«Абайдың мектебi туралы қате болып шыққан көзқарасымның ықпалымен жүре отырып «Абай» романының жалғасы болып саналатын «Ақын аға» атты к

Бұл – тұлғаны тобырдың көңiл-күйiне билеткен, жеке ойлау жүйесi бар, рухани тәуелсiз тұлғалардың еңсесiн ұстауға бағытталған ұлыдержавалық, ұлыорыстық, шовинистiк идеология үстемдiк еткен, «коммунистiк- колонизаторлық» отарлау саясатын асқан әккілікпен жүргiзiп жатқан қоғамның тұсында өмiр сүруге мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр дұрыс «түрменiң стратегиясы мен тактикасы» (М.Әуезов) болатын. Тарихи шындықтың жолына басын тiккен Ермұқан Бекмахановтың өзi түрмеден қайтып келген соң әуелi ғылыми тұжырымның астарын аударып, «Қазақстанның Ресейге қосылуы» атты монография жазуға мәжбүр болды.

Өкiнiшке орай, Кенесары мен ұлт-азаттық күресi туралы ұстаған идеологиялық жазалау саясаты мен тұлғаларды тұншықтырып ұстау тәсiлi мұнымен аяқталмады. Қазақ ұлты тәуелсiздiк алғанша еркiн ойлауға еркіндік берілмеді. Тарихи теріс тұжырым мен тәпсірлеулердің санаға сiңiп қалғаны сондай, ұлтымыздың тарихи кезеңдерi мен тұлғалардың сол тарихи оқиғалар жөнiндегi қилы-қилы көзқарастары туралы қалыптасқан жаңсақ пiкiрлерден әлi де арыла алмай келемiз. Бұл тұжырымдарды талқыға сала отырып, ұлттық сана, тәуелсiз рух, дербес мемлекеттiк саясат тұрғысынан баға бермейiнше, бiз ұлтымыздың да, ұлттық тұлғаларымыздың да тауқыметтi тағдырын толық түсiнбеймiз.

Ал өткендi саралап алмай, iлгерi басудың өзi де тағы бiр қателiктiң басы болып есептеледi.

Идеологиялық жазалау саясатының қыспағында жүрiп ұлттық рухын сақтап қалған және ұлттық идеяны нысана етiп ұстаған Мұхтар Әуезов пен Ермұқан Бекмаханов iспеттi ұлы тұлғалардың көзқарастарын саралай отырып тарихи шындықты қалпына келтiремiз. Сөйтiп тарихи танымға негiзделген тәуелсiз талқы арқылы ұлтымыздың келешегiне жол ашамыз. Ұрпақтарды адастырмайтындай ұлағат қалдырамыз. Онсыз iлгерi жүру – өткелсiз дариядан секiрiп өтуге тырысқан парықсыздардың жансебiл әрекетiмен бiрдей деген сөз.


«БҰЗЫЛҒАН БЕСІК...»

«Бізді аямасаң да жолыңда жатқан

бесікті аясаң болмай ма?!.»

М. Әуезов. “Хан Кене”

Иә, кіріспенің аты – «Арылу» . Ұзақ толғанып, шұғыл шешім қабылдап, асыға қағазға түсірген осы жолдарда менің шығармашылық тағдырым жатыр. Алғаш рет Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын астастыра өріп, сол арқылы қазақ ұлтының азаттық жолындағы қасіретті күресі мен Алаш идеясын жеткізуді мұрат тұтқан күннен – 1976 жылдың 28 қыркүйегінен бастап бүгінгі 2007 жылдың 8 желтоқсанына дейін отыз бір жыл өтіпті. Соның ішінде «Қилы заман» мен «Қараш-қараш» оқиғасын қамтитын трилогия-толғаудың соңғы бөлімі болуға тиісті «Бұзылған бесік!..» - деген атпен ұсынылып отырған бұл тарау осыдан бұрын үш рет қолға алынып еді. 2400-ден астам тарихи деректер реттеліп, жазатын қалам, жазылатын қағаз, алғашқы сөйлем мен келтіретін деректер, айтылатын ой, дамытылатын пікірлер, қорытындыланатын тұжырымдар, баяндау тәсілдері мен ойды салмақтап жеткізетін көркем әдістер, туындының әр сөзі мен сөйлемі, әр абзацы, әр пікірі іріктеліп, жүйеленіп, қатталып, желісі түзіліп, библиографиялық көрсеткіштер мен картотекалар жасалып, қысқасын айтқанда, деректі әфсана жазуға қажетті алғы шарттардың барлығы да дайындалып, алғаш рет жазуға отырғаныма да ширек ғасыр толыпты.

Сол бір терең алынған демді суытпай Мұхтар Әуезовтің шығармашылық ойының даму желісін сақтай отырып, «Бейуақ» пен «Жалғыздың жанталасынан» соң бір қасіретті де қасиетті сезімдер ыстық табымен хатқа түсуі тиіс еді. Ондағы басты мақсатым – «Хан Кене» арқылы қазақ мемлекеттігі мен тәуелсіздігі жолындағы ұлт-азаттық майданын, «Қараш-қараш» оқиғасы арқылы рухани азаттыққа ұмтылған жалғыздың жанталасын, «Қилы замандағы» тарихи шындықты көрсету арқылы қазақтың бостандық жолындағы қасіретін барынша нақты құжаттарды пайдалана отырып, ұлттық тәуелсіздік сананы оятқым келді. Бұған Мұхтар Әуезовтің қатпарлы өмірі, әлемдік әдеби беделі, қуаты көркем әлемі толық мүмкіндік беретін. Әуезов арқылы алаш идеясын тірілту – ғұмырымның аңсары, өмірімнің өзегі, жазушылығымның мәні сияқты көрінуші еді. Әуезов шығармаларының астарындағы қасіретті шындық пен азаттық идеясын сезіне отырып, архивтердегі құжаттарды біле тұрып, оны ұлы жазушы туралы жазылуға тиісті романның (бұл арман да көркем қиял күйінде қалды) қосымша писхологиялық көркем желісі ретінде ғана пайдалану – қылмыс сияқты көрінген.

Өкінішке орай, сексенінші жылдардың басында қолға алынып, үш рет дайындалып, үш рет жазылмай қалған «Бұзылған бесік» атты бұл деректі әфсана да «Хан Кененің» тағдырын құшты. Өзгені былай қойғанда екі жарым мың беттік архив құжаттары мен деректерін сөз бен сөйлем арасында пайдалану үшін реттеу, жазу барысында оған «жан бітіру», ой қосу үшін қажетті соншама тағдырлы деректерді жадыңда ұстау, ондаған жылдар өтсе де соның ыстық-суығын бойыңда сақтау – қандай жад пен жан қуатын керек етті десеңші. Мүмкін шығарманы жазу азабынан көрі осы көңіл-күйді ұстап тұруға кеткен жұлын-жүйкенің салмағы әлденеше есе санаға артық салмақ салған шығар. Ол азаптан арылудың мүмкіндігі үшінші рет түскенде, яғни, барлық деректер қайта жазу столына реттеліп, үш ай дайындалып «Бұзылған бесікті» жазуға отырғанда сондай бір сеніммен, қуанышпен күнделігіме былай деп жазыппын:

Реттеулі деректер сол күйі жиылмай бір бөлмені алып ұзақ жатқаны есімде.Сол өкінішімді күнделікке:

Ол жолғы реттелеген құжаттар жазу столы үстінде екі жыл жатты. Ақыры шыдауға мүмкін еместей көрініп, жегімді жеген деректерді ешқандай тәртіпсіз сыпыра жиыстырып, ретті-ретсіз буып-түйіп, қопсыған күйінде М. Әуезовтің мұражайына өткіздім. Кенесары туралы қалған архив деректерін, фото, ксеро көшірмелерді сұраған адамдарға еш қандай талапсыз таратып бердім. Сөйтіп, 10 жыл бойы алдымды орап, басқа тақырыптарға тосқауыл қойған бөгетті – «Бұзылған бесікті!» келместің кеңістігіне мәңгілікке ұзатып салғанымды сезіндім. Жұлын-жүйкедегі ширығу да босап, кәдімгідей жеңілдеп қалдым.

Тіпті, Қайрат Сатыбалдиев себепкер боп Ресейден Кенесарының бассүйегін іздестірген сапарыымызда да бұл әрекетіме өкінгемін жоқ. Біз мұрағаттарын ақтарған 64 мекемедегі Кенесары көтерілісі туралы қатпар-қатпар қалың құжаттарды да құнттамадым. Мен дерек атаулының барлығын мидан өшіріп, көркем дүние жазуға ниет еттім. Ақыры ол ойым да сәтсіз аяқтала берді. Алла тілегімді қабыл етпегендей көрінді. Мүмкін «Бұзылған бесік!..» - деген аты сәтсіз қойылды ма екен, кім білсін. Қалай дегенмен де мен жазылмай қалған осынау шығарманың қыртыс-қыртысы мол қилы-қилы әсерінен бүгінгі күнге дейін, дәл қазір осы сөздерді жазып отырған сәттерде де арылған емеспін. Сондықтан да тура осы «Бұзылған бесікті!..» жазу үшін жиенім Думан Санк-Петербург дүкенінен арнайы сатып әперген, бұрын да бір рет беті қайтқан қаламмен, осы әфсанаға арналған сиямен осы жолдарды асыға жазып, «Хан Кенеге» қайыра бір оралуымның себебін түсіндіре кетпекпін.

Бірден ашығын айтайын, бұл мен о баста ойластырған «Бұзылған бесік!..» емес. Сол әфсананың мұқабасы ғана. Арылу үшін ғана қолға қалам алды демес үшін оның жай-жапсарын қысқаша сабақтайын. Біріншіден, кеңес өкіметінің қыспағында, ақыл-ойың тәуелді, қалам секемшіл кезінде азаттықты аңсаған асыл аңсар мен булығу, ішкі қарсылық пен қыжыл, белгілі бір дәрежедегі тәуекел қазір жоқ. Ол арман орындалды. Тәуелсіздіктің тұрақталып қалуынан басқа алаң жоқ. Демек, туындыны жазуға мәжбүр ететін жазушылық ішкі қыжыл мен құштарлық бәсеңсіген. Екіншіден, Мұхтар Әуезовтің асыл ойын аян ететін «Хан Кене» пьесасының еліне жетпей қалды-ау дейтін екі нұсқасына да текстологиялық салыстырулар жүргізіп, толықтай басылымын өз қолымнан жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болдым. Бұл да шығарманың ішкі ой желісін босаңсытты. Үшіншіден, Кенесары туралы тарихи деректер топталып, жинақталып жариялана бастады. Бұл қозғалыс туралы алғаш рет «Жұлдыз» журналында пікір алысу ұйымдастырып, Е.Бекмахановтың монографиясын тарихшы Ш.Әмірбековке аудартып әуелі журналда, содан кейін жеке кітап ретінде жариялануына себепшілік еттім. Сондай-ақ, қазіргі басылымдардың дені Кенесары жазған хаттардың орысша аудармасын жариялаумен келеді. Ал мен әйгілі мұрағаттанушы, өзегі таза әрі нағыз ұлт зиялысы марқұм Бейсенбай Байғалиевпен бірлесе отырып хан Кененің қазақша жазған хаттарының негізгілерін ғылыми айналымға түсірдім. «Хан Кене» пьесасы қақында кандидаттық, докторлық дессертациялар қорғалды. Мұның барлығы Абай айтқандай, әуел бастағы «қорықпас жүректі» жасытты, «айнымас көңілді» айнытты, «босанбас буынды» босатты. Жұрттың жүрегі – сабыр, ақылы – азық, жігері – қайрат табатын мүмкіндік туды. Енді қайыра қалам қайратын жұмсаудың қажеттілгі жоқ сияқты еді.

Иә, қажеттілігі жоқ еді, бірақ бар болып шықты.

Қаламгерлік құштарлықтың мәтінге түспейтін, көрінбейтін желі ретінде әфсанаға екпін түсіріп, емеурінмен жеткізілетін тегеуіріні қайтып, ішкі ырғақтың құлақ күйі босаңсып, бопсасы мен топсасы тосаң тартқанымен де үзілмейтін бір ызың сананы сыздата берді. Ол – әу баста «Бұзылған бесіктің» рухын құндақтауға тиісті хан Кененің жеке тағдыры, туынды «Хан Кенедегі» өмірлік шындық пен көркем шындықтың арақатынасы, шығармашылық психологияға қатысты сана сарыны емес, тұлғаларды тобырға айналдыратын тәуелді сана психологиясы еді. Кенесары хан мен «Хан Кенеге» қарата қаншама пікір айтылса да менің зерттеушілік әдетіме айналған осы бір көктүйнек құбылыс – тәуелді сана психологиясы – санама шаншу боп қадалды да тұрды. Тіпті рухани тәуелсіздіктің жұлын-жүйкесін шүйкелеген “Күйесің, жүрек... сүйесің!..”, “Талқы”, “Ұраным – Алаш!..» атты монографияларды жазған соң да Мұхтар Әуезов сияқты ұлы тұлғаны рухани кіптарлыққа мәжбүр еткен рухани тәуелділік, тобырлық, жанталасқан жалаңдық психологиясының қалай қалыптасып, бір ұлттың беделді тұлғаларының рухани жандайшапқа қалай айналғаны туралы шындық толық ашылмай қалған сияқты боп көрінді де тұрды. Ғалымдар не түбірлеп зерттемеді, не деректерді түсіндіруге өрелері жетпеді, не ащы шындықтан именді, не айғайға ілескен тұлғалардың тұлданған тұсын ашуға дәттері жетпеді. Әйтеуір осындай буынды тұста тарихшылар мен әдебиеттанушылардың тасырқай беретіні мені қатты қынжылтатын.

Сондықтан да мен «Хан Кене» пьесасы туралы бұрынды-соңды пікірлердің барлығын жинақтап, осы туралы дақпырт пен дау-дамайдың себебін ашып, оған қысқа-қысқа түсінік беріп, ешқашанда жарық көрмеген, бірақ-ақ рет сахнаға қойылған, кеңестік идеологияның күлтөбесіне көміліп қалған шығарманы кез-келген сәтте Мұхтар Әуезовтің бетіне күйдіргі ретінде басып, көп қарғаның ішіндегі ақ қарға етіп шығарып, көзтүрткі етуінің себебін ашуды мақсат тұттым. Әсіресе, бүгінгі азат күннің өзінде «Хан Кененің» ең әділетсіз, себепсіз, «жалған намыстың сараместері» (Абай) мен сауатсыз, надан, пасық «парасат иелерінің» қудалануына ұшырап, өзінің рушылдық намысы үшін азаттық идеясы мен Хан Кенені ғана емес, Мұхтар Әуезовті қорлауға құлшынып, сахнада қойдырмауға тырысып келе жатқан кәрі шөңгелер мен соған құлдық ұрған режиссерлерді көргенде адамның төзімі қайта қайралады екен. Сондықтан да «Хан Кенеге» қатысты бұрынды-соңды айтылған сұғанақ пікірлерді іріктеп алып, сол арқылы қиянатшыл қауымға ой салғым келді. Өйткені олар дәл қазір де Әуезовті рушылдықтың, жалған намысшылдықтың құрбандығына шалуға дайын сияқты. Олардан да бұрын кәнігі қастаншықпағырлар болған. Бірақ мақсатына жете алмаған. Тіпті осы жолғы қолға қалам алдырған қыжыл – тура осы оқыған надандардың жаласы мен сатқындықтан – қасиет, бауырмалдық жасағысы келген екіжүзділігіне деген ыза десе де болады. Әрине, бұл көпке жақпас. Алайда кез-келген сәтте қоғамға қайтып оралуға дайын тұрған тобырлық психологияны әшкерелеу – қашан да кеш емес.

Қолға қалам алдырған елеулі себептің енді бірі – «Қилы заман» мен «Қараш-қараш» оқиғасы хақындағы «Бейуақ» монографиясының қайта басылуы мүмкіндігі туып, оны баспаға дайындау барысында «Хан Кенесіз», яғни «Бұзылған бесіксіз» бұл кітап жетімсіреп, аяқталмай тұрған сияқты әсер қалдырды. Бұл заңды да еді. Сондықтан да сол кемшіліктің орнын толтырып, күдік пен жегіден арылғым келді.

Сонымен...

БІРДІ (Абай), оның ішінде, ұлы тұлғаны жалғыз қалдырып, көзтүрткі еткен қоғам – дертті қоғам.

8.12.2007.

ЖЕЛГЕ ҚАРСЫ САЛЫНҒАН ҰЯ

Кенесары ханның тағдыры туралы көзқарас – қазақтың ұлт-азаттық қозғалысы мен басыбайлануының, бостандық пен бодандықтың күресі туралы көзқарас. Бұл – «құлдық пен ұлдық» (Байтұрсынов) психологияның күресі. Жете мен жетесіздіктің, намыс пен ездіктің, ыза мен кектің, мақсат пен қатыгездіктің, қылмыс пен жазаның, өлім мен өмірдің қақтығысқан тұсы. Мұндай зауалды да қасиетті шақта азаттық пен азаматтық, бопса мен сатқындық, оқ пен қаза қатар жүрді. Сондықтан да бірде азаттық, бірде азаматтық соғыс майданы жағдайында тұрақты әскер ұстап, жанкешті өмір сүріп, қан кешті ғұмыр кешкен хан Кене – қылмыс пен жазаның, қаталдық пен қайрымның, ақыл мен ашудың, жан ашуы мен мал ашуының, ант пен арсыздықтың шекарасындағы жаталас шақта – «ант мезгілінде» (Абай) шешім қабылдады.

Ұлттық мүдде мен мақсат екіге бөлінген тұста ешқашанда ортақ мәміле, бейбіт тіршілік, дүбара, дүмбілез күн көріс жоқ. Бұл кек пен күн көрістің арасында хал кешкен тәуелсіздер мен басбайлылардың бетпе-бет келген рухани жекпе-жегі. Өкінішке орай осы кереғар ұстанымдар мен сезімдердің басы бір мәйекте ұйып, бір бесікте тербетіле алған жоқ. Ұлт азаттық идеясы сан рет ұйып келе жатып іркіттей іріді, сан рет түзеліп келе жатқан бесік бұзылды. Отаршыл және қастаншықпағыр арандату пиғылы мен жазалау саясаты елдіктің ұясын бұзып отырды.

Ғылыми тұрғыдан «бағалағанда» хан Кене қазақ халқының ұябұзары ғана емес, халықаралық деңгейдегі «итаршысы» да екен. Заман тарихшыларының бірі Т.Шойынбаев оны: