағы жерлер

Оның ішінде жыртылған жерлер

млн. га

%

млн. га

%

млн. га

%

Колхоздар мен совхоздар жерлері
Халық мекендеген жерлер

1034,8


9,4

46,8


0,4

547,4


2,9

90,6


0,5

224,7


0,7

99,3


0,3




өндіріс, транспорт, курорттар, т.б. ауыл шарушылығы əсем жерлер

49,5

2,2

16,8

2,8

0,4

0,2

Мемлекеттік орман шаруашылы-
ғы жерлері

954,3

42,8

12,8

2,1

0,3

0,1

Мемлекеттік запастағы жерлері



171,3



7,7



24,2



4,0



0,2



0,1

Гидротехникалық жəне басқа су шаруашылығы құрылысындағы жерлер

2,9

0,1

0,1

-

-

-

Барлығы

2231,2

100,0

604,2

100,0

226,3

100,0


  1. кесте



Бұрынғы КСРО елдерінде жыртылған жерлер мен жыртылуға мүмкін жерлердің көлемі млн.га есебімен
(Н. Н. Розоев, С. А. Шумов, 1973)



№

Аймақтар, зоналар

1970 жыл

Көбею мүмкіншілігі

1

Тайга-тундра

1,7

8,8

2

Орманды алқап

43,4

25,2

3

Орманды дала

71,8

7,5

4

Дала

63,5

3,0

5

Құрғақ дала

23,0

8,1

6

Шөлдер

5,0

2,2

7

Шөлді субторпиктер, тау етегі

8,2

3,1

8

Таулы жерлер

3,0

4,9




Барлығы

224,6

62,8

25-кестеде бұрынғы КСРО елдерінің əртүрлі аймақтарында 1970 жылы жыртылған жерлер мен оның болашақта өсу мүмкіндігі көрсетілген.
Сонымен, қазір бұрынғы Одақ елдерінің халқы 300 млн-нан

17-сурет. Бокал толыма (Планета халқының демографиялық өсу болжамы В. А. Вронский бойынша 1997 ж)

астам. Жыл сайын 2,0-2,2 млн-ға көбеюде. Халықтың 62%-ы қалада тұрса, 38%-ы ауылдық жерлерде тұрады.


    1. ТМД топырақ зоналары жəне олардың қалыптасуы


Топырақ географиясы курсында топырақ типтермен олардың географиялық таралуы жəне қалыптасуы шарттары бойынша танысу қолайлы. Сондықтан төменде ТМД елдерінің неғұрлым кең тараған топырақ типтеріне шолу жасалады.





  1. сурет. Тундралық шымтезекті-глейлі топырақ құмды моренадағы (Ресей, Коми Республикасы талды-

бұталы тундра) саздауыт
(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

  1. сурет. Екімүшелі шайындыдағы күшті (Ресей, Солт. Двина өз. негізгі жағалауы) күлгінді топырақ

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

  1. сурет. Шымтезекті қарашірінділі-глейлі топырақ, (Ленинград обл., аралас орман,

құрғатылған батпақсаз) құрғатылған, тозаңды ауыр құмбалшықта
(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

  1. сурет. Жоғарғы батпақсаздың (Мəскеу обл. Шымтезектің ыдырау дəрежесі орташа -15%) шымтезекті топырағы, 0-120 см (Н. Н. Николь- ский бойынша, 1963)




  1. сурет. Шымды-күшті күлгінді топырақ жеңіл саздауытты (Ресей, Мəскеу облысы)

мореналық құмды саздауытта
(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)



  1. сурет. Орманның сұр топырағы күлгінденген саздауытты (Ресей, Рязань обл.) жамылғы саздауытта (Н. Н. Никольский бойынша, 1963)




  1. сурет. Орта қалыңдықты кəдімгі (Украина, Днепропе- тровск обл.) қаратопырақ саздау (Н. Н. Никольский бойынша, 1963)




  1. сурет. Шалғынды- қаратопырақ глейлілеу ауырсаз- дауытты (Ресей, Мəскеу обл.) жамылғы саздауытта

(Н.Н. Никольский бойынша, 1963)



  1. сурет. Қызғылт-қоңыр топырақ, (Сарытау облысы, сортаңды үлгі тірек пункті) игерілмеген

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)


  1. сурет. Далалық кебір (солонец); игерудің басы, (Сарытау облысы, кебірлік үлгі тірек пункті) таяз жырту (Н. Н. Никольский бойынша, 1963)



  1. сурет. Шөл даланың құба топырағы (Н. Н. Никольский бойынша, 1963)



  1. сурет. сортаң (солончак) (Н. Н. Никольский бойынша, 1963)




  1. сурет. Ашық сұртопырақ, (Қазақстан, Бетпақ дала,

Махтарал) суарылатын
(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)



  1. сурет. Орташымды қызылтопырақ малта-қойтасты шөгінділердің (Грузия, солтүстік беткей, бұталы тың учаскесі) үгілу өнімдеріндегі

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)



  1. сурет. Сары түсті-күлгінді глейлеу балшықты (Грузия) топырақ (Н.Н.Никольский бойынша, 1963)




  1. сурет. Қабатты жайылманың шымды құмбалшықтау (Тула обл., Красивая Меча өз. жайылмасы) топырағы (Н. Н. Никольский бойынша, 1963)


21–1427
321




  1. сурет. Кебір топырақ кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)




  1. сурет. Сортаң топырақтың кескіні құрылымының сызба- сы (Х.П. Мириманян бойын- ша, 1965)




  1. сурет. Қаратопырақтың кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)




  1. сурет. Қызғылт-қоңыр (каштан) топырақтың кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)




  1. сурет. Сұртопырақтың кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)



  1. сурет. Қызылтопырақтың кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)

324





  1. сурет. Шымды-күлгін топырақтың кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)



  1. сурет. Орманның сұр топырағының кескіні құрылымының сызбасы (Х. П. Мириманян бойынша, 1965)

    1. ТМД топырақ қоры


ТМД елдерінің жері əлемнің құрғақ жерінің 15%-ын алып жа- тыр. Бұрынғы Одақ елдерінің жер қоры көп болғанымен, ауыл шаруашылығы үшін игеруге ыңғайлы жерлер аса көп емес. Барлық жер корының 58 пайызы – суық тундра, 15 пайызы – шөлді жəне жартылай шөлді аймақтар, небəрі 27%-ын ауыл шаруашылығына ыңғайлы жерлер. Бұл аймақтарда қосымша жер игеру болашағы аса көп емес. Жер бетінде халық саны жыл санап, үдемелеп өсіп келеді.


ТМД аумағында топырақ типтері зоналы жəне азоналы түрде кездеседі.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай мына топырақ түрлері кездеседі.

  1. Тундралық-глеилі топырақ

  2. Тайгалық күлгін топырақ

  3. Қоңыр орман топырағы – (аралас орманда кездеседі).

  4. Жалпақ жапырақты орман зонасы

  5. Қара топырақ (орманды дала жəне дала зонасында кездеседі). Дала зонасында гумыс қабаты 1-1,5 м дейін жетеді.

  1. Каштан топырақ – шөлейт зона

  2. Қоңыр жəне сұр шөлейіт зонасының топырағы

  3. Қызғылт жəне сары топырақ (ылғалды құрғақ субтропиктерде кездеседі).

Азональды топырақ түрлері

  1. Сортаң топырақ

  2. Тақырлар – дала, шөл, шөлейт

  3. Альювилі топырақ – өзен бойындағы топырақ

  4. Биік таулы аймақтар тундраға жатады – биік таулы беткей- лерде топырақ зоналар бойынша кездеседі.

    1. Арктикалық жəне тундралық зоналардың топырақтары


Əр табиғи аймақтың басты топырақ типі болады. Топырақ типтеріне танысудың екі жолы бар: бірінші топырақ құрал жағдайларына сəйкес таратылу арқылы. «Топырақ география- сы» курсіне соңғы жол белгілі болғандықтан, топырақтарды шолу ТМД-да тараған ланшафтарға сəйкес беріледі. Ландшафт деп Полы-


нов «Белгілі бір жыныстар немесе шөгінділерде құралған топырақ жəне өсімдік жамылғысы, сол жердің релеф элементтерін, терри- тория біріншілігін» айтады. Бұл түсінік «биогеоценозға», жақын, солтүстік жарты шарды Солтүстік мұзды Мұхит аралдары мен Евразия материгінің солтүстік бөлігінде, Арктика жіне соған таяу белдеуде орналасқан өзгеше ормансыз ландшафтарды қамтиды. Олардың алабы əлемде 4, ал ТМД-да 8 %-ға тең. Бұл территория- да арктикалық жəне тундралық ландшафтар ажыратылады, бұлар салыстырмалы жасы бар жарандылар, құралуы мен қалыптасуы төрттік дəуірдің материктік ұлы тегі бар мұзарттардың дамуына бай- ланысты. Арктика топырақтары ТМД территориясында Солтүстік мұзды Мұхитының Франц-Иосиф, Жаңа солтүстік жерлер мен Жаңа Сібір аралдарында жəне Таймырда тараған. Арктика климаты өте қатал: орташа жылдық t0=10-140C. Жаздағы тəуліктік t0=50C-тан аспайды. Орташа жылдық жауын-шашын түсімі 50-100 мм. Жылы мезгіл 50 күн-ақ. Рельефі тұрғысынан мұзарттық мұжымды жəне аккумулятивті бедер түрлері басым; кіші бедерге көбінесе, крио- мұзтекті – теріс температурада таулық жыныстардың өзгеруіне байланысты тасты-сақиналы, тасты-көпбұрышты түрлері жатады. Біркелкі құмайт-құмбалшықты шөгінділерде полигондар жаралады да, олар 4-5 жəне 6-бұрышты бедерлік түрлер құрайды. Арктикалық құрлықтың көп бөлігіндегі іргелі жыныстар бетін төрттік дəуірдің борпыл салындылары жапқан. Олар топырақ құраушы жыныстар- ды құрайды, тектік жағынан мұздық, мұзсулық жəне теңіздік жеңіл салындыларға жатады.
Арктикалық жəне арктика-тундралық топырақтардың морфоло- гиясы мен құралуы тіпті, ерекше. Топырақ кескінінің қалыңдығы мерзімді тоң жібитін қабатпен анықталады, ол орташа 40 см-ге тең. Ойпаң жерлердің мүк жамылғысы астындағы топырақтың бетінде сəл дамыған (1-3 см) торфтау қабатшасы болады, оның астындағы қабатта қарашірінді 3-5%-дан аспайды; гумус құрамында фульвақышқылдар басым, оған қоса сəл күрделі өзекті жеңіл еритін гумин қышқылдары бар. Ол – белсенді микробиологиялық (балдыр- лар, бактериялар) əрекеттің нəтижесі. Жазда қар мен тоң ерігенде топырақ мол ылғал тартады. Бірақ тəулік бойы күннің сəулелік қуаты мен күшті жел əсерінен топырақ тез кеуіп кетеді-де, полигон бетін жүйелі (көпбұрышты) жарықтар басады. Ылғал құбылымы мен биогеохимиялық процестер нəтижесінде арктикалық топырақтар
ортасы сəл қышқыл немесе сəл сілтілік келеді. Топырақтың жұту кешені негіздерге (Са басым) қанған, теңіз жағасындағы аудан- дар топырағында Mg мен Na мөлшерлері артады. Қысқы мерзімде топырақтың құрғауына жəне оның бетіне криотекті (тоңдық) тұздар көтерілуіне байланысты, кейбір жерлер сортаң тартады, ал төмендеу-өзен терасаларында тіпті теңіздік сорлар түзіледі. Шпиц- берген топырағының торфты қабатында ауыр металдар мен строн- ций шоғырланған.



    1. жүктеу/скачать 6.35 Mb.

      Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   ...   140



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет