Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Құпия қызметкерлер «Алашорданың» қайраткерлері қоса жалпы қазақ қызметкерлерінің арасына жымсытып кіргізген кәнігі кәсіби тыңшылар мен салпаңқұлақтардың мағлұматына сүйеніп, жылына төрт рет жоғарыға «есеп» беріп» отырды. Құпия мекеменің ресми агенті Ф.Ивановтың:

Тыңшылық әрекет қашан түрмеге қамалғанша бір сәтке де болса дамыл тапқан емес. Сондай қиын кезеңнің бірі 1922 жылғы ашаршылық тұсында Халел Ғаббасов туралы:

Шындығында Х.Ғаббасовтың тұтқындалуы жоғарыда аты аталған, өзінің туысы, тоқалдан тарайтын бұрынғы болыс, «кейінгі большевик Мұсатай Молдабаевтің» ұйымдастырған арызына байланысты еді. Х.Ғаббасов демалысқа келгенде туған жездесі, Мұсатай Молдабаевтың әкесі бір, шешесі басқа «қас жауы» Ике Әділевтің ауылына түседі. Тәргінің қарсаңындағы жанталас тұсында М.Молдабаев өзінің «шын большевик» екенін танытып, сол арқылы өзінде тәргіден құтылудың амалын қарастырып, қазақы «бәйбіше – тоқал» драмасының кеңестік нұсқасын «саяси сақнаға»шығарды. Сөйтіп, өзінің туған құда баласы – жеңгесінің бауыры Халел Ғаббасов: «Алашорданың» Шығыс бөлімінің үкімет мүшесі, оған қаржылай көмектескен, әскер жасақтап берген Д.Әділевке қару жинатып, кеңес өкіметіне қарсы астыртын қарулы көтеріліс ұйымдастырып жүр, содан кейін шекара асып кетуге үгіттеп жүр», – деп арыз жазып, оны тағы да сол ауылдың тумасы, губерниялық дәрежедегі большевик әрі құпия агент М.Тоқжігітовке арқылы ГПУ-дің өлкедегі өкілінің қолына тапсыртты. Сөйтіп, бір жағынан бауыры, екінші жағынан туған құда баласы Х.Ғаббасовты түрмеге қаматты. Ал М.Молдабаевтің негізгі дұшпаны, туған ағасы, «Алаш орда» үкіметінің бас демеушісі Ике Әділев болатын. Ал Ике Әділев Халел Ғаббасовтың туған әпкесіне үйленген. Әрине, «жауапты қазақ қызметкерлеріне қарсы арандату жұмыстарын жүргізу үшін беделді қазақ рубасыларынан» арнайы топ жасақтап, сөйтіп өзідеріне керекті деректерді алған» ОГПУ қызметкерлерінің қаншама заңсыздыққа барып, шындықты белінен басқанын көрсетеді

Бұл қазақы драманың түп тамыры туралы Сәкен Сейфуллин өзінің «Тар жол, тайғақ» кешу атты мемуарында:

«Семей уезінде, Тобықты деген елде Мұсатай деген және Ике деген кісілер бар. Екеуі де ауқатты адам болса керек. Екеуі ағайын ішінде бәсеке, араз. Екеуі қазақтың белгілі партиягершілігімен бірін-бірі аяспай, елді екі жарып жұлқысады. Бірінің үстінен бірі арыз жаудырады. Бір-біріне пәле жабады. Қалаға шабысады. Ике жеңеді. Өйткені Семейде «Алашорда» бастықтарының бірі – Икенің туысқаны. Олай болған соң қазақша, «Алашорда» Икенікі болады. Сонан соң Мұсатай турашылықты Совдептен іздейді. Әрине, турашылықты Совдептен табады. Совдепті, большевиктерді қуаттап шығады. Бұл 1917 жылдың ақырында. Ал 1918 жылдың басында содан Совдеп құлап, «Алашорда» күшейіңкіреп шыға келген соң, Мұсатай қуғынға түседі. Мұсатайды «қазақтан большевик болған», «социалшыл» бола қалған, алдауыш бұзық деп «Алашорда» жазушылары газеттеріне жазады. Әрине, Мұсатай социализмді кайдан білсін! Есіткен де жоқ. Мұсатай Икеден таяқ жеген соң, Икені «Алашордалар» сүйеген соң, турашылықты Совдептен тапқан соң, большевиктерді, Совдепті қуаттамай қайтсін! «Мұсатай жауыз, ұсталсын!» – деп «Алашорданың үкіметі» жарлық шығарады. Жарлыққа Бөкейханұлы қол қояды. Мұсатайды ұстатып, абақтыға жаптырады. Міне, Семейдегі «Алашорданың орталық үкіметінің» бітірген жұмыстары осындай болған. Осындай кылықтарынан Семейдегі «Алашорданың орталық үкіметін» және Земствосын жұрт «Тобықтының Алашордасы», «Тобықтының Земствосы» деген кездері де болған. Мұсатай мен Нұрғали Құлжанұлын абақтыға жатқызуға «Алашорданың» ішінен жалғыз-ақ Мұқаметжан Тынышбайұлы қарсы болған. Бірақ өзгелері оған болмаған.«Алашорда» бастықтарының ішінде татулықты сүйгіші, сезгіш жүрегі Мұқаметжан Тынышбайұлы болған. Семейде әскери-майдан соты құрылмақ болғанда (военно-полевой суд) Тынышбайұлы қарсы болып айтысып, қарысып отырып, майдан сотын жасатпаған», – деп жазды.

Міне, «қазақы большевиктің таптық негізі» осындай рулық күндестіктен туып еді.

Астыртын жіберілген тыңшылардың мәліметіне сүйенген Мемлекеттік саяси басқарманың төтенше өкілдері Х.Ғаббасовты Семей облысы Шыңғыстау ауданындағы Шаған ауылындағы туыстарына демалысқа қыдырып барған кезінде:

«Қарулы көтеріліс ұйымдастыру үшін қасақана сонда барды», – деген айыппен ұстаған.

Ол туралы ОГПУ-дің орынбасары Ольшанский 1928 жылы 28 қазан күні Қаз ССР-нің халық комиссарының орынбасарына:

Мұсатайдың өзі де 1928 жылғы тәргілеу кезінде итжеккенге айдалып кетті.

Жол үстінде тұтқындалған Халел Ахметжанұлы Ғаббасов Қызылорда қаласына әкелінді. 1928 жылы 10 қараша күні тергеуші Ольшанский Қылмысты істер кодексінің 58 бабының 13,17 тармақтары бойынша айып тағып, жауапқа тартқан. Сол ұйғарым бойынша ОГПУ-дің Қазақстан бойынша өкілдері Саенко мен Петровтан Ғаббасовты тұтқынға алу туралы келісім сұраған. 15 қараша күні ресми түрде түрмеге қамалды. Тұтқындау туралы ұйғарымында Халел Ғаббасовқа:«қарулы көтеріліс ұйымдастыру үшін қасақана ауылына барды», – дегеннен басқа айып тағылмаған. Ал Жоғарғы соттың анықтамасына жүгінсек:

Әр сөзі – аса маңызды тарихи оқиғалардың астарын ашып беретін Халел Ғаббасовтың тергеушіге берген жауаптарын рет санын сақтай отырып келтіреміз. Сондай-ақ 1926 және 1928 жылдары Х.Ғаббасовтың өз қолымен толтырылған екі анкетаны салыстыра пайдаланғанымызды ескерте кетеміз. Өйткені бұл адам туралы мағлұматты ел-жұрт толық біле бермейді.

«Анкета: 1. Мекеменің аты және атқаратын қызметі Мемлекеттік Жоспарлау мекемесінің финанс-экономика секциясының меңгерушісі. 2. Әкесінің, өзінің аты-жөні – Халел Ғаббасов Ахмеджанұлы. 3. Жасы – 40-та (1888 жылы туған). Ұлты – қазақ. 5. Қандай елге, қай руға жатады – руым тобықты. Бұрынғы шыққан тегі мен дәрежесі – малшы семьясынан шыққан. 7. Мекен-жайы (өмірінің көбін өткізген жері) – Семей губерниясы. 8. Тұрағы (қазіргі) – Қызылорда. 9. Семьялық жағдайы, өзінің қарамағына қарайтын семья мүшелері, еңбекке жарамдысы қанша, жарамсызы қанша – әйелім, балаларым бар. (Екеу – біреуі 12 жаста, екіншісі 2-де), 14 жасар інім бар. 10. Білім дәрежесі – 1915 жылы Москва университетінің физика-математика факультетін бітірдім.11. Мамандығы – 12. Қай тілде сөйлеп, жаза, оқи аласыз – орыс және қазақ тілдерінде. 13. Февраль Революциясына дейін немен шұғылдандыңыз (Егер қызмет істесеңіз – қайда және қандай қызметте болдыңыз) – Революцияға дейін Семейдегі ұсақ кредит мекемелерінде істедім. Революциядан кейін 1918 жылдың қаңтарына дейін Губревкомның төрағасы, облыстық жер бөлімінің төрағасы, облыстық қазақ бөлімінің төрағасы міндетін атқардым. Қазір сауда және кооперация жүйесі бойынша Қазақ мемлекеттік жоспарлау комитетінің президиум мүшесімін. 14. Революцияға дейін меншігіңіздегі қозғалмайтын қандай байлығыңыз болды (оның қайда болғанын көрсетіңіз) – Қызметкер болдым. Қозғалмайтын байлығым (Бұл – арада – үй, завод т. б. айтылып отыр – Т.Ж.) болған жоқ. 15. Қазіргі дүние-мүліктеріңіз – ақсақ тоқтым да жоқ.16. Партияға қатысыңыз және қай жылдан мүшесіз – мүше емеспін. 17. Басқа партияда мүше болдыңыз ба, қанша уақыт болдыңыз және одан шығу себебініз – «Алаш» партиясын құруға қатыстым. 18. Қандай да бір кәсіптік одаққа мүше болдыңыз ба және қашаннан – (Анық танылмады – авт.) да мүше болдым, қазір де мүшемін.19. Империалистік соғысқа қатыстыңыз ба – Жоқ. 20. Азамат соғысына қатыстыңыз ба – Жоқ. 21. Сотталдыңыз ба – Жоқ.. Тек 1919 жылы атаман Анненковтың азап вагонында екі күн қамаққа алындым. Не үшін екенін білмеймін. Мені большевик деп айыптады, бірақ мен большевик болған емеспін. 22. Адресіңіз – Қызылорда, Советтер үйі, I. 23. Акт толтырылған күн – 1926 жылдың 15 марты. Қолы.

Барлық тұтқындардың алғашқы жауабы өмірбаяндық шолу сипатында болған. Ал кейінгі тергеулер нақты бір мәселенің айналасына құрылған. Сұрақ-жауаптар үнемі қайталанып, тәптіштеліп отырғандықтан да қайталауға ұрынбас үшін тергеу барысын барынша қысқа әрі нақты, «айыпталушының» ой жүйесіне нұқсан келтірмей сығымдай мазұндап беруге тырысамыз. Сонымен, Х.Ғаббасовтың 1928 жылы 28 қазан күнгі бірінші көрсетіндісі екі бөлімнен тұрады:

Халел Ғаббасовты «тағы бір комиссияның, атын ұмыттым, мүшесі болдым», – деп отырғаны «Алаштың» ұлттық жасағы жөніндегі комиссия еді және оның Ережесін сол жазды. «Алашорданың» құрылымдық жобасын жасады. Жалпықазақтық І Құрылтайда сайланған әскери Кеңестің мүшесі ретінде – халық милициясын құру туралы баяндама жасады. Құрылтайда қатты қадағаланып, қарама-қайшы пікірлер айтылып, ұзақ талқыланған мәселе – автономия, милиция, кеңес өкіметі қақында болды. Онда: Орынбордағы қазақ әскерінің өкілі Меньшин автономияны қолдай отырып, анархиядан құтылу үшін «Алашорда» Оңтүстік Шығыс Одағына қосылсын деді, ал М. Шоқаев қазақ пен қырғыздың бір автономия құрап, Түркістан автономиясының құрамына кіруін ұсынды. Халел Ғаббасов өзінің баяндамасында:

Х.Ғаббасовтың жобасы бойынша құрылта мынадай шешім қабылдады.

„Алашорда” үкіметінің құрылуы отан тарихындағы назар аударарлық маңызды оқиға болғандықтан да, салыстыра тұжырым жасауға мүмкіндік беретін дәйектемелерді назарға ұсынамыз. Онсыз айғақтамадағы жайлардың астарын терең сезіну неғайбыл.

Х.Ғаббасов (жалғасы): «Шамамен 1918 жылдың ақпанының соңында, наурыздың басында Семейде партияда жоқ жұмысшы-шаруа кеңесі құрылып, мен тең төрағалыққа сайландым. Тағы бір қазақ сайланды, оның атын ұмыттым. 1918 жылдан бастап барлық ұлттық бөлімшелер жойылды, соның ішінде қазақтарға ерекше қысым көрсетілді. Бөкейхановқа Семейге келу қауіпті еді, ол Орынбор маңында жасырынып жүрген болатын. Бұл жөнінде орталық үкіметке шағым түсірдік. Мәскеумен, Сталин жолдаспен тікелей байланысқа шығып, қазақ автономиясын құру туралы сөйлестік. Онда мен жергілікті совдептердің қысымын айта отырып, кеңес өкіметі жариялаған ұлттардың өзін-өзі анықтау және басқару туралы үндеуін тездетіп жүзеге асыруды талап еттім. Ол пікірімді мен 14 баптан тұратын, негізінен қазақ мекемелерін қалпына келтіру, кеңестің құрамындағы автономия құру, қазақ қайраткерлерін түрмеден шығару туралы болды. Сталин жолдас бұл ұсынысты қолдады. Ол: автономия жариялау үшін шұғыл түрде құрылтай шақыруды ұсынды. Орынбордағы Бүкілқазақ құрылтайы кеңес өкіметінің ұлт саясатына сай келетіні, облыстық кеңеске ұлт еркіндігі мен автономия құруға дайындық жасау, тұтқындағыларды босату туралы пәрмен беретінін айтты. Қалған мәселелерді Мәскеуде жүрген Халел Досмұхамедовке тапсыруды ұсынды. Осы байланыстан кейін Бөкейханов, Омаров, Марсеков, Ермеков, Сәрсенов Биахмет, мен – Ғаббасов және Байтұрсынов пен Дулатов қатысқан «Алашорда» мәжілісінде Сталинге: кеңес өкіметін сөзсіз мойындайтынымыз, орталықтағы біздің мүддемізді Х.Досмұхамедов қорғайтыны туралы мәлімдеме жолдадық. Мен Сталинмен сөйлескеннен кейін облыстық кеңестің төрағасы Шугаев тура байланысқа шақырылды. Олардың не деп сөйлескенін білмеймін. Бұдан кейін облыстық кеңес бізге деген көзқарасын өзгертіп, тұтқындағылардың біразын босатты. Алайда құрылтайды шақыру ісін қолға алмады. Екі арадағы қатынасымыз тағы да бұзыла бастады. Қазақ қызметкерлеріне тағы да қысым көрсетіле бастады. Автономия мәселесін түбегейлі шешу үшін Семей облысы қазақтарының құрылтайын шақыру үшін рұқсат алуға мәжбүр болдық. Өкілдерді әр болысқа барып жүріп, жергілікті жерден тікелей сайладық. Құрылтай мамыр айының басында шақырылды. Автономия мәселесі және кеңес өкіметінің бұл туралы саясаты бірауыздан мақұлданды. Сонымен қатар қатаң талаптар да қойылды. Менің кеңес өкіметі туралы көзқарсым осылай қалыптасты және Сталинмен арадағы тікелей байланысымның мазмұны осындай».

«Алашорда» үкіметі мен кеңес өкіметі арасындағы «сымсыз байланысқа» шығып, қазақтың тәуелсіздікке бет алған жолының сүйінші хабарын алғаш елге жариялаған адам осы Халел Ғаббасов. Баспасөзде жарияланып, ғылыми айналымға түскен бұл құжатты біз де пайдалануды жөн санадық. Өйткені барлық тәуелсіздік пен тағдыр тауқыметі осы құжаттан басталады:

Міне, «Алашорда» мен кеңес үкіметінің арасындағы алғашқы және басты келісім құжаты осы. Бұл – қазақ мемлекеттігін құруға мүмкіндік берген ресми құжат. Яғни, Әбілқайырдың бодандыққа кіру туралы Анна Иоановнаға берген, тек қана ақ параққа қолы қойылған қағаздың құнын да, күшін де жоятын ұлы құжат.

Ал большевик қазақтардың ойына автономия кіріп те шықпаған, тіпті, оған қарсы болып жанталасып жүрген шағы.

Х.Ғаббасов: «Құрылтай кезінде бір тосын жағдай болды. Құрылтай өтіп жатқан жерге Қазақ комитетінің бұрынғы мүшесі Құлжанов келіп, оған сөз беруді талап етті. Құрылтай төрағасы Поштаев оған рұхсат бермеген соң, Құлжанов сыртқа шығып кетті де бір топ қызыл армия солдаттарын ертіп келіп, егерде өзіне сөз бермесе құрылтайды күшпен тас-талқан етіп таратып жіберетіндігін мәлімдеді. Бәрібір құрылтай Құлжановтың талабын орындаудан бас тартты, тиісті қаулы шығарып, жұмысын аяқтады. Бұдан кейін құрылтай жетекшілерінің тұтқындалғаны туралы хабар естілісімен, біразымыз бас сауғалауға мәжбүр болдық. Мен, Сәрсенов, Ермеков, Қозыбағаров, Марсеков және басқаларымыз Шыңғыстауға барып жасырындық. Бөкейханов, Байтұрсынов, Дулатов, Омаров тағы басқа да 20-30 адам бұл кезде сонда болатын. 1918 жылдың көкек не наурыз айында Тоқтамысов Омбы қаласынан Семейге келді. Ол Семей қаласындағы кеңес өкіметіне қарсы астыртын жұмыс жасап жатқан 2 топтың бар екенін, олардың арасында өзара байланыс жоқ екенін, олардың біреуі – қаражүзділер, екіншісі социалистер екенін айтты. Ол Қазақ комитетімен байланыс жасады. Облыстық кеңеспен біздің ара қатынасымыз шиеленіскеннен соң Тоқтамысов арқылы ұлттық автономияны мойындайтын астыртын ұйымның біреуімен байланыс орнаттық. Тоқтамысов ешқандай ұйымның мүшесі емес болатын. Сондықтан да біз әскери кеңес құрдық, Кеңестің төрағалығына – Марсеков, мүшелігіне Сәрсенов пен Әлімбеков сайланды. Әлімбеков бұл кезде Облсовдептің әскери бөлімінің мүшесі еді. Жасырынып жүрген кезімізде ұйыммен еш байланысымыз болған жоқ. Сондықтан да қалада қалып, ашық жүрген Әлімбековтің не істегенінен хабарым болған жоқ. Семейге оралған соң ғана қалада атаман Сидоров бастатқан казактардың билігі орнағанын білдік. Қаражүзділермен қызмет істесуден бас тартып, өзара келісім жүргізіп, біздегі қарудың күшімен өкіметті қолға алу үшін социалистік бағыттағы жасырын топтың қайда екендігі туралы Тоқтамысовтан сұрастырдық. Облыстық Жер басқармасы қайтадан құрылды, Марсеков төрағалыққа, мен орынбасарлыққа сайландым. Бұдан арғы біздің жұмысымыз мынаған бағытталды: қазақтың халық (билер) сотының жұмысын жандандыру, шет елге кетіп жатқан босқындарға тосқауыл жасау, переселендердің үстемдігін жою. Шілде-қазан айларында Бөкейханов, Ермеков және Сәрсенов Сібір үкіметімен, содан кейін автономияны қолдайтын болғандықтан да Самарадағы Құрылтайшылар мәжілісімен келісім жүргізуге аттанды. Соңғысымен Алашорда үкіметін мойындау, жер, Ақмола, Семей губернияларын қазақ республикасының құрамына беру мәселесін қолдайтыны туралы уағдаластыққа қол жеткізді».

Мұндағы айтылған әр сөз бен көрсетілген айғақтардың астарында кесек-кесек оқиғалар жатқан болатын. Халел Ғаббасовтың берген әр жауабынан осы уақытқа дейін тарихшылар таба алмай, не түсіндіре алмай, не түсінбей жүрген жайлардың аңысы аңғарылады. Мысалы, 1918 жылғы автономия туралы Сталинмен телеграф арқылы тікелей байланыс тұсындағы тарихи оқиғаның мән-жайы, себеп-салдары, психологиялық шиеленістер өзінің толық бағасын алған жоқ. Егерде тура сол кезде Сталиннен бұйрық алынбағанда, онда Бөкейханов бастатқан ұлт көсемдерінің біразының құрбандыққа ұшырауы әбден мүмкін болатын.

21 наурыз күні «Алашорда» үкіметі 11 баптан тұратын келімшартты Кремльге жіберді. Олар: